1 Экономикалық теория: пәні, әдісі және негізгі даму кезеңдері
1.1 Экономикалық
теорияның пәні және функциялары
Қазіргі кезде адамдар әр түрлі
қажеттіліктерді қажет етеді. Осы қажеттіліктерді
қамтамасыз етумен, адамдардың күнделікті
қажеттілігін қанағаттандыру мәселелерімен
экономика айналысады.
Экономика дегеніміз не?
Экономика сөзін грек тілінен
аударғанда, oikonomia - үй шаруашылығын
басқару дегенді білдіреді. Бірақ та, қазіргі
кезде ол көп мағыналы болғандықтан мына
үш негізгі анықтамаларды атаған жөн (1.1-сурет):
- ең біріншіден, экономика бұл-
өндіріспен байланысты барлық адамзат
шаруашылығының қызметін анықтайтын қоғамдық қатынастаржиынтығы
ретінде қарастырылады;
- екіншіден, экономика бұл
- жеке аймақтың, мемлекеттердің, мемлекеттік
топтың және барлық дүниежүзінің шаруашылық іс-әрекеті болып
табылады;
- үшіншіден, экономика бұл
- қоғамдық өмірдің шаруашылық
саласын қарастыратын, зерттейтін ғылыми пән деп
айтуға болады.
Экономиканы ғылым ретінде
зерттеп-тану кезінде экономика жайындағы
кешенді, жалпы теориялық ғылым – экономика
теориясы екендігін есте ұстаған жөн.
Экономика |
бұл
адамның шаруашылық қызметімен
байланысты қалыптасатын қоғамдық қарым-қатынас.
|
бұл
әр түрлі аймақтардың, елдердің
шаруашылық жүйесі болып табылады. |
бұл
қоғамның шаруашылық өмірінің
қандай да бір бөлігін зерттейтін ғылыми
пән. |
Мысалы
нарықтық,әкімшіліктік-әміршілдік
экономика және т.б. |
Мысалы
Қазақстан экономикасы,дүниежүзілік
экономика |
Мысалы
өнеркәсіптік,ауыл шаруашылық
экономикасы және т.б. |
1.1сурет - Экономика анықтамасының
негізгі түсініктемелері
Нақты экономикалық
ғылымдар |
Салалық экономикалық ғылымдар |
Функциональдық экономикалық
ғылымдар |
Экономикалық ғылымның басқа
ғылымдармен байланысы |
- өнеркәсіп экономикасы
- құрылыс экономикасы
- ауылшаруаш ылық
- экономикасы және т.б.
- |
- бухгалтерлік есеп
- статистика
- қаржы-қаражат |
- географиямен
- тарихпен
- демографиямен және т.б. |
Осы үш негізгі мағыналарға
байланысты экономиканың ортақ анықтамасын
толықтыруға болады. Экономика – бұл адамдардың
материалдық қажеттілігін қанағаттандырумен
байланысты, олардың кез- келген қызметі,іс-әрекетінің
негізі.
1.2 Экономикалық теорияның
пәні
Экономикалық теория – қоғамдық
ғылым. Ол, басқа да ғылымдармен қатар,
қоғамдағы адамдар арасындағы іс-әрекеттердің
өзара байланыстарын және қарым-қатынастарын
зерттейді. Сонымен қатар, әлеуметтану
және философия пәндерінен айырмашылығы,
қоғамды бүтіндей қарастырмайды, тек қана
оның экономикалық саласын, яғни шаруашылық
байланыстар мен адамдардың экономикалық
іс-әрекетін қарастырады. Нақтылай айтсақ,
экономикалық теория, экономиканы ұйымдастыру
және реттеу, баға белгілеу және ақша табыстары,
өндіріс үрдісіндегі өндіру, бөлу, айырбастау
және тұтыну қарым-қатынастарын реттеу
мәселелерін шешумен айналысады. Осы сұрақтардың
барлығы, яғни экономикалық мәселелердің
басты көрсеткіші болып табылатын - өндіріс
шығындарын аз жұмсау арқылы, игіліктердің
санын жеткілікті өндіру мәселесінің
негізі болып табылады.
Адамдардың қажеттілігі қай
игіліктерге болсын шексіз, ал осы игіліктерді
жасауға қажетті РЕСУРСТАР шектеулі. Осыдан
шығатын қорытынды – материалдық игіліктер
өндірісіндегі шектеулі ресурстарды тиімді
қолдану арқылы адамдардың қажеттілігін
толық қанағаттандыруға бағытталған нақты
жолын іздестіру болмақ. Бұл экономикалық
теория пәнінің негізін құрайды.
1.3 Экономикалық теорияның
негізгі қызметтері
Экономикалық теорияның негізгі
4 қызметтерін бөлуге болады (1.3 – сурет).
Мұның ішіндегі ең біріншісі – танымдылық қызметі: бұл қоғамдағы
экономиканы зерттеу мен мәнісін түсіне
білу және алған білімін ТЕОРЕТИКАЛЫҚ
түрде, яғни жалпы және жүйелі түрде көрсете
білу. Екінші қызметі –әдістемелік. Бұл
барлық экономикалық ғылым жүйесіне арналған
теориялық және әдістемелік базаларында
қызмет істейді.
1.3 сурет
Білімділік қызмет арқылы экономикалық
теорияда, әр түрлі маманды адамдардың
көбі экономикалық мәдениетпен таныса
алады. Қазіргі кездегі адамның өмірі
экономикамен тығыз байланысты, сондықтан
да жоғарғы оқу орындарының бағдарламалары
- оның заңдары мен үрдістерін зерттеуге
бағытталған.
Тәжірибелік қызметі, ұтымды шаруашылықтандырудың
тәсілдерін және үрдістерін қалыптастыруға,
ал ғылыми ұстанымда мемлекеттің тиімді
саясат жүргізуіне бағытталған.
1.4 Экономикалық теорияның
зерттеу әдістері
Ғылым мен оқу пәні
арасында айырмашылық бар. Оқу пәнінде ғылымғға тікелей қатысы
жоқ нақтылы өмірлік мысалдар, түрлі
түсіндірулер қолданылады. Бірақ ғылымға да,
оқу пәніне де методология бірдей қажет.
Методология дегеніміз – ғылыми танудың
нысаны (формасы), әдісі, ұйымдастыру принциптері
туралы ілім.
Экономикалық процестерді
танып-білу әдістерінің жаратылыстану
ғылымдарындағы зерттеу әдісінен айырмасы бар.
Бірақ барлық жағдайда да зерттеу мен
білім беруде диалектикалық тәсілді
қолданады. Бұл әдістің негізін ежелгі
гректер қаласа, ал оны ғылыми жүйеге салуда неміс
философы Гегельдің еңбегі зор. Шын мәнісіндегі ғалым
адам барлық процестерді даму үстінде
ойлап қарайды, яғни диалектикалық
тұрғыдан ойлайды деген сөз. Олай болса
ғылыми тану процестер мен құбылыстардың мәніне,
олардың арасындағы өзара байланысты,
дамудың себебін және қозғаушы
күшін зерттеуге тиіс. Ғылыми танудың нысаналары мен әдістері
көп. Олар объективті жағынан есептелген
(статистикалық), жинақталған материалдарды
анализ және синтез, индукция, жүйе (система)
түрінде қарау, болжамдар жасау және оны
тексеру, эксперименттер жүргізу, логикалық
және математикалық модельдер жасау.
Әрбір экономикалық жүйенің логикалық
байланысы бар. Біріншіден, олар бір-бірімен
динамикалық өзара әсер ететін қатынаста болады. Бүгін аргументті
(дәлел) болған зат, ертеңінде қызмет рөлін атқаруы
мүмкін. Екіншіден, жүйенің әрбір элементі тарихи
даму процесінде болады. Сондықтан тарихи
және логикалық бірлікті сақтау проблемасының маңызы зор. Мұның
өзі жүйенің және оның элементтерінің пайда
болуын білу үшін ғана емес, әсіресе оның
үрдісін (тенденциясын),
сатыларын анықтауға қажет.
Шаруашылық үрдістерді зерттеген
кезде, экономикалық теория жалпы ғылыми әдістерді
қолдану қатарына кіреді, яғни бұл әдістерді,
басқа қоғамдық және қазіргі заман ғылымдары
да қолданады.Осындай жалпы ғылыми әдістердің
ішінен экономика саласына арналған әдістері
мыналар (1.4 сурет)?
бақылау
модельдеу
ғылыми абстракция
анализ және синтез
индукция және дедукция
1.4 сурет
1.5 Бақылау, модельдеу
Біріншісіне көңіл аударсақ,
басқа ғылыми қызмет сияқты, экономикалық
зерттеуде эмпирикалық міндеттемені атқарады,
яғни тәжірибелік негізде құрылады. Мұны,
бақылау әдісі айқындайды,яғни экономикалық
құбылыстарды, олардың НАҚТЫ түрінде көру
және фактілердің жиынтығын, қазіргі кездегі
болып жатқан жағдайларды көрсетеді.Мысалы,
бақылау әдісі арқылы,тауар бағасының
осы кезде және келер уақытта қалай өзгеретіндігін
анықтауға болады.
Модельдеу әдісі - әлеуметтік–экономикалық
құбылыстарды олардың теориялық мысалдары
төңірегінде қарастырады. Экономикалық жүйені
белгілі бір үлгіге түсіру өте күрделі де қиын
міндет. Экономикалық жүйенің жекелеген
элементтерін жан-жақты талдап, экономикалық
заңдарды топшылап, оларға
түрлі ат қоюға болады. Бірақ қазіргі таңда бұл ғылымға
жеткіліксіз, экономикалық теорияны практикада
пайдалану үшін экономикалық-математикалық
модельдер қажет, оларды пайдалану арқылы
ғана экономиканың жағдайын түсінесің,
оған "диагноз" қойып емдеу әдістерін
анықтай аласың, белгілі мерзімнен кейін
экономикада не болатынын, қабылдаған шешімдерінің әлеуметтік-экономикалық
нәтижесі қандай екенін дәлелдепайтуға мүмкіндік
туады. Экономиканы математикалық модельдеу өте қиын
іс. Онымен бірге экономика дегеніміз күрделі жүйе, оның
қызмет ету шарттары, реттелмейтін кездейсоқ
байланыстармен ұштасады.
Ғылымда экономикалық
үдерістер мен жүйелерді зерттеу үшін
математикалық әдістерді қолдануға ерекше
көңіл бөлген бағыттың
негізін қалаушылар – М. Вальрас, В. Парето,
У. Джевонс. Оның қазіргі көрнекті өкілдері
– В. Леонтьев, Л. Конторовин, С. Шаталин,
В. Макаров, А. Аганбегян, К. Вальтух, А.
Анчишкин. Онымен бірге ерекше атап айтылатын
есім – математик, физик және кибернетик
– Дж. Нейман. Ол Пристон университетінін
экономисі 0. Маргенштермен бірлесіп көпшілікке
белгілі "Жаттығу теориясы" және
"Экономикалық мінез-құлық" деген
еңбек жазды. Бұл еңбекте экономикалық
дамудың көптеген проблемалары "Жаттығу
теориясы" тұрғысынан зерттелген.
1.6 Ғылыми абстракция
әдісі
Экономикалық зерттеулердің
маңызды әдісі – ғылыми абстракция. Ол
басқа да гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық
ғылымдарда қолданылады. Ғылыми абстракция дегеніміз зерттеу
пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара құбылыстардан
біздің түсінігімізді оқшаулап, оныңтұрақты, әрдайым
қайталанатын мәнін, маңызын ашу. Осылай болған жағдайда
ғана объектіні мүмкіндігінше жан-жақты
қамтуға, оның таңдарын белгілеуге, оларға материалдық нысан
беруге болады. Мысалы, баға қозғалысын алсақ,
бір қарағанда ол түсініксіз, шегі жоқ, шым-шытырық процесс
тәрізді, бірақта баға динамикасын (өрісі) нақтылы
факторлар: сұраныс пен ұсыныс, сондай-ақ өндіріс және тасымал
шығындары, т. б. белгілейді.
Абстракция әдісінің
де шегі бар. Оны зерттеушінің дарындылығы
белгілейді. Абстракциялау процесінде
категориялар, ұғымдар тұжырымдалады,
олар құбылыстар мен процестердің жеке-дара
жинақталған жағын білдіреді. Тану процесіндегі
қозғалыс белгілі заңдылықтар тұжырымдалғанда жалпыдан
жекеге, абстракциядан нақтылыққа қарай
жүреді.
Ғылыми абстракция дегеніміз
зерттейтін құбылыстың тұрақты, әрдайым
қайталанатын мәнін, маңызын ашу. Абстракциялау
үрдісінде категориялар,ұғымдар тұжырымдалады,
олар құбылыстар мен үрдістердің жеке-дара
жинақталғанын білдіреді.Мысалы, баға
қозғалысын алсақ,бір қарағанда ол түсініксіз,
шегі жоқ үрдіс тәрізді, бірақ та баға
динамикасын нақтылы факторлар: сұраныс
пен ұсыныс, өндіріс және тасымал шығындары
т.б. белгілейді.
1.7 Анализ және
синтез
Анализ және синтез әдістері
әлеуметтік – экономикалық құбылыстарды
жеке бөліктер бойынша немесе біртұтас
зерттейді. Мысалы, өндірістің бір күндегі
табыс мөлшерін анықтайтын бұл – анализ,
ал ай сайынғы табыс мөлшерінің жиынтығын
анықтайтын бұл – синтез (1.5 сурет)
1.5 сурет – Анализ және Синтез
Экономиканың микро- және макроэкономикаға
бөлінуі анализ және синтез әдісінің бөлінуімен
байланысты, яғни шаруашылық жүйесіндегі
екі әр түрлі деңгейді қарастырады.
Микроэкономика – бұл шаруашылық жүйесінің
жеке элементтерін қарастырады. Ол жеке
фирмалардың, үй шаруашылғының экономикасын
зерттейді. (1.6 сурет). Микроэкономика көбінесе
анализ әдісіне жақынырақ.
Макроэкономика шаруашылық жүйесін түгелдей
қарастырады, яғни экономикалық бірліктердің
жиынтығын қарастырады. Мысалы: әлемдік
экономиканы, ұлттық шаруашылықты және
т.б. Былай айтқанда, егер де микроэкономика
жеке ағаштарды зерттесе, ал макроэкономика
– жалпы орманды зерттейді.
Макро- және микроэкономика
бір- бірімен өзара байланысты болғандықтан,
кейбір кезде оларды бір-бірінен айыру
оңайға соқпайды. Көптеген экономикалық
теорияның сұрақтары мен тақырыптары
бұл екі салаға да қатысты және сол салаларға
кіреді.
Индукция және дедукция
1.6 сурет - Индукция және дедукция
Индукция жеке оқиға құбылыстардан логика
арқылы жалпы қағидалар,үрдістер шығарады. Дедукцияда керісінше,жалпы
қағидалар негізінде экономикалық объектілердің,үрдістердің
кейбір жеке алынған ерекшеліктері сипатталады.