Икемділік коэффициенті
табыстың сұранысқа әсерімен анықталады.
E¹d = ∆Q4/Q : ∆L/L
бұл жерде Ed - сұраныс икемділігінің
табысқа байланысты коэффициенті;
е - сатып алушылардың
табысы.
Тауарлардың басым
бөлігінде табыстар мен сұраныстың арасындағы тікелей
тәуелділік бар, яғни табыс өсуімен сұкөбейеді.
6 Жетілмеген
бәсеке жағдайындағы рыноктық құрылымдардың негізгі
типтері
6.1 Рынок
құрылымдары және бәсеке түрлері
Жетілмеген бәсекелі
рынокты талдауға көрнекті үлес қосқан
экономистердің қатарына О. Курко, Э. Чембирлин,
Дж. Робинсон, Дж. Хинс жәнебасқалары жатады.
Жетілмеген бәсекелі рынокты механизмін анығырақ
түсіну үшін рыноктық құрылымдарды жіктеуді
қарау маңызды. Солай болғанда жетілген
мен жетілмеген бәсекелердің арасындағы
айырмашылықтар анығырақ көрінеді.
Нақты жағдайда
тек таза (жетілген) немесе жетілмеген
бәсекелі "таза" монополия болмайды.
П. Самуэльсонның пікірінше, нақты
өмірде монополиялар жетілмеген бәсекенің элементтерімен
ерекше қабысуы ретінде көрініс алады.
Монополияны талдауда
"монополия" ұғымының бір мәнді еместігін
есепке алудың маңызы бар. Бәрінен бұрын бұл құбылыстың
мәнін өз этимологиясынан ("моно"
— біреу, "полео — сатамын") шығару
дұрыс емес. Нақты өмірде рынокта бір ғана фирма
— тауар өндіруші әрекет ететін жағдай болмайтын
нәрсе.
Олай болса, сұраныс қисық сызығы абсолютті
түрде икемді емес фирманы табу мүмкін
емес. 6.1 суретте ДД сызығы
сұраныстың абсолютті түрде икемді емес
екенін көрсетеді, қандай баға болса да
(тіпті өте жоғары бағада),
сатып алушы бәрібір Q1 санындағы тауарды сатып алады. Бірақ,
бұл не тауар? Қатерлі ісік ауруына дәрі
ме? СПИД-ке қарсы ваксина ма? Ақыр соңында төлем қабілетті
сұраныс шектеулі (мысалы Р3 деңгейімен), және
фирма ОР тіктігі арқылы шексіз жоғары (бағаны
өсіріп) қозғала алмайды.
6.1 кесте - Рыноктық құрылымдар және бәсеке
түрлері
Бәсеке формала
ры |
Бәсеке
формаларын анықтаушы белгілер |
Бағаларға
бақылау дәрсжесі |
Жетілген |
Осы өнімді көп фирмаларөндіреді.
Өндірілген өнімдердің толық біртектілігі.
Капиталдардың салааралық ауытқуына шектеудің
жоқтығы. Толық хабарлылық, яғни тұтынушылар
мен өндірушілердің рынокты жете білуі. |
Бағаға бақылаужоқ. |
Жетілме
ген
1. Монополия (таза) |
Өнімді тек бір ғана фирмаөндіреді (сала бір
ғана фирмадан тұрады). |
Бағаларға бақылау дәрежесі өте жоғары. |
2 Дуополия |
Өнімді өндіру екі фирмаға
шоғырланған. Біртекті өнімөндіріледі. |
Бағаларға жекелеген
бақылаулар. |
3Олигопо
лия |
Өнімді өндіретін
фирмалардың саны салыстырмалы түрде көп емес.
Біртекті өнім өндіріледі (немесе
аздаған дара қалған өнім). |
Бағаларға жекелеген
бақылау. |
4 Монополи
стікөнімдерді даралауменбірге |
Өндірушілер көп
өнімді нақтынемесе қиялдағы
айырмашылық-
тардың көп болуы. |
Бағаларға өте әлсіз
бакылау. |
6.1 сурет
6.1 суретте ДД сызығы сұраныстың
абсолютті түрде икемді емес екенін көрсетеді,
қандай баға болса да (тіпті өте жоғары бағада),
сатып алушы бәрібір Q1 санындағы тауарды сатып алады.
Бірақ, бұл не тауар? Қатерлі ісік ауруына
дәрі ме? СПИД-ке қарсы ваксина ма? Ақыр соңында төлем қабілетті
сұраныс шектеулі (мысалы Р3 деңгейімен), және
фирма ОР тіктігі арқылы
шексіз жоғары (бағаны өсіріп) қозғала алмайды.
Сондықтан "таза"
монополия ұғымы туралы әр уақытта шарттылықтың белгілі
бір үлесі бар екенін ұмытпау керек. Кейбір
экономистердің осы ұғымға балама іздеуі кездейсоқ
емес, мысалы, "жетілмеген бәсекелес"
(П. Самуэльсон), "баға
іздеуші" (П. Хейне).
Жетілген бәсеке
және "таза" абсолютті монополия
екі логикалық шекті, қарама-қарсы рыноктық
жағдайды бейнелейтін теориялық абстракциялар.
Бұл үлгілер әрбір осы жағдайларда өз пайдасын барынша
көбейтуге ұмтылатын жеке фирманың рационалды
тәртібінің шарттарын тұжырымдауға мүмкіндік
береді.
"Таза" монополияның
абстрактілі жағдайлары мынадай маңызды сипаттармен
ерекшеленеді.
Монополист деген
жақын субституттарда (яғни, өзара алмастыратын
тауарлар) жоқ тауарды жалғыз сатушы. Бұл
жағдайлардың шарттылығы жоғарыда айтылды. Монополист — сатушы рыноктық
қатынастарға тек өз өнімін сатып алушымен
түседі. Бұл өзара қатынастардың сипаты
мынадай: егер монополист бағаны кемітсе,
онда одан көп өнім сатып алынады. Бір
қарағанда
монополистің өз өнімінің бағасын төмендетуі
туралы пайымдау оғаш көрінуі мүмкін.
Өйткені үйреншікті түсінікте монополист
ұғымы шамадан тыс жоғары бағалармен байланысты.
Монополист фирманың рыноктағы
хал-ахуалын түсіну үшін жетілген
және жетілмеген бәсекелердің шарттарын
тағы да салыстыру керек.
Жетілген бәсекеде фирма (өндіруші)
рыноктық бағаға әсер ете алмайды.
Сатылатын тауарға баға деңгейін рынок белгілейді. Осы
жағдайда фирма өз пайдасын бағамен айлалы әрекет жасау
жолымен емес, жиынтық шығындары барынша
аз болатын өндіріс көлемін іздеу арқылы
көбейте алады.
Жетілмеген бәсекелік
жағдайында монополистің бағаға белгілі
бір билігі бар. Баға деңгейіне бақылаудың
көлемі жетілмеген бәсекенің формаларына
байланысты әр түрлі. Бірақ бастысы —
монополист саналы түрде пайда ең жоғарғы
болатын баға деңгейін іздейді және соны белгілейді. Мұндайда
сұраныс қызметі белгілі болады, яғни
монополист оны өзгерте алмайды деп болжанады.
Ал, егер сұраныс икемділігі
категориясын еске алсақ, мынадайзаңдылық бар: егер
баға өссе, онда сұраныс (басқа шарттылықта)
төмендейді және керісінше, баға төмендесе,
сұраныс өседі. Егер "таза" монополист
барлық рынокты басып алса, онда ол қосымша
көлемде өнім сату үшін, бағаны төмендету керек
екенін біледі. Бұл факт монополистің бағаға
билігі абсолютті емес екенін тағы да
қуаттайды, ол өзінің сыртынан
бәсекелестерінің оның тауарының субституттарын
өндірушілердің тынысын сезінеді.
Олигополия рыногы
мынандай типке бөлінеді: бірінші түрдегі
олигополия үлкен мөлшердегі кәсіпорындары
мен біртекті өнімді салалары жатады. Екінші
түрдегі олигополияға дараланған
тауарлар сататын бірнеше сатушылар жатады. Дараланған өніммен
монополистік бәсеке рыногында сатып алушы
тауардың бір түрін таңдайды, оны нақ осы сорты, сапасы,
сатуға дайындалуы, сауда маркасы, қызмет
көрсету деңгейі және т. б. назар аударады.
Өнімнің даралануы тұтынушыға
көрсетілетін игіліктер мен қызметтерде
біртектіліктің жоқтығын білдіреді. Бұл
жәй ғана
айырмашылық, мысалы,
автомобильдің түсінде немесе олардың маркасында
емес. Тіпті бір сорттағы банкідегі сыра
тұтынушының көзқарасы тарапынан даралануы мүмкін. Мысалы,
егер сатып алушы бұл сыраны сымбатты
сатушысы бар дүкеннен сатып алуға әдеттенсе,
онда басқа дүкендегі осындай
сыра оны қызықтырмайды.
Ғылыми айналысқа "өнім даралануы"
ұғымын енгізген Э. Чемберлиннің
жұмыстарының маңызын атап өткен жөн. Рыноктағы
монопольді билікті Э. Чемберлин бәрінен
бұрын сатылып жатқан тауарлардың ерекшеліктері
мен сипатын ескереді. Ол сатушы мен сатып
алушының рыноктыққатынастарының белгілі
дәрежеде өнімнің сипатына байланысты екеніне
көңіл аударады. Өнім дараланған жағдайдағы монополия
бағаға қайсыбір билік ретінде сипатталады. Сондықтан
сұраныстың баға бойынша илікпелілігі
сияқты факторы ерекше маңызды болады. Жетілген бәсеке
жағдайында тауарлардың біртектілігінде қандай да бір форманың
өніміне сұраныс абсолютті икемділігімен
сипатталады, өз өніміне бағаны өсіріп
сатушы ештеңе сата алмайды,
ол төмендетіп қалай болса да көп сата
алады. Неге? Өйткені рынок "белгілер"
бағада өз тауарына бағаны көтерудің ешқашан
мәні жоқ. Егерайналада дәл сондай, бірақ
бағасы төмен тауарлар көп болса, қымбат тауарларды
ешкім алмайды. Ал өз тауарына бағаны төмендете
отырып (қалыптасқан рыноктық бағадан төмен) сатушы, әрине,
өз тауарын жеңіл өткізеді. Бірақ бұл операция
да мәнсіз. Баға неге төмендетіледі егер
өзінің барлық өнімін қалыптасқан рыноктық
бағамен сатуға болатын болса?
Тауарлардың әркелкілігінде
басқаша жағдай қалыптасады. Өнімді
даралау арқылы сатушы өз тауарына сұраныстың
бағалық икемділігін азайтуға мүмкіндік
алады. Бұл оның бағаға
монопольді билігін күшейткенін куәландырады. Бұл
деген бағаның көтеріле алатындығын, алайда өткізу көлемінің
азаймайтындығын сипаттайды. Неге? Өйткені бәсекелестер
төмен бағамен осы өнімге кезі үйренген,
сатып алушыларды тарта алмайды. Бұдан
қандайқорытынды шығаруға
болады? Ол мынадай: дараланған өнім жағдайында,
баға бәсекенің жалғыз құралы емес. Аса
маңызды құралына тауар сапасы да айналады.
Сонымен, монополистік
бәсеке жағдайында фирманың өткізу көлемі бағадан басқа, өнім
ерекшеліктері және өнім өткізу шығындары сияқты факторлармен анықталады. Өткізу шығындары
ерекше маңызды. Фирманың шығындарға баратын
себебі, олар сұранысты қалыптастырады,
өнімге"бейімдейді". Өткізуге барынша
тән шығын формасы жарнама. Жарнама сұраныстың
икемділігін бағаны көтеру шекарасын жылжыта
отырып төмендетеді. Практикада бұл нені
білдіреді? Жарнамаға бола, тауардың жоғары бағасына
қарамай сұраныстың көбеюі мүмкін. Сұраныс қисық
сызығы 6.2-суретте керсеткендей ДД жағдайынан Д1Д1 жағдайына
жылжи алады.
6.2 –сурет
6.2 Пайданы
барынша көбейту
Пайданы көбейту
жағдайларын талдаудан бұрын алдымен жетілген және
жетілмеген бәсекелі екі фирма өкілдерінің тауарларының
қисық сызықтарын салыстырамыз. Бұл графиктерден
көрінгеніндей жетілген бәсекелі фирма
(6.3 а-сурет) рыноктық бағаға әсерін тигізбей қанша
сатамын десе, сонша сата алады. Сондықтан
оның ДД сұраныс қисығы
көлбеу жатыр.
Рыноктық бағаға
әсер ете алмауы, салаға
кіретін фирманың өндірісі көлемінің салыстырмалы түрде
үлкен еместігінде.
6..3-сурет
Сондықтан жетілген бәсекелес фирма рынокқа қанша тауарлар шығарса да, бәрібір ол сол рынокта қалыптасқан бағаға әсер ету үшін мүлдежеткіліксіз.
Жетілмеген бәсекелес
фирма жағдайында (6.3 б-сурет) ДД сұраныс қисығы
төмен жылжиды, өйткені Q сұранысы көп болған сайын
соған сәйкес төмен баға белгілейді. Сондықтан монополист
фирма рынокқа тауардың үлкен көлемін
шығарғанда, оның бағасы төмендейді. Егер
фирма толық монополияға
ие болмаса Р, яғни бағаны
қысқарту 6.3 б-суретінде көрсетілгендей
оның бәсекелесін ДД сұраныс сызығын солға
Д1Д1 жағдайына жылжытады, сондықтан қарсыласушы
фирмаға байланысты баға төмендеген күнде енді аз көлемде
тауарларды сатуға болады. Жоғарыдағы
графиктерді салыстырудан шығатын қорытынды мынадай:
сұраныс сызығының көлбеу болуы фирманы жетілген
бәсеке ретінде сипаттайды. Егер сұраныс сызығы төмендесе,
онда фирма жетілмеген бәсекеде болады. Сұраныс
қисық сызығының өзгерген сипаты жетілмеген
бәсеке кезіндегі шекті табыстың (МR) өсіңкілігіне
әсер етеді. Шекті табыс п бірлікті сатудан алынған жалпы табыс
пен п — 1 бірлікті
саудадан алынған табыстың арасындағы
айырмашылығымен анықталады.
Шекті табыс п бірлікті сатудан алынған жалпы табыс
пен п — 1 бірлікті
саудадан алынған табыстың арасындағы
айырмашылығымен анықталады.
ТС = Q х АС, яғни жалпы
шығындар тауарлар санының орта шығындарға
көбейтіндісіне тең;
МС = ТСn
— ТСn — 1, яғни шекті шығындар п санындағы тауарлардың
жалпы шығындарымен п — 1 санындағы тауарлардың
жалпы шығындарының арасындағы айырмашылыққа тең;
ТР = Q + Р, яғни жалпы
табыс тауар санының бағасының көбейтіндісіне тең;
МР = ТРn — ТРn-1, яғни шекті табыс п сандары тауардың жалпы табысы
мен п-і сандағы тауардың
жалпы табысының айырмашылығына тең.
2, 3, 4-бағаналар (6.2-кесте)
монополист фирманың өндіріс жағдайларын
сипаттаса 5, 6, 7 — сату жағдайларын сипаттайды.
Фирманың рационалды
тәртібі оның ең жоғары пайда алуға ұмтылатынын
көрсетеді. Сондықтан монополист фирма
жалпы табыспен жалпы шығындардың айырмашылығы барынша үлкен болатын
баға мен өндіріс көлемін орнықтырады.
Жетілген бәсеке
ұғымына және осы жағдайдағы форма тепе-теңдігіне
тағы да оралайық. Бұрын көзіміз жеткендей, тепе-теңдік МС = р болғанда болады. Р, яғни баға жетілген
бәсеке жағдайында нақты табыс пен сәйкес
келеді, сондықтан
былай деп жазуға болады: МС = МR = Р фирмаға толық тепе-теңдікке
жету үшін, Дж. Робинсон атап өткендей,
екі шарт орындалуы керек:
1) шекті табыс шекті
шығындарға тең болуы керек;
2) баға орта шығындарға
тең болуы керек. Ал бұның мәні
МС = МR = Р = AC
Монополист фирманың
рыноктағы тәртібі шекті табыстың (МR) және шекті шығындардың
(МС) өсіңкілігімен де анықталады. Неге?
Өйткені әрбір қосымша өнім жалпы табысқа
және бір уақытта жалпы шығындарға да
фирма қайсыбір көлемді
қосады. Бұл қайсыбір көлемдер шекті табыс
пен шекті шығындар. Фирма барлық уақытта
осы екі көлемді салыстырып отыру керек. МR мен МС арасындағы айырмашылық
жағымды болғанға дейін фирмаөндірісті ұлғайта береді.
Пайда дегеніміз
жалпы табыс пен жалпы шығындардың айырмашылығы.
6.3 Олигополия
Қазіргі рыноктық
құрылымдарды олигополия ұғымымен дәл сипаттауға
болар еді. Сөзбе сөз олигополия ұғымы, "аздаған
сатушылар" дегенді білдіреді. Бұл бірнеше үлкен фирмалардың
өндірісті және өнімнің негізгі көлемін өткізуді
басып алатын рынок типі.
Олигополия жағдайында бәсеке бағалық сипат алмайды. Қысқаша айтқанда, негізгі тұтынушыны бағаны төмендету арқылы тарту емес, басқафакторлар есебінен, тауарлардың сапасын жақсарту, жарнама, сатылғаннан кейінгі техникалық қызмет көрсету, т. б. арқылы тартуға негізделген.Сондықтан
бағаның төмендеуімен байланысты бағаны
бірінші болып төмендеткен фирмаға ұлғайған
сұраныстың бір бөлігі ғана өтеді. Ал егер
осы фирма бағаны жоғарылатса, басқа
фирмаларда оның соңынан
ермеуі мүмкін. Сондықтан
оның өніміне сұраныс бағалардың жалпы өскені жағдайына
қарағанда тым шұғыл қысқарады.
Олигополия жағдайында
фирмада қосымша мақсат немесе бір "аса
жоғары міндет" пайда болады. Бұл олигополия көлемінде
жиынтық пайданы барынша көбейту. Олигополиялардың
өз өнімдеріне рыноктық бағаны келісулері,
"бағадағы жетекшілік" деген ат алады. Бағадағы жетекшілік
деген баға бәсекесінен анық бас тартуды
білдіреді. Оның мәнісі осы саланың олигополист
өз бағаларын белгілегенде және өзгерткенде
жетекші компанияның бағасын
бағдарға алады. Жетекші ретінде, әрқашанда, саладағы
ең үлкен фирма болады. Жетекші фирманың
бағаларындағы өзгерістер саладағы басқа
компаниялар үшін бағалар
өзгертуге бағдар болады.
П. Самуэльсон және В.
Нордхаус олигополистік жағдайдың үш
аса маңызды типін көрсетеді: