Қазақ философиясы

Автор работы: Пользователь скрыл имя, 09 Февраля 2013 в 17:44, реферат

Краткое описание

Қазіргі заманғы қазақ ғалымдары М.Орынбеков, Н.Байтенованың зерттеулеріне сүйене отырып, қазақ халқының философиялық дүниетанымының қалыптасып дамуын шартты түрде мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Ежелгі заманнан ІХ-ғасырға дейінгі кезең – қазақтардың ата-тегінің философиясы (предфилософия протоказахов). Бұл кезеңдегі философиялық көзқарастарда діни сипат басым.

Содержание

1. Қазақ философиясының қалыптасып-дамуының негізгі кезеңдері.
2. Түркі дүниетанымы – қазақ философиясының бастауы. Әл Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Йасауи.
3. Қазақ философиясының вербальді-дискурсты сипаты. Қазақ ауыз әдебиетінің түрлеріндегі және ақын-жыраулар шығармашылыгындагы философиялық даналық.

Вложенные файлы: 1 файл

Қазақ философиясы.docx

— 267.43 Кб (Скачать файл)

 

 Өркениет ұғымы арқылы  әртүрлі ұлттардың, халықаралық  дамудың өзіне тән сапалық  ерекшеліктері анықталады. Мәселен  «ағылшын өркениеті», «Европалық  өркениет» т.б. Жалпы адамзаттың  даму заңдылықтарын зерттей отырып, өркениеттің тарихи формаларын  да түсіндіруге болады. Мәселен,  «антикалық өркениет», «феодалдық  өркениет», «капиталистік өркениет».

 

 Өркениет дегеніміз  - өзіндік өндірістік технологиясымен  оған сай мәдениеті бар тарихи  нақты қоғамды білдіретін философиялық  – социологиялық ұғым.

 

 Мәдениет пен өркениет  өзара қабыса бермеуі де мүмкін. «Европаның күйреуі» деген әйгілі  кітабында О.Шпенглер өркениеттің  кез келген мәдениеттің тағдыры  екендігіне көңіл аударған еді.  Оның пікірінше, өркениет қанат  жайған сайын мәдениет күйреуге  ұшырайды. Орыс ойшылдары Достоевский,  Хомяков, Леонтьев мәдениет типтері  мен өркениеттер типтерінің айырмашылығын  түсініп, бұл мәселені Россия  және Батыс мәдениетінің қарым  – қатынасымен байланыстырды.

 

 Ницше де осы мәселені  көтерген еді. Адамзаттың алдыңғы  қатарлы ойшылдарының бәрі де  техникалық өркениет әлемінде  рухани мәдениеттің дағдарысқа  ұшырайтынын айтып ескертіп отырған.

 

 Өркениетте кез келген  идеология, рухани мәдениет тек  қана қондырма рөлін атқарады. Өркениеттің рухани мәдениеттен  айырмашылығы: біріншіден, оның негізін  бейтарап, абстрактілі ақыл емес, практикалық, прагматикалық, негізгі  бағыты айқындалған ақыл құрайды,  онда діни факторлар жоқтың  қасы; екіншіден, өркениет символикадан  таза, ол әруақытта реалды, бейтарап  және қарапайым.

 

 Өркениетте бірлескен  ұжымдық еңбек жекелік шығармашылықты  бірте – бірте ысыра береді. Әрине, бұл тұлғалық ерекшеліктің  дамуына өте қауіпті.

 

 Өркениеттің дамуы  үшін адамның жұмыс күші ретінде,  әртүрлі құндылықтарды жасайтын  жұмысшы ретінде дамуы тиімдірек.  Сондықтан, адамның тұлға ретінде  дамуы емес, керісінше, жұмыс күшінің  структурасы және соны жетілдіру  мәселесі көбірек қызықтырады.  Бұл тұрғыдан келсек, өркениеттілік  – бұл жоғары кәсіпкерлік,  қоғам байлығын көбейтуге жағдай  жасайтын қабілеттілік, қоғамдық  қарым – қатынастарды жетілдіру.  Мәдениеттілік – адамның рухани  жетілуі. Мәдениет адамда біртұтастықты,  намыс, ұят, ізгілік, турашылдық, өзін - өзі сыйлау сияқты жоғары  адами қасиеттерді қалыптастырады. Тұлғалық, сонымен қатар, тың бастаулар  тек қана мәдениетте дамиды.

 

 Өркениет дәуірі адам  өміріне машина ене бастағаннан  бері дамыды, содан бері оның  табиғи реті мен байланысы  бұзылды. Өркениеттің негізін  машина құрайды, сондықтан онда  рухани мәдениеттің тұтастығы  жоқ, онда арнайы мамандыру  басым. Сөйтіп, мәдениет өзінің  руханилығын жоғалтып, өркениетке  айнала бастайды. Қасиетті рух  өзінің ежелгі тұғырынан тайып,  сапа санмен алмастырылады.

 

 Өркениеттің жылдамдығы  соншалық, онда өткен де, бүгін  де жоқ, онда тек қана болашақ  бар. Өркениет дәуірінде мәдениет  әр уақытта романтикаға толы.

 

 Өркениет – адамдарды  бір – бірінен алыстатын әлеуметтік  құндылықтарға негізделген, өйткені  ол адамдарға зат, заттық қатынастар  әлемін ұсынады. Материалдық құндылықтар  жоғары саналатын қоғамда қоғамдық  қарым – қатынастар әруақытта  дағдарыста болып тұрады.

 

 

 Мәдениет - өркениеттің  негізі. Құндылық қарым – қатынас  мәдениет пен өркениетті байланыстырады. Мәдениет әртүрлі құндылықтардың  бірлігі ретінде адамды рухани  бостандық сферасына енгізеді. Рухани  мұраттар өмірге мағына береді, болашаққа жол ашады. Рухани  құндылықтар мен мұраттарды қадірлейтін  қоғамның болашағы бар.

 

XX ғасырдың аяқ шенінде  қанат жайған әртүрлі елдердің  экономикалық, әлеуметтік – саяси  интеграция процестері сан алуан  мәдени дәстүрлердің бір –  бірімен ұшырасуын, кездесуін  тездетуде. Соның нәтижесінде  адамның өмір сүріп отырған  заттық, болмыстық ортасы, оған тән  әлеуметтік қарым – қатынастар  жүйесі, коммуникация тәсілдері  өзгерді. Ғылыми – техникалық  прогресс өркендеген, робот пен  электроника жұмыс істейтін, қуатты  демократиялық қозғалыстар мен  ақпарат тасқыны заманы бұрынғы  методологиялық қағидалардың аясына  сыймайтын тың, ауқымды оқиғаларды  туғызуда. Өскелең заман қоғам  танудағы көптеген ұғымдарға  сын көзбен қарап, саралауды  талап етуде.

 

 

^ Махаббат философиясы

 

Махаббат феномені. Махаббат терең экзистенциалдық күйзеліс ретінде. махаббат философиялық түсіну «предметі» ретінде. Эрос адам құмарлығы  хақында. Әртүрлі мәдени дәуірлердегі махаббат бейнесі. Адам өмір сүруінің драмасы. Көне өркениеттер тылсымшықтары (мистериялары). Күнә және өкініс. Агапэ. Романтикалық және тени махаббат. Махаббаттың  түрлі пішіндері. Діни экстаз және пенделік сезім. Құдайға деген махаббат. суфизмдегі Құдайға деген махаббат.

 

^ Махаббат метафизикасы. Ана махаббаты. Әке махаббаты.  Аға-іні махаббаты. Еркек пен  әйел махаббаты.

 

 

23-лекция

 

Дін философиясы

 

 

Дін философиясы предметінің  шекаралары. Дін философиясы және теология. Дін философиясы және дінтану. Дүниеге діни қатынастың ерекшелігі. Діннің пайда болуының мәдени-әлеуметтік алғышарттары. Дін пайда болуының тұғырнамалары. Теистік және теистік-емес діндер. Азонимдік құдайшалар. Діннің адамгершіліктік мазмұны. Сенім  және білім. Сенім және ырымшылдық. Атеизм мен дінге қарсы болушылық.

 

Діни сезім. Киелі нәрселер. Киелі іс-әрекет. Киелі кітаптар. Киелі адамдар. Киелі орындар. Киелі  кеңістіктер мен сандар. Діндегі  рәміздер рәміздері. Діндегі таңғажайып феномені. Жұмақ және тозақ.

 

Діншілдіктің конфессионалдық  формасы. Конфессиялар диалогы мәселелері және діни шыдамдылық. Діни фанатизм, фундаментализм және, экстремизм. Дін мен саясаттың  байланысы: тарих және қазіргі заман. Діни саяси терроризм. Халықаралық  діни-саяси терроризмнің қаупі: оны  тойтарудың дүниетанымдық негіздемелерін іздестірулер.

 

Ғылым мен техниканың дамуына, адамзаттың шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуына толыққанды жағдай жасаған  ХХ ғасыр да тарих қойнауына енді. Өте ерте заманда-ақ пайда болған дін әлі күнге өз позициясын адамзат  санасының басқа түрлерінің алдында  бермей келеді. ХХІ ғасырда түрлі  конфессиялар мен діни ұйымдар ойдағыдай  әрекеттесуші институттар ретінде  өркениеттің бір саласы болып  өмір сүре бермек. Діннің тұрақты сақталып келе жатқаны факт болып табылады.

 

Діннің әлемдік деңгейдегі адамзатқа тән ойлау жүйесінен  шет қалмайтындығын қазіргі заман  болмысы айқын аңғартып отыр, себебі дінсіз қоғам болмайды. Қоғамда діни сана үнемі болып келді. Дін мен  қоғам бір-бірінен ажырамайтын  феномендер. Өркениетті деп саналатын  батыс елдерінде де, бізде де дін  мемлекеттен бөлінген, бірақ, ол қоғамнан ажыратылмайды. Дін қоғамдық құбылыс, ал қоғам мемлекеттің субстанциясы. Әлемнің діни жетекшілері 2006 жылы жиылып, діндерге ортақ, адамзатқа ортақ, жалпы  өркениетті қоғамға ортақ қандай мәселелр бар және де діндердегі қандай мәселелер өркениеттік жолмен қоғамдарды, елдерді, мемлекеттерді бір-біріне жақындастырады деген өзекті тақырыптар төңірегінде сөз қозғады. Адамзат  баласына ортақ дүниелер көп. Біздің ойлау жүйемізде, діни жүйеде не ортақ  екен? Ол ортақтық өркениетке, адамзаттың болашағына қалай қызмет етеді екен? Осы мәселелер ізгілік жолындағы  адамзат баласын толғандырып  отыр. Өйткені, осы кезге дейін  біз бүкіл дүние жүзінің халықтарын дін-дінге бөліп, бөлектеп-бөлшектеп  келдік. Тіпті өткен тарихтарға көз  жүгіртсек, дін үшін қырғын соғыстардан  миллиондаған адамдар опат болды, қасірет  кешті. Осындай қасіретті азайтуда, не мүлдем жоюда діндер бір ортақ  келісімге келе ала ма? Ортақ келісімге  келудің уақыты туды. Бүгінгі таңда  әркім өзінің діни сеніміне берік  бола отырып, ортақ адамзаттық келісімге  келу өркениеттік сананы қажет етпек. Өркениеттік сана дегеніміз әрбір  адамның өз болмысымен, дінімен, елдік  санасымен бірге адамзатқа ортақ  мәселелер туралы келелі сөздер айта білуі. Халықтар, елдер арасында, діндер арасында ұрыс-керіс, жанжал емес, бүгінгі  бұрқ-сарқ етіп қайнап тұрған ХХI ғасырда  мәдени сұхбат қажет.

 

Исламды саясаттандыру төңірегіндегі  әрекеттер исламның қазіргі қоғамдағы  орнын даулы проблемаға айландыруға  себепші болып отыр. Негізінде  дін мен саясат екі бөлек феномендер. Дін адамның ұятында, арында, яғни оның иманында. Саясат болса, ол адамдардың қауымдасып, ұлт, халық болып, мемлекет құрып өмір сүрудегі тәсілі. Дін  саясатқа жанасып кетсе-ақ, өз қадірін  жоғалта бастайды. Сондықтан асылы  Дін мен Саясат бөлек-бөлек болғаны  абзал.

 

 Дінде дүниеге көзқарастық  тұстар басым. Дін адамның табиғатпен  және қоғаммен байланысын әдіс  тауып, шебер айқындап бере  алады, осы байланыстардың күрделі  бейнесін түзе алды. Бұл суреттемеде  адам мен әлем қатынастары  мәселесінің мәңгі сұрақтары  шешу тапты. Діннің қоғамнан  алатын күрделі орынын түсіну  үшін оны шындық дүниенің бір  бөлігі ретінде қарап, жердегі  негіздерін жалпы методологиялық  принципке сүйене отырып айқындау  керек. Дін – бұл дүниені  рухани игеру процесіндегі тарихи  қалыптасқан компонент, қоғамның  әлеуметтік ой-санасының, жәдігерінің  бір бөлігі.

 

 Қазіргі кезеңде адамзатты  әлемдік қауымның болашағы қалай  қалыптаспақ деген сұрақтар ойландырады.  Өткен ғасырда алып мемлекеттер  “дүниенің жаңа тәртібін” түзуде  бірқатар табыстарға жетті десек  те, жер бетінде зұлымдық, адамгершілікке  жат құбылыстар азайған жоқ.  Адам мәніне дұрыс көзқарас, дегенімен,  толық қалыптасқан жоқ. Профессор  А.Дж.Тойнби айтқандай: “коммунизм  де, капитализм де – бұл екеуі  де христиан дінінің некесіз  тапқан балалары болып табдылады”[1]. Бұл сөздің астарында болашақ  жаңа әлемдік қауымдастық туралы  ой қозғамақ әрекеті жатыр.  Иудей – христиандық ойлаудың  үш мың жылдық тарихы, шығыс  діндерінің өткен тарихы біздің  санамызда қасиетті бір ғажап  тілекті оятады, ол тілек –  жаңа адам , жаңа қоғам құру .

 

 Азиялық діндер: конфуцийшілдік, синтоизм, зороастризм және басқалар  ақиқатты іздеушілерден рухтың  соңынан еру және онымен шектелмеуді  талап етсе, ислам ақиқатты Құраннан  іздеуді ұсынады. Ислам интеллектуалды  пайымдауды жетілдіруді жалғастырып,  адамның өзін-өзі мейлінше жетілдірумен  айналысуын ұсынады. Иудей –  христиан дәстүрі адамға өмірдің  мәнін іздеп, ақиқатты, Құдайды  іздеп, кәдімгі күресудің орнына: “Құдай өзі адамды табады”  деген ақиқатты ұран етіп тастады. 

 

 Әлемдік өркениеттегі  “Қасиетті жазулар” діндеріне  үңілсек , екі парадигманы байқаймыз:  “Мұса парадигмасы” (Батыс) және  “Вьяса парадигмасы” (Шығыс). Мұса  – Құранның да, Библияның да, Танах  (Моше) кітабының кейіпкері. Вьяса  – Махаббхарата текстін құдайларға  жеткізген данышпан. О.Шпенглердің  топтастыруы бойынша , “Мұса парадигмасы”  Византия, араб, батыс Европа және  жартылай грек-рим, вавилон мәдениеттерінің  негізін қалаған. “Вьяса парадигмасы”  буддалық-брахмандық дәстүрлер негізін  қалаған. Буддизм әдебиеті “Трипитаканың”  көмегімен монғол, жапон, корей  және де басқа Азия аймақтарына  әсерін тигізді. 

 

 “Мұса” антропологиясының  маңызды нышандары жүрек, құрсақ, тыныс алу, оларға сәйкес келетін  күйлер – күйзелу, үрей, үміт.

 

 Дін – бұл “жүрек”  туралы ілім. Үнді елінде мұндай  қатынас “бахти” (құдайшылдық)  деп аталады. Исламда – “абд”  (көнгіштік), батыста – “агейп”  (құдайға деген махаббат) деп аталады.  Мұндай құдайшылдық ғылыми компетенцияның  шекарасын ары жылжытады. Дінді  ғылыми зерттеу (теология, эгзегетика  түрінде), қасиетті тексттерді түсіндіру  (философиялық, дінтану, этнография  тұрғысынан) – бұл кәдімгі ақылға  сыйымды, мүддеге сай қарапайым  объектілерден асып түсетін құбылыстарды  рационалды түсінуге ұмтылу. Егер  ғалым өз зерттеулерін құдайға  сыйынып болған соң бастаса,  онда оның ғылым және құдаймен  сұхбаттасу арасындағы шекараны  аттап өте бастағаны. Дінге  рухани өмірдің жанды құбылысы  ретінде қарау қажет. 

 

 Әл-Фарабидің “Қарапайым  қала тұрғындары көзқарастары”  атты еңбегінде жүрек туралы  мынадай ойлар айтылады: “Адамның  негізгі қабілеттері: қоректену,  сезімдік, елестету, ойлау, ұмтылу  – бәрі де жүректе орналасқан. Сондықтан жүрек ең басты орган  және ол басқаға тәуелсіз…  жүрек туа біткен жылулықтың  қайнар көзі”[2]. Жүрек жылуы басқа  қабілеттердің жүзеге асуына  мүмкіндік туғызады.

 

 Жүректің қызметімен  үрей және үміт байланысты. Аяушылық  – бұл басқа үшін үрейлену. Аяушылық көз жасын тудырады. Сондықтан Библияда Христос жылаған  бейнеде көрсетіледі, ол ешқашан  күліп бейнеленбейді. Үрейдің  екінші жағы үміт.

 

 Үміт – “жанған  жүректің” кернеулі, кризисті күйі. Әл-Фараби де “жүрек жылуының  ” осындай күйін “отты” деп  атаған. “Мұса парадигмасында”  жүректің бұлай жануы жоққа  және бір нәрсеге көз жеткізе  алмаудан туатын мүдде, арманды  білдіреді. Мұсаның өзі де, одан  кейін апостол Павел де мұны  “үміттердің жоғарғы үміті”  деп қисындап мазмұндады. “Мұса  парадигмасындағы” құдайдың өзі  Яхве, Христос және Алла деген  атты иемденіп, сенушілер үшін  үміт құдайы болып табылады. Мұндай  үміт “Мұса парадигмасында”  абсолютті құндылыққа ұмтылудың  басты модусы болып табылады.

 

 Абсолюттің қалыптасуы  процесіндегі діннің маңызын  Гегель талай рет қарастырған  болатын. Оның мындай пікірі  болған: “Қабылдап алынған (снятое) өнер дінмен барабар, қабылдап  алынған (снятая) дін абсолютті  біліммен барабар”.

 

 Діннің мәдениеттегі  орнын аша түсу үшін Гегельдің  “тарих - бұл еркіндікті ұғыну  прогресі” деп қарастырған пікірін  талдаудың көмегі бар. Шығыс  тек бір ғана еркін адамды  білген, ол - патша, басқаның бәрі  құлдар. Антикалық Грецияда және  Римде қоғамның біршама бөлігі  еркін деп есептеліне бастаған. Христиан діні (жаңа дүниеге өту)  жаңа принцип орнатты: әлеуметтік  жікке қарамай барлық адамдардың  еркіндігі мен теңдігі принципі. Бұл принцип алдымен тек дінде  ғана қабылданса, кейіннен бүкіл  қоғамдық салаларға жайылып кетті.

Информация о работе Қазақ философиясы