Қазақстан Республикасының салық салу жүйесін жетілдіру жолдары

    ^{Бюджетте маңызды  мәселе болып барлық  қоғам мүшелері  үшін оның айқындылығы болып табылады.}

    ^{Мемлекеттік бюджеттің  қаржылай тұрақтылығына  қол жеткізуіміз  қажет.} 

    ^{Сонымен қазіргі  заманға сай жүйе  үш принципке негізделіп  құрылады:}

1. ^{Шығын жөнінде мықты да нақты жауапкершілікті сезіну;}
2. ^{Салықтарды үкімет деңгейінде бөліп беруде «бір ғана салық – бір ғана бюджет» принципіне сүйене отырып іске асыру;}
3. ^{Бюджет жүйелері арасында нәтижелі трансферттерге жетісу;}

  ^{Салықтарды бөліп  беруде нәтижесін  алдын ала көре  білу, бюджеттің өзіне  де, бюджет толтыруда  салықтың көп  жиналуына да себебші болып табылады. Себебі, халық істеп жатқан қызметтеріне, тірліктеріне пайдалы нәтиже көргенде ғана сүйсіне төлейді. Бұл дәлелденген жәйт екендігі бәрімізге де аян.}

      ^{Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері.}

      ^{Әлеуметтік –  экономикалық тұрғыдан  маңызды және әлеуметтік  проблемаларды шешудегі  үлесі жоғары соңғы  аталған функцияның  орындалуы үшін  салық жүйесі  әлеуметтік ерекшеліктерге ие болуы тиіс.}

     ^{Салықтардың жиналу көрсеткіштері де жақсара бастады. 1998 -2002 жылдары республикада 2002 жылдың  аяғында мөлшері 8,7%  құрай отырып, салықтар бойынша жетіспеушілік екі есеге азайды. Қосымша өндіріп алынған салықтар сомасының барлық есептелген сомаға шаққандағы үлес салмағы 1998ж. 26% -тен 2004 жылы 40% -ке жоғарылады.}

    ^{Бюджеттің кіріс  көзіндегі алатын  орны жоғары корпорациялық  табыс салығы, сонымен  қатар ол басқаларға  қарағанда әлеуметтік  бағыттылығы жоғары  салықтарға жатады.Жыл  өткен сайын үлесі  артпаса, кеміп келе жатқан жоқ. Күрт көтерілген тұсы, 2000 жыл -  ірі кәсіпорындарды мониторингке қою процессімен тікелей байланысты. 1999 жылғы көрсеткіштен екі есеге ұлғайып отыр. (1999жылы – 13,9%, 2000жылы – 27,9%,). Мыс, төменде 1995-2004 жылдардағы бюджет кірісінің құрылымыны көріп өтейік.}

^{1995-2004жж.Мемлекеттік  бюджет кірісінің  құрылымы.}

2. ^{Салық жүйесін  жетілдіру}

  ^{Салық жүйесіні  бюджеттік децентализацияны  дамыту өлшемі  бойынша және региондардың экономикалық потенциалын  жетілдіруде салықтарды ретке келтіру барысы ауысуы мүмкін. Бюджеттік жүйенің керекті икемділігіне жету үшін жергілікті салықтар ставкаларыны болашақта ретке келтіру заңда көрсетілген, таңдалған жергілікті басқару органдарымен іске асырылады.}    

     ^{Егер  ірі  кәсіпорындардың   ел  экономикасындағы  рөлі  туралы  айтатын   болсақ,  онда  мониторинг  инстингне   енетін  98  кәсіпорыннан  түскен  салықтар  мен  төлемдер  1999  жылы  111 миллиард  теңге  немесе  бюджеттің  барлық  салық  және  салықтық  емес түсімдерінің  33,7  проценті  болды.  Осы  кәсіпорындардың  республикамыздағы  өнеркәсіп  өндірісінің   жалпы  үлесі  92  процентті  құрады.  Ал 2000  жылдың  бірінші  тоқсанында  ірі  кәсіпорындардан  салық  және  салықтық  емес  түсімдердің  көлемі  жалпы  республикалық  көрсеткіште  небәрі  23,9  процент  болды. Аса  ірі  кәсіпорындардан  салық  және  салықтық  емес  түсімдердің  даму  деңгейі  бюджет  түсімдердің  жалпы  көлеміне  қарағанда, оншалықты  көп  емес. Қазіргі  жағдайда  ол  бюджеттің  кіріс  бөлігін  орындау  жөнінде  тұрақтылықты  бұзу  рөлін  атқарады. Бұған  сыртқы  рынокта  қалыптасып  отырған  баға  өлшемдері  белгілі  бір  дәрежеде  әсер  етіп  отыр.  Алайда,  егер  аса  ірі  кәсіпорындар  өндірісінің  көлемі  азаюының  барлық  жағын  талдайтын  болсақ,  біз  салық  базасын  қалыптастыруға  көбінесе  сыртқы  экономикалық  өлшемдер  емес,  ішкі  басқару,  ішкі  тиімділік өлшемдері  екенін  көреміз.  Аса  ірі  кәсіпорындардың  ағымдағы  қаржы  - шаруашылық  қызметінде  өндіріс   тиімділігін және  салық салу  базасын аттыру  үшін  көп резервтер бар.  Егер  салық салуға  дейінгі жиынтық кіріс 1998  жылдың  бірінші тоқсанында   32479  млн.  теңге болса,  ол үшінші  тоқсанында  4045  млн.  теңге болды.  Бұл жағдай  1999  жылы  да  жалғасты.  Салық салу  базасының төмендеуіш  материалдық шығындардың үлес  салмағы көп әсер  ететіні түсінікті.  Өнімді  сату  бағасының даму  үрдісіне әсер  ету мұнайдың, түсті металдардың әлемдік рыноктағы  коньюнктуралық  өлшемдерін  көрсетеді.  Сондай-ақ  көліктің құрамдас  бөлігі,  сақтандыру  және  делдалдық  қызметтің  бір  бөлігі  есепке  алынуы  керек  екенін  білеміз.  Бірақ, қазақстандық  экспорттаушы  кәсіпорындардың  сату  бағаларының  әлемдік рыноктағы  бағалардан  ауытқуы  16-20%  болады  дегенді  білдірмейді.  Өйткені,  осының  бәрі  кәсіпорындардың  қарамағында  қалатын   кірістерге  есептелетін,  заңды  тұлғалардан  табыс  салығының  түсуін  азайтуға  әкеледі.  Бұл  даму  үрдісінде  аса  ірі  кәсіпорындардың  рөлі  орасан.  Қалыптасып  отырған  өте  қолайсыз жағдайға  байланысты 98  аса  ірі  кәсіпорынның  қаржы—шаруашылық  қызметіне  электронды   мониторинг   жүйесін  енгіземіз.  Болашақта  министрлік  қызметінің  алгоритмдерін   жаттықтыру  тәжірибесінің  жинақталуына қарай  мониторингтің  инистингін  кеңейтетін  болады.  Аумақтық  салық  комитеттері  республиканың  аса  ірі  салық  төлеушілерінің  тізіміне  енбейтін   ірі  салық  төлеушілерді  өз  бетімен  анықтайтын  болады  және  сол  кәсіпорындардан  салық  түсімдерінің   үлесін  ескеріп,  мониторингті  ірі  аймақтық  салық  төлеушілер  үшін  енгізеді.  Бұл  жүйе  еліміздің  барлық  ең  ірі  кәсіпорындарын  қамтиды.  Мониторингті  енгізу  салықтық  әкімшіліктендірудің  сапасын  арттыру үшін  ғана  емес,  салық  заңдарының  әлдеқандай  өзгерісінің   кәсіпорындардың  шаруашылық  қызметіне  әсерін  нақты  қадағалап  отыру  үшін  де.  Дамыған  елдерде  барлық  ірі  кәсіпорындар  өздерінің  құнды  қағаздар  рыногындағы  баға  белгілеуін  бақылайтын  ашық  акционерлік қоғамдар  ретінде жұмыс істейді.  ААҚ   акциялары бағамының кез-келген  теріс ауытқуы оның  несиелік  әлеуетіне теріс ықпал етіп,  менеджмент  сапасын күмәнді етеді.  Ал  біз сондай  норманы енгізе  отырып,  ең басты нәрсені істемедік,  құнды қағаздар  рыногын дамытпадық.  Елдің көптеген  ірі кәсіпорындары іс  жүзінде ашық  акционерлік қоғам бола  алмады.  Соның салдарынан  бағаны  есептен шығару,  амортизацияның  қаражаттарды  қалыптастыруы,  технологиялық  қажеттіліктер  үшін  сатып  алынатын  материалдық  ресурстардың  бағасын  арттыру  жөнінде  еркіндік  беру  кәсіпорындар қызметінің   тиімділігін  арттыруға  жәрдемдеспейді.  Салық  салудың  қолданылып  жүрген  нормалары мүлік  құнын  қалыпты  байланыстық  бағалауға  ынталандырмайтынын  түсінеміз. Мәселен,  тиісті  коэффицент  бойынша  мүлікке  салық түрінде  заңды  тұлғалардан  алатын  барлық  кірістерді  көбейтетін  болсақ,  заңды  тұлғалардың  барлық  салық  салынатын  мүлкі доллармен  есептегенде  өте  төмен  болды.  Қазақстан  экспорттық  мүмкіндіктерге  қолайлы  жағдай  туып  отыр.}  

^{Мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру үшін үкіметтің  органдар трансферттік бағалар қолданылуы мүмкін мәміле мониторингін жүргізіледі. Бұл  орайда, мониторингке жататын тауарлар, мәмілелер тізбесін  трансферттік бағалар қолдану кезіндегі бақылауда жүзеге асыратын үкіметті органдар айқындайды. Үкіметті орган мониторингінің қорытындысы бойынша тауардың рыногтік бағасынан мәмілелер бағасының ауытқу мәселесі бойынша тексеру жүргізіледі. Рыноктік бағадан мәмілелер бағасының ауытқу  фактісі белгіленген кезде үкіметті органдар салық салу объектілерін түзетеді және салықтар, өсімақылар және айыппұлдар сомасына есептеу жүргізеді. Салық төлеушіллрдің қаржы-шаруашылық мониторингі арқылы салық бақылауын жүргізу мемлекет тарарпынан ең маңызды бақылау және тұтқа болып табылады.  Әр түрлі даму этапында Қазақстан түрлі экономикалық саясатты пайдаланып экономикалық  және қаржы облыстарын реттеу нормасын  қадағалап  отырады. Фискальдык саясат салық  айналымы  облысындағы  үкіметтің саясаты, яғни мемлекеттен  шығын және мемлекеттік бюджетті халықтың сыйымдылығымен инфлияция еместік өсуге бағытталады.}

                                                   ^{Қорытынды}

^{Жалпы осы уақыттардың  ішінде қоғамда, ел экономикасында болған көптеген өзгерістер, оның ішінде салық  салатындығы елеулі бет бұрыстар жаңа салық заңын-салық  кодексін әзірлеудің қажеттігін тудырады.}

^{Қазақстан Республиканың салық  кодексін басқа елдердің заңдарымен салыстырсақ, неғұрлым жетілдірілген құжаттың дүниеге келгенін аңғару қиын емес. Мұнда экономиканың   жетелеген инторларына, оның ішінде салық жеңілдігі түрінде емес,арнайы салық режимдерін құру жолымен белгілі қолдауды қажет ететін шағын бизнеске, аграрлық инторға, элеуметтік салаға ерекше көңіл бөлінді. Салық кодексінде салық салудың халықаралық принциптеріне жақындау бар, бұл әлемдік экономикалық кеңістікке кіру үшін жақсы негіз болмақ. Жалпы алғанда салық кодексінде 1995 жылғы заңының басты негізі сақталды, өйткені қалай болғанда да сол заң арқылы біздің салықтық тәжірибеміз толығысып, белгілі бір салықтық мәдениетіміз қалыптасты.}

^{Салық салу тәртібін жүйелеу, қазіргі салықтардың  тұрақтылығы және мемлекеттегі салықтың құқын қарым-қатынастарын реттейтін біртұтас заңның болуы барлық салық төлеушілердің мемлекет бюджетіне қанша және қашан төлеуін білудің негізін жасайды. Салықтық реттеу экономикалық белсенділікті кәсіпорындар мен халықтың мүдделерін қамтамасыз етуге арналған. Бұл салық салу ставкасы мөлшерімен жасалды. Салық салу деңгейі бәрінен бұрын қоғам қажеттіліктерін қанағаттандыру жүйесінен байланысты: егер қажеттіктер, салық кірістері есебінен құралған жалпы мемлекеттік ақша қоры арқылы қанағаттандырылса, онда салық салу деңгейі жоғары, және егер қоғам қажетін қанағаттандыру жүйесі халықтың жеке табысына немесе кәсіпорын жабдығына бағытталса, онда салық деңгейі төмен болады. Егер салық түсімінің сомасы мемлекет шығындарын қаржылауға жетпесе, онда инфляцияға әкелетін бюджет тапшылығы пайда болады. Қаржы тапшылығы ақшаның сатып алушылық қабілетінің төмендеуіне, әрі инфляцияға әкеледі. Егер қаржы тапшылығы барысында мемлекеттің жинаған қаражаты тиімді пайдаланылып айналым кезінде экономикалық өсуге әкелсе, онда бұл мәселені қысқа мерзімде шешу мүмкін болады.}

^{Салықтар–елдің  экономикалық дамуының бірқатар міндеттерін  шешуге, экономиканы  құрылымдық қайта  құруға өндірістік және инфрақұрылымды әлеуметті  кеңейтуге, жеке органдардың  даму деңгейін теңестіруге  қажетті мемлекеттік  қаржы ресурстарын  шоғырландыруды қамтамасыз етеді.}

^{Салық төлеуші мен оны  жинаушы салық  төлеу процесінде қарым-қатынасқа  түседі. Бұл қарым-қатынас  неғұрлым дұрыс, өзара  тиімді әрі объективті болса соғұрлым салықтың жиналу деңгейі де жоғары болады. Бірақ, үйдегі ойды базардағы  нарық бұзатыны белгілі. Сол себепті салықтың жалпы жиналу деңгейіне әсер ететін объективті де субъективті жағдайлар бар: өндіріс қарқының төмендеуі кәсіпорындар мен мекемелердің арасындағы төмен ақылардағы дағдарыс, заңды білмеу немесе оның алдындағы жауапкершіліктің төмендеуі салық жүйесі қызметкерлерінің жалақысының аздығы және тағы басқалар. Әрине, мемлекет барынша көп кіріс  кіргізуге тырысады. Кәсіпкер де солай ешкім де ешқашан да өз еркімен өз пайдасының бір бөлігін бөліп беруге құлшынбайды. Сондықтан да әр елдің өз салық Кодексі бар. Ол әр елдің экономикасының, қаржы-несие саясатының, тұрмыс-тіршілігінің халахуатының жағдайы байланысты әртүрлі болып келеді. “Қазақстанда қазір ТМД елдерінің ішіндегі ең жақсы, жетілген салық Кодексі бар” деп елбасымыз Н.Ә.Назарбаев тегін айтпаса керек. Бірақ, қазір осы ең жақсы салық кодексі жақсы жұмыс істеді деп айта алмаймыз. Оған себеп экономикадағы қиыншылықтар мен оңтүстік-Шығыс Азия және Ресейдегі дағдарыстың әсері, әлемдік рынокта мұнай мен түрлі-түсті металға деген бағалардың құлдырап төмен түсіп кетуі болып отыр. Елбасымыздың  “ Қазақстан болашақта тіпті де мұнай мен түрлі-түсті металл арқылы емес, шағын және орта бизнес арқылы дамытсақ “ деді салық Кодексінің мәнін арттыра түседі.}

    ^{Тағы бір айта кететін жайт, төлемшілердің салық заңдылықтарын білмеуі. Осы бір сауатсыздық талай  іске кедергі болып отырғаны да жасырын емес. Сондай-ақ, салық саласының мамандарына да кәсіби білімдарлық керектігін айтуымыз керек. Бюджетке қаржы түсіретін әр мекеме өз міндетін жете түсінбейінше ортақ іске кедергі келері заңдылық. Сондықтан салық жинауда салғырттық атаулыға жол бермей, бюджет қаржысын молайту жолында аянбай еңбек етуіміз керек.}

^{Салық органдарында 2002 жылғы 1 қаңтарға дейін тіркелген  салық төлеушілер 2002 жылғы 1 ақпанға  дейін ,,Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасы Кодексінің 208-бабында белгіленген талаптарды орындауға міндетті.}