Қазақстан республикасының экономикасына тартылған инвестицияларды талдау және шетел капиталы экономиканың бәсекелестігін арттырудың б

Дегенмен, кез-келген ел тікелей инвестицияларын өз статистикасында жоғарыда көрсетілген анықтамаға сәйкестендіре бермейді. Мысалы, Жапония қайта инвестицияланған табысты тікелей инвестиция ретінде қарастырмайды. Тікелей шетелдік инвестиция белгісі болып олардың негізінде қалыптасатын кәсіпорындар аралығында ұзақ мерзімді іскери байланыстар табылады, инвестор өз құралдары салынған кәсіпорындардың қабылдаған шешімдеріне  жеткілікті дәрежеде ықпал ету мүмкіндігіне ие бола алады.

Шетелдік инвестициялар  негізіндегі кәсіпорындар (direct investment enter prise) - өзге елдің инвестор-резидентіне   әдеттегі акцияның және дауыстардың (акционерлік кәсіпорындарда) немесе теңдеуішінің (акционерлік емес кәсіпорындарда)10%-ынан көп бөлігі  тікелей тәуелді акционерлік немесе акционерлік емес кәсіпорын.

Шетелдік инвесторға тәуелді капиталдың 10% бойынша шетелдік инвестициялар негізіндегі кәсіпорындарға шек халықаралық ұйымдармен тікелей  инвестициялар қозғалысының салғастырмалы  есебін қамтамасыз ету мақсатында қалыптастырылған.

Қоржынды инвестициялар кәсіпорынды басқаруға тікелей қатысуды көздемейді, шетелдік инвесторлар арқылы акция мен құнды қағаздарға, яғни бұл кәсіпорындарға ақшалай салынған капиталға девидендтер  алуды болжайды.

Қоржынды инвестициялар  – бұл шетелдік кәсіпорын әрекетіне тікелей бақылау мүмкіндігін бермейтін капитал салымының акция, облигация сияқты өзге формалары. Инвесторлар тек құнды қағаздар жөніндегі бекітілген ережелерге сәйкес табыс ала алады.

Қоржынды инвестициялар  – ірі корпорациялар, орталық (мемлекеттік) және жеке меншік банктер шығаратын облигациялық заемдарды қаржыландыруға арналған шетелдік капиталды тартудың маңызды көзі. Шетелдік қоржынды инвестицияның жүзеге асырылуында делдал ретінде, әдеттегідей, ірі инвестициялық банктер бой көрсетеді.

Қоржынды инвестициялардың қозғалысына жекелеген елдерде төленетін пайыздық мөлшерлеме нормасындағы айырмашылық мәнді әсерін тигізеді.

Тікелей инвестициялаудың қоржынды инвестициялаудан фундаменталды  айырмашылығы қоржынды инвестордың өзі инвестициялайтын кәсіпорын басқармасына  ие болуға  ұмтылмауында жатыр. Халықаралық компаниялардың бірқатар жарғылары бойынша, оларға көбінесе басқаруға қатысуға және құралдары салынған компаниялар кеңесінде таңдалынуға да тиым салынады. Бұл инвестицияланған компаниялар басшылығы мен басқаруына қатысу мамандардың жаңа штатын қажет  ететіндігімен түсіндіріледі,  ерекше көңіл аударушылық бас компанияның инвестициялық саясатының жүзеге асырылуындағы икемділікті де азайтар еді.

1950-1960 жылдары  өндірістік дамыған елдерде экономикалық  даму қарқынының өсуі болды. Бұл жағдай капиталға деген ұсынысқа кері әсерін тигізді. Бір жағынан, өндірістік дамыған елдерде капитал салудың жаңа аялары ашылды. Артық капиталдардың мәнді бөлігі әскери салаларды қамти бастады, ал өзге бөліктері инфрақұрылымды кеңейтуге, қызмет көрсету, ғылым, денсаулық сақтау және білім беру аяларының дамуына бағытталды. Екінші жағынан, экономикалық даму темпінің өсуі өндірістік корпорациялар капиталдарының ірі шоғырлануын және капитал ұсынысын кеңейтуде қосымша стимулдардың қалыптасуына ықпал еткен банктік ресурстардың орталықтануын қамтамасыз етті.

Экономикалық  жағдайдың өзгеруі капитал ұсынысында жаңа құбылыстардың қалыптасуына негіз  болды. Егер бұрын шетел экономикасына  кәсіпкерлік капиталын инвестициялау  жеке меншік фирма қалыптастыру формасында немесе қабылдаушы елдің ұлттық акционерлік қоғамдарына құралдар салу жолымен жүзеге асырылса, бүгінде инвестициялаудың жаңа формалары пайда болды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:

• бірлескен кәсіпорындар құру;
• кәсіпорындарды “кілт астарында” қамту;
• шетелдік фирманың қамтылатын объектіге жергілікті мамандарды дайындауды қарастыратын “өнім - қолға” типіндегі шарты кәсіпорындарды “кілт астарында” қамтудан айырмашылығы болып табылады;
• өнім бөлу туралы келісім;
• мұнай табысы әзірлемесі аясына тән “қатерлі жобалар” туралы шарттар;
• лицензиялы келісімдер, оның ішінде сатып алушыға басқару аясында қосымша қызметтерде “жеткізіп беруші компанияның кейбір ережелерін құрметтеу” міндетіне айырбаста лицензиямен қамтамасыз ететін франчайзинг.

Капиталды инвестициялаудың өзіне тән формасы  технология экспорты болды. Бұл форманың жүзеге асырылуында жеткізіп беруші компания марапаттама ретінде технология элементтерін (патенттер, лицензиялар, сауда маркалары, басқару тәжірибесі және т.б.), қабылдаушы кәсіпорынның табысының бөлігін алады. Бұл жерде технология экспорты сату мен қарыз (ссуда) белгілеріне ие: ғылыми-техникалық жетістіктер белгілі бір мерзімге сатылады, бірақ олардың иегері ретінде сатушы қалады. Сонымен бірге, технология экспорты кейде оны иеленген фирма акциясының бөлігін алумен шарттасады. Көріп отырғанымыздай, технология экспорты спецификалық тауар ұсынысымен ғана емес, капитал ұсынысына қатысты экономикалық қатынаспен де сипатталады.

Жаңа формалар дәстүрлі тікелей инвестицияларды  алмастыра алмағанымен кеңірек даму жолына ие болады. Олар экспортта жұмыс істейтін салаларда ғана емес, қабылдаушы озық емес, жетілген технологияларды қолданушы елдердің ішкі нарығына таралады.

Жөнелтілуші капиталдардың  көп бөлігі ірі компаниялардың жеке мүлігі болып табылатындығын айта кету керек. Мұндай фирмалар капитал экспортында жетекші орынға ие, себебі кәсіпорын масштабы мен шетелдік инвестицияны өткізуге қажетті оның қолында бар қаржылық және өзге де артықшылықтар аралығында тығыз өзара тәуелділік бар. Дегенмен, бұған қарамастан соңғы кезде ұсақ және орта фирмалар капитал ұсынысында үлкен мүмкіндіктерге ие болды, тіпті ірі компаниялармен салыстырғанда кейбір артықшылықтарға қол жеткізді. Шағын және орта кәсіпорындар үшін капитал ұсынысы шетелдік нарыққа тауарлар өткізумен байланысты.

Батыстық инвесторлар  соңғы кезде әртүрлі жобаларды  қаржыландыру жүйесіндегі өзгерістерге байланысты ірі қолдауға ие болып  отыр. Егер бұрын бұл  міндетті, әдеттегідей, жеткізіп беруші фирмалар өз мойнына  алса, қазірде көбіне тәуелсіз қаржылық компаниялар мен банктер шешіп отыр. Осылай, трансұлттық банктердің пайда болуы капитал импорттаушы елдердің ірі өндірістік жобаларын қаржыландыруды  тездетті. Жобаны қолдауда бірнеше банктердің қатысуын болжайтын жобаларды бірлесе қаржыландырудың формасы, содан соң әріптестер аралығында нарық жігі пайда болды. Капитал импорты мүмкіндігін кең ілгерілеткен евровалют нарығының дамуы да маңызды рөл ойнайды.

1990 жылдың басынан  халықаралық қоржынды инвестиция  көлемінің үлгі ретінде алуға  болмайтын дамуы болды. Құнды  қағаздар негізіндегі жеткілікті  дәрежеде дамыған әлем елдеріндегі  ЖҰӨ 10%-ын құрайтын халықаралық  операциялар 100%-ға дейінгі құндылық  көлемде өсті. Қоржынды капиталдың елдер аралығында жылдам орналасымы 1995 жыл басындағы Мексикада және бірқатар өзге елдерде  болған экономикалық дағдарыстың себебі болды.

Қаржыландыру  көзіне тәуелді заңды және жеке тұлғалармен  жүзеге асырылатын мемлекеттік және жеке меншік несиелер мен заемдар, өтеусіз қаржыландыру түрінде  іске асатын мемлекеттік  түрлерге жіктеуге болады. Осыған сәйкес, шетелдік инвестициялар шетелдік заңды және жеке тұлғалармен жүзеге асырылатын  шетелдік мемлекеттер мен жеке және халықаралық ұйымдар беретін заемдар мен несиелер есебі бойынша қаржыландырылатын мемлекеттік  түрлерге жіктелінеді.

Сонымен, шетел инвестицияларын  тарқан кезеңде келесі маңызды мәселеге ерекше көңіл бөлу керек :

біріншіден, халық шаруашылығының құрылымдық  өзгерістеріне нарықтық механизм  әсер ете алмайды; сондықтан бұл өзгерістерді мемлекет тарапынан реттеу қажет;

екіншіден, өзгерістерді инвестициялық процестермен және шаруашылық жүргізуші субъектілердің иенвестициялық белсенділігін ынталандырумен тығыз  байланыста қарастырмасақ, өндірістің  әлеуметтік – экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында құрылымдық  реттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Сондай – ақ, болашақтағы ғылыми негізделген құрылымдық өзгерістердің қажеттілігі - әсіресе экономиканы басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық шешімдер қабылдауға қатысты сипатта болады.

1.2 Экономиканы  құрылымдық түрлендіру кезеңінде  шетелдік инвестицияларды тартудың қажеттілігі

Қазақстан өркениетке, экономикалық дербестікке аяқ басқан 10 жылдан астам уақыт ішінде өзінің табиғи ресурстар қорымен көптеген мемлекеттердің экономикалық сұранысын арттырып отыр.

Инвестиция -  кәсіпорынға, өндіріс  орнына немесе жеке адамға көп жылға  қайтарымсыз берілетін капитал.  Ал, капитал құюшы  тұлға немесе компания ішкі есебін мүлт жібермеуге тырысатыны белгілі. Қазақстанда  инвестициялық климат қалыптасты мa? Инвесторларға қойылатын талаптар қандай ? Инвестициялық саясатта неге ұлттық мүдде кем?  Осы сауалдар төңірегінде  және Қазақстанның экономикалық потенциалы хақында әңгіме өрбітіп көрсек.

Экономикалық реформаларды ойдағыдай  жүргізуде шетелдік инвестицияны тікелей  өндіріске жұмылдыру мен оны  ұтымды пайдалану кез келген мемлекет үшін маңызды. Әлемдік тәжірибе бұл  мәселеде екі тарапқа да ортақ :халықаралық  бірлескен реформалар тікелей шетелдік инвестицияның тиімділігіне мән берсе, инвестицияның көлемі өндірісіне күш сала тын мемлекеттің экономикалық жағдайына тәуелді болып келеді. Сондықтан да Қазақстан бұл процестен бейтарап қала алмайды. Экономикалық қайта құру мен стратегиялық даму жоспарын шетелдік инвестициялар арқылы іске асырғанын жөн санайды. Инвестициялық климат қалыптастыру үшін инвесторлар «барымтасына қарай қарымтасы» деген саясатты берік ұстануға тырысады. Өйткені, ешқандай инвестор өзі пайда табатын саланың болашағы жоқ болса, екі жеп биге шықпақ түгілі, есі барда елін табуға әрекет  қылатыны даусыз.

Стратегиялық жоспарлау агенттігі  мен республикалық қоғамдық пікірді  анықтау орталығының зерттеуіне сүйенсек, шетелдік инвестицияны құлдыратуға  заңның солқылдақтығы мен  оның қайта - қайта өзгеруі әкеп соғады екен. Шетелдік инвесторлардың  айтуынша, басқа елдерге қарағанда , олар үшін Қазақстан нарығы оңтайлы көрінеді. Өйткені, Қазақстан пайдалы қазбалар қоры мен ауыл шаруашылығына жарайтын жерлерге бай, сондай-ақ, ірі өндірістік потенциал мен білікті жұмыс күшіне ие. Алайда, бұлардың  шашауын шығармай пайдалану үшін инвестиция ауадай қажет. Қазақстандағы шетелдік инвесторлар үшін жағымды факторлар қатарына мыналар жатады:

Біріншіден, табиғи ресурстардың болуы. Бұл әсіресе, жер қойнауында пайдаға молынан кенелтетін мұнай мен газ, түрлі- түсті және сирек кездесетін металдардың ұшырасуымен құнды. Шетелдік сарапшылар бұл байлықты әзірше 9 трлн. АҚШ долларына бағалап отыр. Мамандардың болжауынша, Қазақстанның мұнай қоры Ирак пен Иранның» «қара алтын» қорынан да   асып  түседі екен. Алдағы жүзжылдықта  Қазақстан жылына 100 млн. тонна  мұнай экспорттайтын алып мұнай державасына айналуына мүмкіндігі мол.

Екіншіден, Орталық Азия көліктік құрылымындағы ұтымды геостратегиялық  құрлықта орналасуы және 2 миллиардтан астам халқы бар елдердің нарығына  шыға алуы. Бұл-мұнай экспортынан мұрты майланғалы тұрған Қазақстан үшін табыстың алғышарты болып табылады. 

Үшіншіден, қоғамның дамуы мен экономикалық гүлденуі жөнінен Қазақстан достастық  елдері арасында көшбасшылық  тізгінге ие.

Еліміздің инвестициялық ахуал  анықтайтын жайттар :

• инвестиция жұмылдыру процесі;
• инвестиция үшін жағымды жағдай;
• инвестицияландырудағы тәуекелшілдік .

Қазақстанның  инвестициялық тәуекелшілдікке  бас тігетін кәсіпкерлік климаты  ел ішіндегі саяси- экономикалық, әлеуметтік жағдайларға тығыз байланысты. Инвесторларға жүргізілген сауалнама нәтижесі көрсеткендей, шетелдік инвестиция ағымын азайтатын ең басты фактор-  шенеуніктердің коррупциялық  қысымы (51.3  пайыз) мен билік жүйесіндегі саяси сананың жабайлылығы, яғни бюрократизм (44.9 пайыз) екен.

Инвестициялық климат туғызудағы ең басты назар аударатын жайттың  бірі – елімізде шетелдік инвесторларға  салынатын салық пен берілетін  жеңілдіктердің заңдық тұрғыдан өзара  үйлесімді болуында. Ел президентінің Жарлығымен «Бюджетке  түсетін салықтар мен өзге де міндетті төлемдер туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулардың енгізілуі инвестициялық климаттың құқықтық базасын жетілдіруге жәрдемдесті. 1997 жылы «Нарықтағы құнды қағаздар туралы» заңның шығуы қор биржасының  белсенділігін арттырды. Қазақстанда шетелдік инвестицияны тарту механизмі жоғары либералдық режим бойынша былайша жүргізіледі:

Жер және мүлік, сондай-ақ , кіріс салығынан  толықтай босату;

Сыртқа шығарылатын тауардан алынатын мемлекеттік баж салығынан жартылай немесе толықтай босату;

Инвестициялық жобаларды жүзеге асыру  барысындағы қаржылық немесе қауіпсіздік  шараларына кепілдік беру.

Алайда, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, көптеген елдер шетелдік инвесторларды тұрақты және өзара тиімді инвестициялық режимдерден, сондай-ақ, әр түрлі салымдар мен төлемдерден босату арқылы қызықтырудың қауіптілігін ескертеді. Әсіресе, Африка елдерінің инвестиция саласындағы жоғары либералдық режим қалыптастыру саясаты салық    және сауда – валюталық жеңілдік жасаудың тұрақты шетелдік инвестициялық ағымға мүмкіндік туғызбайтынын көрсетті. Қайта керісінше, қуатты инвесторлардан сақтануға шақырады.

Инвесторлар капиталын пайдаланушы, яғни реципиент мемлекет ретінде  Қазақстан мен шетелдің қаржы  алпауытттарының мүддесі бір жерден шығуы қиындау . Мәселен, жеке компаниялар өздерінің жұмысына мемлекеттің дем беруін қалайды. Алайда, шешуші фактор инвестицияландырудың жалпы шартының табиғатына сай болып қалады. Қазақстан өз кезегінде шетелдік инвесторларды басқару саласындағы тәжірибе алу технологиясы мен қаржылық қорының қосымша көзі ретінде қарастырады. Қазақстан шетел инвесторларының алдында өзінің ұлттық мүддесін әрдайым жоғары қойғанда  ғана беделді болмақ .