Қазақстанда нарықтық экономикалық жүйесінің қалыптасуы мен дамуының мәселелері

Бул жуйе ондаған  жылдар бойы кәсіпорындардын, зиян шеккен шығындарының орнын мемлекет тарапынан толтырып келді, тіпті әлі де болса осындай саясат жургізуде. Мәселен; 1. басым көпшіліп мемлекеттік бюджетін каржыландыруда. 2. өндіргіш ресурстарды орынсыз шығьғндап, ысырапшыл пайдалану әдісі әлі де болса колданылуда; 3. жаңа және прогрессивтік технологияны енгізу кажеттілігіне устірт көзкараспен карау куні бугінге дейін басым тусуде.

20 ғасыр дәлелдеп  отырған ақиқат кандай да болсын, дамыған елдер ертерек немесе кейінірек дағдарыс және куйзеліс кезеңнен өтеді. Мәселен, АҚШ президенті Рузвельттін "адалдык бәсекелестік" және 1929-1933 жылдардағы тоқыраудан шығу тәсілдері сол кезде тубегейлі кауіпті деп саналды. Ал Рузвельттің өзін "тукті социалист" атандырды. Куні бугін ғана айкын дәлелденіп отырғандай, казіргі заманның барша ұмтылыс, мумкіндігіне карамастан, 19-ғасырдағы асқақ арманшыл дәуірге кайта оралуға жол жок екені белгілі болды. Мұны карапайым тусіндіруге өте қиын, себебі 20-ғасырдың соңында тарих өзінің қарама-қарсы жағына бұрылып отыр.

Бұрынғы одақтағы және Шығыс еуропа елдеріндегі қалыптаскан әміршілдік-әкімшілдік жуйесін дағдарысқа ұшырап куиреуі, олардың нарыктык әкономикаға бет бурылысы баламасыз екендігі бәрімізге әйгілі болып отыр және оның тиімділпнің сөзсіздігі сондай: қоғам мушелерінің бір белігі оны 19 ғасырдағы капитализмге кайта оралу деп есептейді. әміршілдік-әкімшілдік жуйесіне тән қатаң кағида бойынша, нарыктык жуйе--экономика емес, тек кана капитализмнін, игілігі ретінде тусіндіріледі. Осыған орай, нарык жумыссыздықты жою жеке меншікті ендіруге, сондай-ак әкономиканын әр түрлі секторларында енбек жалдаудың көптеғен формаларын колдануға кең жол ашады.

Ендігі кү     рделі мәселе: нарық жуйесін реттеу процесінде мемлекет кандай кызметтер аткарады?

Мемлекет  белплі бір таптардың мудделерін корғай отырып, бір жағынан, коғамдык кажеттілікті камтамасыз ету мумкіндігін аныктайды, ал екінші жағынан, осы кажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп жузеге асырады.

Буржуазиялық  мемлекет мына төмендегі функцияларды орындайды:

1. Зандылық
2. Салық салу
3. Акша айналымын реттеу
4. Монополиялыкка карсы әрекеттер жасау
5. Өндірістің инфракурылымын жасау

Бұл тұста  мемлекеттің, әсіресе, коғам таптары  мен калың бұқара топтарының арасындағы қарама-кайшылыктарды басуға бағытталған әлеуметтік міндетін ерекше бөліп айтуға болады.

Бүгнгі таңда буржуазиялык, мемлекет жеке меншік капиталды пайдаланудың тиімділігі төмен болатын өндіріс сферасында шаруашылык журпзу міндетін атқарады. Осыған байланысты меншіктің ерекше секторы мемлекетпк меншік пайда болды. Сонымен катар, шаруашылык журпзудің ерекше секторы мемлекеттік сектор әрекет жасайды. Дамыған капиталист елдерде олардыд улесі әр түрлі. Мысалы, олар 80-жылдары АҚШ-та мемлекет кәсіпорындары өндірген өнімдерінің улттык табыстағы улесі 1-2% ғана болды. Ал Батые Еуропа елдерінде бұдан баскаша жағдай калыптаскан. Австриядағы мемлекет секторы барлык ендіріс куштерінің 37% камтиды. Батыс Германияда оның улесі улттык байлықтың 21%-не тең. Баска елдерде мемлекеттік сектодың жалпы улттык өнімдегі улесі мынаған тең: Австрияда 12%, Фраицияда-20%, Швецияда-14%, Италияда-12%.

Жоғарыда айтылғандарды туйіндей отырып, мемлекеттің нарықты әкономикада атқаратын кызметтерін мына топтарға белуге болады:

• тиімділікті  камтамасыз  ете отырумен  катар,  нарыктың бір "қателігі"- монополиялыққа   жол бермеу. Казіргі таңдағы әкономика,шын мәнінде, нарык   конъюнктүрасы   аныктағандай,   көптеген қателіктер жібереді. Бұндай   кателіктердін   себебі   өндіріс   пен тутынудың тиімсіздігі. Бул жағдайда мемлекет тарапынан байқалатын әрекет-бағыты аз емес. Бірак әкономика "сырқатын" жоюдағы мемлекет әрекетін еске сала отырып, 
  оның өз ^иқатесін" елеусіз калдыруға болмайды, яғни мемлекеттің өзі әдейі тудыратын     жағдайды     ескерту     кажет.     Мемлекеттің экономикаға араласатын маңызды куралдары: салык, баға және проценттік ставкалар;
• нарыкты жуйе балалар мен карттарды және кедейленген журтшылыкты сырт   калдырып,   тауарларды   "калталы"   (акшалы) коғам топтарына жіберетіндіктен, (бағыттайды)      мемлекет әлеуметтік әділеттілкті камтамасыз етуге тырысады.

Нарыктың  бағалык механизмін жактаушылар  және оны сынаушылар нарың жуйесінін тиімділіпне карамастан, ол елеулі теңсіздікке жол ашатындығын мойындаулары кажет. Бул нарыктың кемістігі емес, бөлудің кемістігі. Мемлекет ол жағдайды өзгерте алады және өзгертуге міндетті де. Мұндай ситуацияны өзгертудтд мынадай екі жолы бар: 1) прогрессивті салык салу; 2) зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз кеп балалы жумыссыздар және т.б. мұқтаж азаматтардың табыстарын корғау шараларын карастыру;

Мемлекеттін тағы бір аткаратын кызметі-әкономикалык тұрактылыкты аса ауқымды мөлшерде (макроәкономикалык) сактаумен байланысты. Бұл әкономикалық циклдік шарықтап өсуін және оның кұлдырап төмендеуін реттеу және бақылаумен байланысты. Мұнда мемлекеттің колданатын басты тәсілі  өндіріс,  жұмыссыздық және  кұнсыздану деңгейін  каржылау және салық салу аркылы реттеу.

Нарыктык  әкономикаға көшу процесінде мемлекеттің  аткаратьн әкономикалык кызметі және оған әсер ететін әдістері көпкырлы. Мемлекет бұл бағытта әр түрлі тәсілдер колданады. Олар: құкықтық мөлшерлер, акпарат хабарларымен камтамасыз ету, каржы бөлу-экономикалық /салык, несие, процент, баға т.б./ тетіктер: мемлекеттік тапсырыс, заттай салык, лимиттер мен квоталар және т.б.

Мемлекеттің басты кызметі-шаруашылық жүргізу  туралы бекітілген шешімдерді заңдылық-құқықтық жағынан камтамасыз ету. Ол ушш накты заңдар және заңға сәйкес актылар /каулылар, нұскаулар және т.б./ кабылдайды.

Нарықтық  әкономика жағдайында мемлекеттің  жоспар жасаудағы әрекеті тупкілікті өзгереді. Жоспарлаудың жаңа кұрамына мыналар кіреді: ұзак мерзімді болжау, әлеуметтік-әкономикалык дамудың индикаторлык әдіспен жоспарлау: әкономика дамуынын, өзекті проблемаларьн аныктау және оны шешу концепңияларын жасау.

Нарыктың  калыптасуында акша және каржы-кредит жуйелері де маңызды рөл аткарады. Мунда айта кететін жайт, казіргі жағдайда мемлекетің әкономикамызды сауықтыру бағытындағы, каржы-кредит жуйесіндегі жургізіліп жаткан реформалары. Олар -халық шаруашылығында қолданатын икемді салык жуйесін қалыптастыру, әкономикаға тиімді әсер ететін несие саясатын жургізу, республикада ақша айналымын тұрақтандырып, оны сауыктыру.

Сонымен катар, мемлекет саладағы саясатын өзгертеді  Бұл процесс екі бағытта журпзілуде. Бір жағынан, білім беру, денсаулык сактау, әкологияға сферасында курделі мемлекеттік әлеуметпк бағдарлама бекітіліп жузеге асырылуда, ал екінші жағынан нарыкқа көшуге байланысты халыкты әлеуметтік жағынан корғау шаралары да енгізілуде.

Корытынды: мемлекеттің, экономикалык кызметі кәсіпкерлерді /жеке, шағын кәсіпорындар,фирмалар және мемлекеттік кәсіпорындардын/ әкономика саласындағы әрекетін тәртіпке келтіру, реттеп отыруға саяды. Бірак ел ешбір жағдайда кәсшкерлердің іс-әрекетіне араласпайды. Нарық механизмі-бағаны және өндірісті аныктайды; мемлекет салык салуды, шығындарды реттеп отыру аркылы нарыкты уйлесімді паидалану жолдарын іздестіреді.

IV. Қазақстанда  нарықтық экономикалық жүйесінің  қалыптасуы мен дамуының мәселелері

3.1. Нарықтық экономикалық қалыптасу  Қазақстандақ моделі.

 Жалпы  нарықтық экономикалық жүйе – шаруашылық шешімдерді әрбір экономиканың қатысушысы жеке дара қабылдайтын, оларға заңды мәртебе берілу қажеттілігіне, жекеменшік құқығының анықталынуына, келісім-шарт кепілдігінің сақталынуына орай жеке меншікке, экономикалық және құқықтық еркіндікке, кәсіпкерлікке, бәсекелікке негізделген   жүйе. Бұл жүйеде нарықтық қатынасқа қатысушылардың «ойын ережесін» заңды түрде бекітетін құқықтық негізді қамтамасыз ету мәселесін мемлекет өз мойнына алады. Экономикалық қызмет    саласында    мемлекет    заңнама    негізінде    сот    міндетін атқарады.    Жеке    шешімдер   нарықтық    бәсеке    жағдайында үйлестіріледі. Нәтижесінде мемлекеттің экономикалық араласуы кең өріс алады. Нарықтық     жүйе     ресурстарды     тиімді     пайдалануға     және экономикалық тез көтерілуге ықпал етеді, алайда  оның жағымсыз жақтары да болады. Мысалы, рынок табыс жөнінен әлеуметтік топтарды жіктеуге алып келеді

Ал Қазақстан  ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған институционалдық, құрылымдық реформалардың кешенді бағдарламасын жүзеге асырды. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы   шеңберінде   жүзеге   асырыла   бастаған    Қазақстандағы экономикалық реформа тәуелсіздік жарияланғаннан кейін қарқынды түрде жүргізілді. Тәуелсіздік жарияланған  сәт  пен  қазіргі  уақытқа дейінгі  аралықтағы  негізгі экономикалық өзгерістер:  1992ж. 7 қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау) басталды.  1993ж.     қабылданған Ата заңда   жеке меншік құқығын мойындайтын бап еңгізілді, жеке меншік институтын қалыптастыратын реформа жүргізіле басталды және ол төрт кезеңді қамтыды.   Жекешелендіру - азаматтардың немесе олардың барлық бірлестіктерінің   немесе   акционерлік   қоғамдарының,   серіктестіктерінің  акциялар (пай) бөлігін жекеменшікке алу болып табылады. Меншікті   мемлекет   иелігінен   алу   дегенді   мемлекеттік кәсіпорындарды меншіктің басқа түрлеріне (мемлекеттік емес) негіздеп қайта құру деп анықтауға болады.

1993ж.  15 қарашада  Ұлттық валюта - теңге айналымға  енгізілді;  1993 1994 ж.ж. экономикалық  дағдарысқа қарсы бағдарлама  қабылданып, оны іске асыру басталды; 1994-1996 ж.ж. қатаң ақша-несие саясаты жүргізілді;  1997-2000 ж.ж. аралығында реформалар ары қарай жүргізілді. Түбегейлі жүргізілген реформалардың нәтижесінде елімізде нарықтық экономиканың негізі қаланды және ол қазіргі кезеңде нәтижелі жұмыс істеп жатыр.

3.2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканы жетілдірудің үрдістері.

Еліміздің нарыққа өткен кездегі  бастан кешкен қиыншылықтарды да  ескермеуге болмайды.  Ол: жекеменшік сектордың жоқ болуы, өндіріс ауқымындағы мемлекеттік кәсіпорыннан бастап, сауда  ауқымындағы   монополиялар және т.б.  Сонымен, аталған осынау кедергілердің тізбесінің өзі-ақ Қазақстан басшылығының экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және имандылық түсініктер жағынан елдің стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп отырғандығын күмәнсіз куәлендіре алады. Мұның өзінде табыс шарты болып - дұрыс таңдалынған Стратегия аталынады. Мәселен, белгіленген бағытты жүзеге асыру үшін мықты басшының, жақсы ұйымдасқан адамдар тобының, саяси тұрақтылық және қоғамды нығайтудың, заңның үстемдігі болуы шарт. Мұның  сыртында,   экономикалық   қызметке   қатысушылар   жұмыс   істеуге мәжбүр болған жағдайдағы бағалар құрылымы әлемдік рынокпен байланыста   емес   еді,   халықтың   психологиялық   дайындығы, адамдардың рыноктік қатынастарға тән ойлау жүйесі болмаған.

Осы тұрғыдан алғанда 1996 ж. Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі Стратегиялық бағдарламасын қабылдаудың маңызы өте зор болды. Бұл бағдарламада  жеті басымдық бағыттар белгіленген: 1. Ұлттық қауіпсіздік және тәуелсіздік. 2. Ішкі саясаттағы тұрақтылық және қоғамдық бірлікті нығайту.  3. Нарықтық  құрылымдарды жетілдіру, шетелдік инвестицияны және ішкі қаражатты мол тарту арқылы экономиканың ұзақ мерзімдік   тұрақты өсуін қамтамасыз ету. 4. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім алуы,  жоғары және сапалы тұрмысы.  5. Энергетикалық ресурстар, инфрақұрылым (әсіресе көлік және байланыс). 6. Кәсіпқойлы тиімді үкімет. 7. Сыбайлас жемқорлықпен және қылмыспен аяусыз күрес.

Сонымен, аталған осынау басымдылық тізбесінің өзі-ақ Қазақстан басшылығының экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және имандылық түсініктер жағынан елдің стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп отырғандығын күмәнсіз куәлендіре алады. «Қазақстан -2030» даму Стратегиясына орай Үкімет бірнеше бағдарламалар жасап, оларды іске асыру үшін жұмыс істеп жатыр. Жаңа ғасырдың басында Қазақстанда нарықтық жүйенің негізі  қаланып, экономиканың өрлеу кезеңі басталды, оның нәтижесінде халықтың өмір сүру, тұрмыс деңгейі жақсара бастады. 

Осылай дей тұра, тек қана бай  табиғи ресурстарға иек артып және барлық қарқынды экономикалық реформаларды  "сонан кейін" деп кейінге қалдыра берсек қателік болар еді, “голландық ауруға”  немесе «семіздік» ауруына шалдығуымыз мүмкін.   Экономикамызды  ары қарай жемісті түрде ұзақ мерзімдік даму траекториясына көшіру  үшін қазіргі кезеңде индустриалдық-инновациялық Стратегияны іске асыру керек.

Нарықтық экономиканы жетілдіру үрдістерінің бірі – Қазақстан Республиксының президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың  2006 жылы 1 наурыз күні Қазақстан халқына жолдауында - «Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында»: «Нарық қағидаттары негізінде мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы экономикалық өзара қатынастардың тиімділігін арттыру.

Біз экономикаға мемлекеттің қатысуын әкімшілік реформаның есебінен оңтайландаруымыз керек.

Жаңа экономика жаңа басқару  шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін  және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік  менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.

Қоғамдағы келісім – шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет.

Келісім – шарттық міндеттемелерді  орындамағаны үшін экономикалық, әкімшілік, керек десең, қылмыстық жауаупкершілік билік органдарының өкілдеріне де, сондай-ақ экономикалық өмірдің басқа барлық агнеттерін қолданылуға тиіс.

Біз үшін маниторлық акционерлер мен  құрылтайшылардың құқықтарын қорғау жөніндегі  бара – бар заңнаманың болуы өте – мөте маңызды. Сондай-ақ ұлт меншігінен қайтадан алуға қарсы заңнамалық кепілдіктер берілуін қарастыру қажет.

«Электрондық үкімет» жүйесін  шұғыл енгізу қажеттігін әдейі баса көрсеткім келеді. Ол мемлекеттік  органдар қызметінің тиімділігін арттырып, сыбайластық пен әкімшілік кедергілерді кемітуге қол жеткізеді» делінген.