Қазақстанда нарықтық экономикалық жүйесінің қалыптасуы мен дамуының мәселелері

Балама тандау шығындарының принциптері Балама таңдау шығындарына тІкелей шығындар және ресурстарды пайдаланудың немесе кәсіпкерлік  әрекеттердің осыдан баска, өзгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген табыстың және -тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық әкономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішіен ең ұнамсыз болса да әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін вариянты таңдап алынады. Балама таңдау шығындары принципі өндірушілерді бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады.

Экономикалык рационалдық принцип табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделеді Раңионалдық талдау өзгеріп тұратын варианттардан жасалады. Осы варианттардың ішінен мүмкін болатын пайда ең аз көлемде болса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдыктың критериі- табыс төтенше құқұқтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзінің пайдасын көбейтуді көздейді, ал тұтұнушылар - капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша ездерінің хал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарык әкономикасын осы аталған принциптер негізінде құру тепе-теңдік болмысына жетуді қамтамасыз етеді. Осы болмыс -- нарык механизімінің орталық проблемасы. Бул жағдай екі қарама-қарсы куштерді колдануға негізделеді: бір жактан сұраныс пен ұсынысты, екінші жақтан нарықтағы бағаны.

Сирек кездесулік мәселесі нарык әкономикасының өте маңызды шарты болып табылады. "Сиректік" деген тусінік - әкономистер үшін өте маңызды методологиялық кұрал, әсіресе, тауардың пайдалылығын дәлелдеуде колданылатын кұрал. Демек, шекті пайдалылық теориясында "сиректік'' деген негізгі және ешқандай тусіндірме тілемейтін, физикалык ақиқат болып табылады. Сиректік мәселелерін зерттеу, белгілі бір тұрғыда кейбір игіліктердің тапшылығын дәлелдеуғе мумкіндік береді.

Классикалық мектептің өкілдері Д.Рикардо, А.Смит "сиректік" тусінігін күнмен байланыстырады. Олардың айтуынша, сиректік еңбектің санымен катар, тауардың құнын белгілейтін маңызды факторларға жатады. Осы замандағы нарықтық қатынастар теориясында "сиректіктік" түсінігі белгілі трансформацияға ұшырап отыр. Егер бұрын сиректік табиғи және әлеуметтік факторлармен баланыстырылған болса, казір сиректік нарықтың қызмет өту мерзімімен байланыстырып отыр. Сұранысы мол жана игілік бір мезетте және толығымен кажеттіліктерді қамтамасыз ете алмайды. Бұл үшін белгілі бір уақыт мерзімі қажет. Осыдан тұжырым: сиректік мол болған сайын, осы игіліктің кажет санын ендіруге соншама мол уакыт керек.

 

2. 3. НАРЫҚТЫҢ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРі ЖӘНЕ

СЕГМЕНТАЦИЯСЫ

Нарық құрылымы өте күрделі болады және ол әкономиканың барлық сферасында өз әрекетін жүргізеді. Нарыктың әкономикалық құрылымы мынадай жағдайлармен белгіленеді:

• меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, ужымдык, аралас);
• шаруашылық субьектілерінің  әр түрлі  формаларының әкономикадағы үлес салмағымен  белгіленетін, тауар өндірушілердің  құрылымымен (мемлекеттік, арендалық, кооперативтік, жеке меншік кәсіпорындары т.б.);
• тауар айналымы сферасының  ерекшеліктерімен;
• шаруашылықтың құрылымдық бөлімдерінің мемлекет иелігінен алыну және жекешелендіру дәрежесімен;
• осы елде  пайдаланылатын сауданың  түрлерімен;

Осы жағдайлар  нарық  жүйесіне ерекше  қасиеттер береді.

Құрылымы жағынан  нарықты мынадай  криитерилер  арқылы бөлуғе болады:

1. Нарық қатынастары обьектілерінің атқаратын әкономикалық қызметі  бойынша:
• Иіліктер мен қызметтер нарығы;
• өндіріс құралдарының нарығы;
• ғылыми- техникалық  жұмыстар нарығы;
• құнды қағаздар  нарығы; жұмыс күші нарығы.

Нарықтың көп түрліліғі  кәсіпорындардың өзара  әсер етуінің  барлық жүйесіне  күрделі өзғерістер  енғізуді талап етеді,тауардың өткізілуін  тікелей  байланыс  неғізінде  жүрғізуді ,сатұсатып  алудағы  бейнелеп –есептеу  сипатын  нақты сатұсатып  алумен алмастыруды,  шаруашылық  байланыстарындағы  серіктестерді  еркін таңдауды талап етеді . Осындай нарықтың  құралдарына тауар және  қор биржалары, маманданған  қоймалар, коммерңиялық орталықтар,  көтерме сауда орындары, т.б.  жатады.

2. Нарықтарды  тауарлық  топтар бойынша  классификаңиялауға  болады:

• өндірістік қызметке бағытталған тауарлар нарығы;

• халық тұтұнатын  тауарлар, азық-түлік тауарлар нарығы ;
• шикізат пен материалдар  және т.б.  нарықтары.

Ауыл шаруашылық  шикізаттарына  қажеттіліктерді қамтамасыз ететін, ауыл шаруашылық  өнімдер қоры қалыптасады. Тұтұну тауарлары  нарығының  қалыптасуы  осы  тауарлардың өндірілу көлемінің елеулі дәрежеде  өсуін  тілейді, сатып  алушылық  сұранысты қанағаттандыру  үшін бәсекелестің кең  пайдалануын, фирмалық  дүкендердің көбеюін тілейді.

 

3.  Кеңістік  (территориялық)  критериі  бойынша  мынадай  нарықтары  болады:

• аймақтық ішіндегі ;
• аймақаралық;
• республикалық;
• республикааралық;
• халықаралық (әлемдік) нарықтар.

Осындай нарықтардың  қалыптасуы  республиканың  мемлекеттік  еғемендіғін қамтамасыз етеді.

 

4.  Бәсекенің  шектеулі  дәрежесі бойынша  мынадай нарықтар  болады:

•     монополиялык;
• олиғополиялык;
• салааралык нарыктар;

5. Нарық қатынастарының  субьектілері  бойынша  мынадай   нарықтар болады.

• Көтерме сауда нарыктары. Бұнда сатып алушылар мен сатушылар  болып кәсіпорындар және ұйымдар әрекет етеді.
• Бөлшек сауда нарықтары. Бұнда сатып алушылар-жеке азаматтар.
•   Ауылшаруашалық өнімдерін мемлекеттік сатып алу нарықтары.

Бунда   сатып   алуш  - мемлекет, сатушылар-ауыл   шаруашылык енімдерін   тіелей   өндірушілер:   совхоздар,   колхоздар,   фермерлер, ағрокешендер т.б.

Кетерме сауданың екі түр: болады. Бірінші түрі-жабдыктаушы (жеткізуші) мен тұтынушылар арасында тікелей байланыс жасау. Бұл түр енбек коопераңиясының тұрақты байланыста болғанда пайдаланылады (тоқыма және тігін комбинаттары, автомобиль жзне шина жасайтын заводтар). Бұндай байланыстарда келісім шарт нарыкты калыптастырудың басты және белсенді кұралы болады. Кетерме сауданың екшші түрі-коммерциялык орталыктар, биржалар. Бұл түр өніммен амтамасыз етушшерді көптеген ұсак; тұтынушылар пайдаланғанда орын алады. Кетерме сауда тек белгілі экономикалык және әлеуметтік жағдайларда мүмкін болады.

6. әкономикада    заңдылықты    сақтау   жағынан    мынадай нарыктар болады:

• занды, ресми нарыктар;   
• занды емес, көлеңкеленген нарыктар т.б.

Нарыктардын    құрылымын   зерттеу   оларды   негізгі   түрге   бөлуге мумкіндік береді.

Тауарлар  мен кызметтер нарығы. Бұл топка жататын нарыктар:          

тұтыну тауарларының нарытары-азык-тулж және азың-тулік емес тауарлар нарығы;

• кызметтер нарығы - трмыстың, келік, коммуналдык кызметтер;
• тұрғын уй және ендірістік емес ғимараттардың нарығы.

Өндіріс факторларының нарығы. Бұған жататындар:

• жылжымайтын муліктер нарығы;
• еңбек құралдарының нарығы;
• шикізат пен материалдардың;
• куат ресурстарының;
• пайдалы казбалардың нарықтар  
  

Каржылар  нарығы:

• капиталдар нарығы, немесе инвестиңиялык нарыктар; несие нарыктары;
• кұнды кағаздар нарыктары - акйиялар, облиғациялар, опңиондар, варанттар жәнс фьючерстж контрактардың т.б.

• вадюта-акша нарыктары.

Интеллектуалдык өнімдер нарығы иннывациялардың , ойлап табулардын, информаңиялык кызметтердің, әдебиет және өнер еңбектершің нарыктары.

Жұмыс куші нарығы. Бұл енбек ресурстары козғалысының экономикалык фомасы. Бұнда нарык әкономикасы заңдарына сәйкес жұмысшы куші миграция жасап отырады.

Аймактык  нарыктар: жергілікті, кішкі, ұлттык, сыртқы, халыкаралык нарыктар.

Нарықтарды сегменттеу. Нарықтын негізгі түрлері әртүрлі субнарыктарға косалкы, нарыктык сегменттерге бөлінеді. Нарыкты сегменттеу тауарларға бірдей емес талаптар коятын, осы тауарлардын тутынушыларын жеке-жеке топтарға бөлу болып табылады. Сегменттеу әртүрлі жолдармен, әртүрлі факторларды (көрсетыштерді) колдану аркылы журпзіледі. Осылардың, негізгілері:

1. Географиялық:

• аймактар бойынша: Солтустік, Орталык, Батыс, Шығыс,

        Онтустік;

 -  әкімшь*пк белім бойынша: республика, облыс, аудан, кала;

- түрғындардың тығыздығы бойынша: кала, ауыл, кала мады;

-  климат бойынша: тен,із, континентальдык, орташа, ыстың т.б.

2. Демографиялық:

-  адамдардын, жасына сәйкес топтау;

- жыныстык топтау;

- отбасы мушелерінің санына карай топтау;

- табыстар дзрежесіне карай;

-  кәсіби кұрамына сәйкес: ғылыми кызметткерлер, мемлекеттік

кәсшорындардың  жумысшылары, кызметкерлер, зейнеткерлер т.б.

     - білім дәрежесіне, діни кезкарасына сәйкес;

    -  улттык кұрамға сәйкес топтаулар;

3. Психологиялық;

— халыкты әлеументтік курамына сәйкес топтау; 
-   табыстардын, дәрежесіне сәйкес;

 - емір салтына сәйкес: жастар, спортпен шұғылданатындар, аксуйектер;

— жеке басының касиеттеріне сәйкес: ашуланшактар,өз-өзіншілдігі мо л дар.

4. Мінезқұлықтың (тауарларды таңдауда):

— тауарда кездейсок сатып алады;

  -      сатып алуда пайда, бағалылык, көздейді;

• сапалы заттар, темен бағалы заттар алады;
• клиент болудыд түрактылығы, ешмнің кажетплш дәрежескі унемі керек, анда-санда керек;
• ошмғе әмоңионалдык катынасы: позитивтік кезкарас, неғативтік кезкарас.

 

 

2.4. Мемлекеттің   нарықтық экономикада атқаратын ролі.

Мемлекеттің макроэкономикалык процеске катысуы  осы процестің бөлінбейтін әлементіне айналды. Бугінгі танда мундай катынасу барлык әкономика көлемінде жургізіледі және ол белсенді түрде жузеге асырылуда. Әлбетте, мемлекет белсенділігінің артуына карамастан, бугінгі таңда өркениетті елдердін әкономикасы өзінің нарықтык негізін сактауда.

Осыған баиланысты «әкономика-мемлекет» карым-катынастары карама-кайшылыкты мазмундағы құбылыс. Неге? Себебі аталған карым-катынастардың екі жағы да карама-карсылыкта бейнеленеді.

Шын мәнінде, нарыктык әкономика таңдау және еркін  кәсіпкерлікке негізделғен. Мемлекет - еркін тандаушылыкты шектейтін куш. Еркін тандау кашанда және барлык, субъектілермен жоғары бағалылыкпен тандау ретінде танылады, ал куштеу»(ықтиярсыз көндіру)-осы бағалылыкты теріске шығару деп тусшдіріледі.

Мемлекеттңн әкономикалық өмірге белсенді араласуының  мынадай уш себебін бөліп көрсетуге болады:

Біріншіден муның кажеттілігі нарык катынастары механизмінің "өзеп"-бәсекелтік күрес болып табылатындағы. Расында, бәсекелестік монополияның пайда болуы факторларының бірі екені белгілі. Монополияның дамуы •- нарықты әкономиканың бәсекелестік бастамасын бузады. Бул макроәкономикалык проблемаларды шешуге теріс әрекетін тиғізеді, коғамдық өндірістің тиімділігін төмендетеді. Бұдан келіп, бәсекелестік бастаманы арнаулы корғау және әкономикадағы монопольдік тенденцияны шектеу кажеттілігі пайда болады. Мундай киыншылыкты тек мемлекеттің монополияға карсы әрекеті ғана жеңе алады.

Екіншіден, нарык әкономикасына "паидасы жок," ендіріс түрлері аз емес. Ең алдымен, олар капиталдың орнын узак мерзімде толтыратын өндірістер. Оларды меңгеру жекеменшік кәсіпорындарға біршама киындыктар туғызады.

Үшіншіден, нарыктың өзін-өзі реттеу мумкіндігінін шектелуінен туындайтын себептер бар. Мемлекет өз күшін әкономикалык жуйенің тепе-тендіғін камтамасьтз етуге, жумыспен камтуды кажетті деңгейде сактауға, акша айналымын бакылауға және т.б. макроәкономикалык проблемаларды шешуге бағыттайды.

Бугінгі тандағы  дуниежузілік әкономикаға тән нәрсе-нарыкты  жуйе ешкандай елде таза түрінде кездеспейді, тіпті ол А.Смит пен К.Маркстің заманында да болған жок. Екшип мәселе нарыктык катынастар калыптаскан елдерге қарағанда, әміршілдік-әкімшілдік  жуиеге негізделген мемлекет бұл жуйенің жеткілікті дамымау себебіне байланысты бар жауапкершілікті коғамның карапайым мушелерінің иығына салып койды. әміршілдік-әкімшілдік жуйе нарык курылымын ығыстыра немесе оның сипатын буза отырып (деформациялау), шаруашылык субъектісін әкономикалык түрғыдан ынталандырудың орнына, пайдаға деген "камкорлыктан" ғана емес, сонымен катар банкротқа (зиян шегу, дәрменсіздік) ұшырау кауіпінен "құтқары”.