ТМД елдерінің Орталық азия бөлігіндегі мемлекеттердің экономикалық дағдарыс ерекшеліктері

 

Тәжікстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің табыстары мен шығыстары

	1998	1999	2000	2001	2002	2003
Шығыстар	178,7	236,4	261,8	379,7	543,0	772,3
Табыстар	180,4	249,8	251,7	382,3	566,9	824,4

 

3.4. Түрікменстан Республикасының экономикалық қаржылық жүйесіне

қысқаша шолу

      Түркіменстан Республикасы Орта Азия мемлекеттерінің ішіндегі халқының саны шамамен 4,8 млн адамнан тұратын, экономикалық жағдайы өздеріне ғана тән айрықша мемлекет.

      Соңғы статистикалық мәліметтеріне жүгінетін болсақ, еңбекпен қамтылған халкының саны 1,9 млн адам.

      Ел президенті  С. Ниязов жасаған баяндамалары  мен мәлімдемелерінің негізгі  сипаты - мемлекет билігі мен халық  мүмкіншіліктеріне сараптама жасау.

Бүгінде Түрікменстан Республикасында экономикалық тұрғыдан қаралып жатқан негізгі мәселелер:

• елдің табиғи шикізат байланыстары, отын-энергетикалық өнеркәсіп т.с.с. қоғам меншігінде болады.

жер және су ресурстары мемлекет қолында болады;

•  шаруалар меншігіне қанша жерді өңдеуге шамасы болса, сонша жер мемлекет шаруаларға су, дән, тыңайтқыш пен техника жагынан көмектеседі;

•   шаруа мемлекет қазынасына өнім і нен тапқан пайдасының 20% салық ретінде төлеуі тиіс;

• ал шаруаның жалдамалы жұмысшылары айлық табысының 10% мемлекетке салық ретінде төлейді;

• мемлекет өнеркэсіп өндірісінде шағын жэне орта бизнеске қолдау көрсетеді;

•   кәсіпкерлікті дамыту үшін мемлекет кәсіпкерлер банкін құрады;

• іспен айналысам деушілерге жеңілдетікпен несие береді, әрине беру кезінде біліктілік деңгейі мен мүліктік жағдайы ескертіледі;

• кәсіпкерлер де өз пайдасының 20% мемлекет қазынасына беру тиіс, ал олардың кәсіпорындағы жұмыс істейтін жұмыскерлер табысының 10% салық ретінде төлейді. Мемлекет газ, мүнай, шикізат т.б. байлықтарын өңделмеген түрде сатудан бас тартып, ел ішінде өңделген соң ғана басқа мемлекет нарықтарына ұсынбақ.

      Қазіргі кезде Түрікменстанда шетелдік капиталдың қатынасуымен бірлескен кәсіпорындар жұмыс жасауда. Бірлескен кәсіпорындардағы жұмысшылардың басым белігі шетелдіктер, сондықтан да еңбекпен қамту мәселесіндегі бірден-бір қажет шарт - жергілікті халықты жұмыспен қамтып, ұлттық кадрлар мэртебесін көтеру болып отыр. Осыған орай С. Ниязов өз баяндамаларының бірінде аталмыш кәсіпорындардағы жұмысшылардың кем дегенде 30% жергілікті халық болуы тиіс деген.

     Сонымен қатар еңбек  ақы мәселесі де әлі күнге  оң шешімін таппаған. Мысалы, бірлескен  кәсіпорындағы түрікмен мамандары  мен білікті жұмысшылардың жалақысының  көлемі - шамамен 400 АҚШ доллары, бірақ та шетелдік жұмыс берушілер ел президентінің еңбек ақыны шетел валютасымен емес, ұлттық валюта яғни - манатпен беру бұйрығына сілтеме жасап, жұмысшыларға ұлттық валютамен еңбек ақы төлейді.

     Еңбек ақы есептеу валютаның нақты құнымен емес, ресми (официальный) құнымен есептеледі де, жұмысшылар өздеріне тиесілі 400$ орнына тек 100$ ғана алуларына тура келеді. (себебі айырмашылық 4 есе). Бірлескен кәсіпорындардағы жұмыс күні 12 сағат, тіпті кейде 16 сағатқа да созылады.

     Бүгінде оппазиция осы мәселені қайта-қайта көтеріп, жергілікті халықты пайдалану мен қорлаудың шегі жетіп, алғашқы жерде халық мүддесі түруы керектігін айтуда.

 

 

Қорытынды

   Сонымен,   кезеңдік өзгерулердің себептерін -экстеральді және интегральді теориялар түсіндіреді. Экстеральді теориялар экономикалық айналымның сыртқы факторларға әсерін анықтайды. Ал интегральді теория экономикалық айиалымның ішкі түп нұсқасын және экономикалық жүйе мен факторларды қарастырады. ТМД елдеріндегі экономикалық дағдарыс тақырыбын қозғағанда алдымен Ресей, Украина, Беларусь Республикалары, сондай –ақ Орталық Азия мемлекеттеріне жататын Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Түрменстан елдерінің де экономикалық 20 ғасырдың аяғындағы экономикалық дағдарысы туралы баяндалды.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.    Қазақстан Республикасының  Азаматтық кодексі.-Алматы, 2006

1.   "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы "     2001 жылғы 12 маусымдағы №209-11 Қазақстан Республикасының салық кодексі
2. Есқараев Ө.Қ. Қазақстан Республикасының нарығын мемлекеттік реттеу.-Алматы, 2007
3. Кеулимжаев К.К., Әжібаева З.Н., Кұдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп — Алматы: Экономика, 2001.
4. Куликов А. Экономикалық теория негіздері.-Шымкент,1994
5. Қалдыбаев о., Теміров Е. Нарықтың экономикалық анықтамалығы.- Алматы,1993
6. Қуатова Д.Я. Кәсіпорын экономикасы.-Алматы, 2006
7. Медешев Б. Нарықтық экономика теориясына кіріспе.-Алматы, 1995
8. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы.-Алматы,2003
9. Микроэкономика: Оқулық.-Алматы, 2006
10. Мырзалиев Б.С.,Әбдішүкіров Р.С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру: Оқу құралы.-Алматы, 2006
11. Темірбекова А.Б. Экономикалық теория: оқу құралы.-Алматы, 2008
12. Тоқсанбай   С.Р.   Толық  экономикалық  орысша-қазақша  сөздік. Алматы: - Сөздік-Словарь, 1999.
13. Экономикалық теория негіздері:оқулық/ред. басқ. Я. Әубәкіров.-Алматы, 2004
14. Экономикалық теория негіздері: Оқу құралы/ред. басқ. Я. Әубәкіров.-Алматы, 1998