Қолданылған әдебиеттер тізімі

       «АТФБанкі» АҚ қаржылық ағымына талдау (А.4 кесте) келесіні көрсетті:

        01.01.2005 жылғы «АТФБанкі» АҚ таза кірісі 1251869 мың теңгені құрады, бұл 2004 жылмен салыстырғанда 1167798 мың теңгеге өскен, өсім қарқыны 7,2%  құрайды. Пайыздық көрсеткіштер кірісі 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 12% ұлғайған. 2004 жылдағы құнды қағаздар құжатының сөмкесі 82634 мың теңгеге өскен, бұл 2003 жылмен салыстырғанда 40,6% өскен, ал 2005 жылы бұл көрсеткіш 81867 мың теңгені құрайды. Бактің тұтынушылары арасында – ірі өндірістік және саула өкілдері бар. Мұнда арнайы несиелеу бағдарламасы құрылған шағын және орта бизнестің кәсіпорындарына ерекше назар аударылған.

Жүргізілген талдаудың нәтижесінде  зерттелініп жатқан банктердің қаржылық ресурстарының қалыптасуы жүргізілген инвестициялық операциялардың кіріс нормаларына, ақы төлеу көлемі, көрсетілген қызметтердің үлесі, сондай-ақ белсенділердің көлемі мен құрылымына байланысты қорытынды жасауға болады. Зерттеу барысында біз соңғы жылдары банктік белсенділер мен кірістер едәуір өсе түскен. Банктік қызметтегі комиссиялық марапатау түріндегі кірістер де ұлғайған, бұл әлі де өсе түсуі мүмкін, кірістік белсенділер пайызы ссудалық және инвестициялық операцияларды қамтамасыз етуі орташа алғанда барлық банктік кірістерді қосқанда 60% құрайды.

            Банктер үшін неси беру ең басты бағыттар  қызметініңі бір түрі болып табылады. Банктің негізін қалаушы қағидасы несиелік ресурстардың әртүрлі формалары мен әдістерін ұсыну, қайтарудың қатаң кепілдігі болуы, банктің біркелкі қаржылық тұрақтылығын ұстап тұру кепілдігі түрлеріндегі тұтынушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады. Тексерілген және консервативтік несие беру саясатын өткізу арқылы мамандардың кәсіби жұмысына, шешім қабылдау мен тәуекелділік процедурасын – моноторингті жетілдіру жүзеге асырылуда.

Банктерді талдай отырып, өз жұмысында  ауылдық жерлерде қызмет көрсететін орталықтар құру, менеджерлердің есеп-шотты  жеке жүргізу мен қазіргі заман  талаптарына сай кеңсеге орналастыру қарастырылуда.

Тұрғындарды қамту біртіндеп өсуде. Бұл Қазақстандағы қолайлы экономикалық ахуал, ірі өндірістік кәсіпорындар, тұрғындардың жоғарғы деңгейдегі жұмыспен қамтылуы едәуір себеп болып  көмектесуде.

          Коммерциялық банктердің барлық шаруашылық қызметі мен өткізілетін акциялары банк пен банк тұтынушысының арасындағы келісім-шарт негізінде орындалады. Келісім-шарттың талаптарында операциялар немесе шаруашылық қызметтің барлық жағдайлары қарастырылған.

             Шарттың түрі мен нақты міндеттерге орай келісім-шартта бэк-кеңсенің бөлімшелерінде операциялар балансы немесе баланстық емес баланстар есептеліп отырылады. Есептеу әрекет етуші негізгі есептеу саясаты мен процедураларды суреттеуде жүзеге асырылады.

Кезеңдердің барлық уақытында зерттелініп жатқан банктер үнемі бірқалыпты мәліметтік технологияларға платформасына маңызды инвестициялар жасап отырады. Олар банктерге бизнес-процестерді басқаруды жақсартуға көмектеседі, сондай-ақ жаңа қаржылық өнімдердің орталықтанған басқару талдауын сақтай отырып ең тамаша тұтыну сервисін ұсынады. Қазіргі уақытта, корпоративтік байланыс арқылы банктер барлық филиалдардың берілгендер базасына он-лайнмен шыға алады. Бұл тұтынушылардың талаптарына жылдам әрі тиімді жауап бере алады, сонымен қатар, қызметтердің сапасын көтеру арқылы құнын түсіруге мүмкіндік береді.

         Инвестицияларды ұлғайта отырып, банктің негізгі мақсаты жаңа жүйелерді мәліметтік технологияларға енгізу болып табылады.

Банктердегі ресурстар мен шығарылған себептер жаңа тенденциялар динамикасының қалыптасуын анықтау үшін, әрине ең алдымен операциялық кірістер мен операциялық шығыстарды қарастыру 8,9 кестелерінде ұсынылады.

 

 

 

 

 

8 кесте – Зерттелінуші банктердің  операциялық кірістері 

                                                                                   мың теңге

Банктің аталуы	2001ж.	2002ж.	2003ж.	2004ж.	2005ж.
Валют-Транзит Банк	760506	1643649	2121483	2942100	4811790
ТұранӘлем Банкі	13038000	21077000	32396000	40860000	63258000
ЦентрКредит Банкі	1952423	3018835	5042384	7074030	12489727
АТФ Банкі	839473	1361257	1148812	1788050	1992911

 

«ТұранӘлем Банкі» АҚ операциялық кірісінің өсу қарқыны 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 15,5%  құрды, ал «ЦентрКредит Банкі» АҚ – 17,7%, «АТФБанк» АҚ – 1,1%, «Валют-Транзит Банкі» АҚ – 63,5% құрды.

Зерттелініп жатқан банктердің операциялық кірістері үнемі  өсуде. Мұнда екі фактордың әрекеті  көрінді: 1) несие және инвестиция бойынша  операцияларды ұлғайту; 2) жоғарғы  пайызды әкелуші несие үлестерінің  белсенділіктерін көбейту.

 

   9 кесте – Зерттелінуші банктердің операциялық шығыстары

                                                                                   мың теңге

Банктің аталуы	2001ж.	2002ж.	2003ж.	2004ж.	2005ж.
Валют-Транзит Банк	254125	537425	1020826	1318314	3152513
ТұранӘлем Банкі	12141000	19486000	27498000	36240000	55955000
ЦентрКредит Банкі	1006991	1607688	275823	3333540	6355305
АТФ Банкі	358740	812758	825971	1122981	1189264

 

Операциялық шығыстар қарқынды өсе түсуде, «ТұранӘлем Банкі» АҚ операциялық кірісінің өсу қарқыны 2005 жылғы өсімі 15,4%  құрды, ал «ЦентрКредит Банкі» АҚ – 19,1%, «АТФБанк» АҚ – 10,6%, «Валют-Транзит Банкі» АҚ – 139,1% құрды, бұл негізінде шұғыл және сақтаушы салымдардың пайыздық көрсеткіштерінің өсуіне байланысты, сондай-ақ басқа да қарыз беру қаражаттарына байланысты болды. Төлемдердің өсуі пайыздық салымдардың көтерілуіне және шұғыл әрі сақтаушы салымдардың өсуімен сипатталады. Жалақы басқа да шығындар элементі әсерімен жылдам қарқынмен көтеріліп, пайыздық төлемдердің компенсациясын өсіреді. Сондықтан, операциялық кірістер белсенділер сомасына қарағанда жылдамырақ өсті.

Банктің операциялары белсенді ме немесе белсенді емес пе оған тәуелсіз алынған шығыстарды жүзеге асыратын шығыстарды пайыздық және пайыздық емес операциялар түріне бөледі. Егер банктің операцияларын осы тұрғыда алып қарасақ, онда ең кеңінен тараған кірістілік операцияның пайыздық тобы спрэда және таза пайыздық маржоның көрсеткіші болады.

Коммерциялық банктің  негізгі және кең тараған тұрақты құраманың таза таратылмаған кірісі таза пайыздық маржа болып табылады, оны былайша анықтауға болады:

ПМч = (ПД – ПР) /Аср*100%=ПП*100/Аср                             (3),

Мұндағы ПМч -  таза пайыздық маржа;

                  ПД – пайыздық кіріс;

        ПР – пайыздық шығыс;

        Аср – сомалық белсенділіктің орташа көлемі;

        ПП – пайыздық пайда.

Көрсетілген сәйкестілік  банктің жүзеге асырған пайыздық рентабельдігін суреттейді, немесе төлем  мен алынған пайызға байланысты банктегі жүргізілген операциялардың белсенділігін тиімді қолдануды білдіреді.

10 кестеде біз зерттелініп  жатқан маржаның пайыздық көрсеткішін  есептеп көрсетеміз.

Кестеде берілгендер  бойынша мынадай қорытындыға  келуге болады, «Валют-Транзит Банкі» АҚ  2003 жылы пайыздық маржа 256786 мың теңгеге кеміді, 2002 жылы ол 199639 мың теңгеге ұлғайса да, 2004 жылы маржа 1,5 есеге өсті, ал 2005 жылы ол – 2,2% өсті. «Валют-Транзит Банкі» АҚ  пайыздық маржасы тұрақты түрде өсе түсуде. Бұл дегеніміз, коммерциялық банктің менеджерлер мен әріптестерікірістің қарқынды өсуіндегі алға ұмтылушылықты сақтап келетінін (ең алдымен, банктік несиелеу, қызметтерді инвестициялау мен комиссиялау пайыздары бойынша,) шығыстардың өсу қарқындылығымен салыстырғанда (негізінде депозиттер мен ақшалай нарықтағы қарыз алудағы пайыздар) дәлелдейді.

 

10 кесте – Талданушы банктердің пайыздық маржалардағы көрсеткіштері

                                                                                   мың теңге

Банктің аталуы	2001ж.	2002ж.	2003ж.	2004ж.	2005ж.
Валют-Транзит Банк	506381	1106224	1100657	1623786	1659277
ТұранӘлем Банкі	4989000	9203000	11469000	14757000	24259000
ЦентрКредит Банкі	945432	1411147	2170058	3740490	6134422
АТФ Банкі	480733	548499	322841	665069	803647
Ескерту – автор зерттелінген банктердің пайдасы мен шығындары  туралы есептегі берілгендерге сүйеніп есептеді

 

«ТұранӘлем Банкі» АҚ пайыздық өсім тұрақты екені байқалады, соңғы бес жылда ұлғаю орташа алғанда 15,1% құрды. Таза кіріс көзі тұрақты және сөз жетпестей бірқалыпты.

Ал, «ЦентрКредит Банкі» АҚ пайыздық маржа үнемі жылдар бойынша ауытқып отырады: 2002 жылы өсім 21,8% ұлғайды, 2003 жылы өсім 53,7% өсті, 2004 жылы өсім 72,4% өсті, ал, 2005 жылы тағы да 64% өсім байқалады.

Дәл осындай жағдай «АТФБанк» АҚ байқалады: 2002 жылы 2001 жылмен салыстырғанда пайыздық маржа 14,1%өсті, 2003 жылы өсім 58,9% өсті, 2004 жылы өсім 2,1 есеге өсті, ал, 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда маржаның пайыздық өсімі 20,8% құрды.

Банктегі маржаның пайыздық көрсеткіші таза кірістің жалпы тенденциясының өсуі байқалса да жылдар бойы ауытқып  өзгеріп отырады. Зерттелініп жатқан банктер көбінесе кірістік салық төлеуден бөлек кірістің ірі бөлігін ұстап қалуға қатысты  саясатты ұстанады. Жүргізілген зерттеу көрсеткіштері көрсеткендей, нарықтағы несие беру мен басқа да кірістік белсенділерді алудағы бәсекелестіктің шиеленісуіне орай, көптеген несиелер мерзімі өтіп кеткендер қатарына өтеді, Қазақстанның көптеген банктері комиссиялық марапаттаулары  пайызсыз түрдегі кірістердің өсуіне мән бере бастады. Мұндай марапаттаулар бірлескен кірістің көлемін көтереді әрі акционерлерге төлеуге жіберілген таза кірісті ұлғайтуға көмектеседі.

Банктерді зерттеудегі  жүргізілген талдау көрсеткендей, ресурстарды  тиімсіз басқару, ең алдымен жарияланған  кірісті төмендетуде көрінеді әрі  ол ликвидациялық және төлемақы мүмкіндігі проблемасына алып келеді. Бұл проблеманы шешу үшін күтуді нақтырақ қалыптастыру керек әрі көзге көрнбейтін өзгерістер көзін дәлірек анықтауды үйрену керек. Банктер қаржылық құрастыруды үш негізгі блокты әртүрлі мерзімдегі міндеттемелеріне қарай таңдап әрі біріктіре отырып қолдана және өшіре алады, қаржылық тәуекелділікті шектей алады: несиені кеңейту, бағаны тіркеу мен бағаны қауіпсіздендіру.

Ресурстар көзін қалыптастыруды талдаудың бір элементі ретінде  кірістілік көрсеткіші енеді – капиталдың таза кіріс сомасына қарай бөлу жолымен алынатын капиталға пайда әкелу нормасы болып табылады. Жеке капитал келесі элементтерден тұрады: таратылмаған таза кірісті енгізетін  бекітілген капитал, қосымша капитал мен бағалау қоры. (жабылмаған шығыс) [30].

Кіріс көрсеткішінің  бағалау әдісін қолдана отырып, біз зерттелініп жатқан банктер мысалында есеп жасадық әрі оның негізінде қаржы ресурстарының көзін талдадық. 2001-2005жж. зерттелініп жатқан банктердің кірістілігі талдауының нәтижесі 11,12,13,14 кеселерде көрсетіледі.

«Валют-Транзит Банкі» АҚ  шешуші көрсеткіштерін талдай отырып, келесі қорытындыға келуге болады. (11 кесте):

1. 2002 жылы банктің акционерлері 2001 жылға қарағанда өз капиталын  инвестициялаудан 2 есе үлкен кіріс  алды, ал 2004 жылы ол 8,5 % төмендеді. 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш 7,4% өсті. Бұл дегеніміз, 2004 жылдан бастап «Валют-Транзит Банкі» АҚ өзінің Қазақстандағы қаржылық нарықтағы орнын ұлғайтқанын, өзінің ақшалай-несиелік құралдарын таза кірісті ұлғайту үшін кеңінен қолданғанын дәлелдейді.