Қолданылған әдебиеттер тізімі

3. Дағдарысқа ұшыраған  банктер қатыгез бәсекелестіктің  есебінен және оның әріптестерінің төлемақы төлеу мүмкіндіктеріне қарай мемлекеттің құнды қағаздарының белсенділігі (1995 жылдың отасындағы кірістілік жоғарғы деңгейге мықты орнатылып алды) пайдасына қарай қайта құрастыру шығынға ұшырау көрсеткіші процесі байқалған банктердің іс-әрекеті тоқтатылады.

Жоғарыда айтылғандай, ҚР Ұлттық Банкі өз уақытында ресми емес банктер мен лицензиялар пікірін жабу процесі қарқынды жүрді. Қалған банктер мемлекеттен күтпеген сыйлықтар алды – өте қарқынмен өсуші мемлекеттік облигациялар нарығы таңқаларлық тәуекелсіз-ақ кірісі бар құралдарды алды. Мемлекеттік қағаздарды валюталық қаражаттар конвертациясы есебінен белсенділікті қайта құру басталды. Шетелдік белсенділік үлесін төмендету үкіметтің валюталық саясатына тұтас өзгеріс енгізу нәтижесі болды. Валюталық саясат коридоры қысқа мерзімді әрі ұзақ мерзімді спекулятивті валюталық салымдардың көріністерінен қол үзді. 1994 жылдың аяғынан бастап 2005 жылдың мамыр айы аралығында коммерциялық банктердің мемлекеттік құнды қағаздарға салған салымдарының көлемі 8 есеге өсті, ал бұл операциялардың нетто-белсенділерге өсу үлесі 5,2 ден 21,1% өсті. [28]

Қазақстандағы банктік  секторлардың дамуы филиалдар ұйымдары мен есептесу-кассалық бөлімдермен  жалғасады. Қазіргі уақытта әрекет етуші 35 банктердің 24 филиалдары бар. 01.01.05ж. 366 филиалдың ішінен 167 «Халық Банкі» АҚ енеді. Есептесу-кассалық бөлімдер байланыс жүйесі 18 банкте бар. Филиалдық жүйені құру процесі жаңа банктер үшін заңды, оның қажеттілігі белгілі бір кезеңде пайда болып, бизнестің әрмен қарай кеңею қажеттілігін көрсетеді. Сонымен қатар, жаңа банктердің территорияларға кең таралуы жеткілікті деңгейде белсенді емес әрі көбінесе ірі кәсіпорындық өндірістермен шектеліп, ауылдық мекендерде бұл сала өте аз қамтылған. [29].

Жоғарыда келтірілген  жағдайларды талдау арқылы қазақстандық банктер секторының қазір кездегі консолидация ретіндегі даму кезеңін сипаттауға болады. Операциялар саны мен көлемінің қарқынды өсуінің орнына ресурстардың көлемін едәуір тарылтатын қатаң бәсекелестік, сондай-ақ жарамсыз банктердің көбеюі орын алуда.

Алайда, біздің пікіріміз  бойынша,банктік жүйедегі түбірімен өзгерістер қазіргі шын мәнісіндегі қажеттіліктерге қарай орындалмай отыр. Ірі банктердің жарамдылығын қолдаудың негізгі қоры мемлекеттік құнды қағаздар, бюджеттің қажетін қамтамасыз етуші нарық болып қала бермек.

Банктің өзінің функцияларын жүйелі орындауда жалпы елдің экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз етудің фундаментін құрайды. Әрбір операция банктің арнаулы бөлімдерінде орындалса да бұл бір-бірімен тығыз байланыстағы ерекше әріптестер тобының көмегімен жүзеге асырылады.

Біздің жұмыста біз келесі банктердегі басқару әдістері мен ресурстардың қалыптасуына қайта талдау жасаймыз:»Валют-Транзит Банк» АҚ, «ТұранӘлем Банкі» АҚ, «ЦентрКредит Банкі» АҚ, «АТФ Банкі» АҚ.

Қазақстандағы нарықтық қатынастардың дамуы тиімді қызметті өсіруге бағытталған әрі коммерциялық банктердің экономикалық субъекті ретінде нығаюына бағытталған шынайы экономикалық саясатты жүзеге асыруды талап етуде.

Осыған қарамастан, қазіргі  заманғы коммерциялық банктердің жағдайы  жағымды тенденциялармен сипатталады, едәуір проблемалары бар. Жоспарланушы жағымды тенденцияларды әрі қарай дамыту мен бекіту банктік секторлардан үлкен күштерді талап етеді. Екінші деңгейлі банктердің қызметіндегі маңызды бағыттардың бірі коммерциялық банктер деңгейінде өткізілетін тұтас қаржылық талдау болып табылады. Коммерциялық банктердің жұмысын талдау оның шаруашылық қызметін зерттеудің бір түрі; талдаудың міндеті ішкі қорларды шығару мен оны дұрыс қолдану болып табылады.

Микродеңгейдегі аналитикалық жұмыстың маңыздылығын бағалау өте қиын. Коммерциялық банк деңгейінде талдауы мазмұнның нақты жетілдірілген, күнделікті шаруашылық-қаржылық банк қызметіне, оның ұжымына, менеджерге, жеке меншік иесіне байланысты. [30].

Экономикалық талдауды өткізуді, оның мақсаттары міндеттерін  сауатты етіп қою әрбір коммерциялық банк үшін аса өзекті болып табылады. Экономикалық талдау шешімдер мен іс-әрекеттердің алдын алады, қаржылық нәтижелерді ғылыми басқарудың негізі болумен қатар негіздейді, олардың объективтілігі мен тиімділігін қамтамасыз етеді. Ол ресурстарды үнемшіл қолдануға, озық тәжірибені енгізуге, еңбекті ғылыми ұйымдастыруға, банк ісінің жаңа техникасы мен технологиясын енгізуге, басы артық шығындар мен жұмыстағы әртүрлі кемшіліктердің алдын алуға  көмектеседі. Нәтижесінде банк экономикасы нығаяды, оның қызметінің тиімділігі жоғарылайды. Сондықтан талдау қаржылық ресурстарды басқару жүйесінде, ішкі шаруашылық қорлардың әрекет етуші құралында ғылыми-негізделген жоспарлар мен басқару шешімдерін өңдеудің негізінің маңызды элемент болып табылады.

Ресурстарды басқаруда  коммерциялық банктің өмірлік қабілетінің  сапасы мен сенімділігін арттыратын экономикалық талдау айрықша роль атқарады. Ойлану, алынған мәліметтерді өңдеп-талдау процесі басқарудың ерекше функциясы ретіндегі мазмұнды атқарады. Экономикалық талдаудың міндеті: банк қызметінің заңдылығын зерттеуге қатысты теоретикалық талдау; нақты фактілер мен құбылыстардың бірлесуін зерттеуші ағымдағы талдау; негізгі тенденциялар мен басты әрекет етуші факторларды зерттеуші болашағы зор жетілдірілген талдау; аз мерзімдер аралығында пайда болатын міндетінде ауытқушылығы бар жедел талдаулар болып табылады.

Біздің коммерциялық банктегі қаржы ресурсының негізгі  бөлігін құрайтын қаржылық ағымды талдауымызды біз О.И.Лаврушин ұсынған коммерциялық банктегі кіріс, шығыс пен таза кірістің агреграциялық есебін құраудан бастадық. Біз оның қаржы ағымдарының кіріс, шығыс пен таза кірісті шығатын (шығыс) пен кіретін (кіріс) ретінде есеп беруге болатындығы туралы пікірімен келісеміз. [29] (7 кесте)

7 кесте – Кіріс,  шығыс пен пайда туралы есеп

Талдау жүргізу үшін зерртелініп жатқан мәліметтік база 1.01.2001ж. мен 1.01.2005ж аралығында қаржылық есептесу қызметін көрсетті.

       Жұмыс процесі кезінде зерттелініп жатқан қаржы ағымдарын талдау блоктары анықталды:

1. Жылдар бойынша кірістер, мен шығыстардың агрегаланған есептің талдаулары.

2. Зерттелініп жатқан банктердің пайыздық маржілер көрсеткіші.
3. Коммерциялық банктердің кірісітілігі туралы шешуші көрсеткіштер.

Біз берілген көрсеткіштер коммерциялық банктердегі қаржылық ресурстарды қолданудың сапалы көрсеткіштері  болып табылады деп ойлаймыз.

А.1. кестесінде «ТұранӘлем Банк»» АҚ қаржы ресурстары көздерінің қалыптасуына әсер етуші қаржы ағымдарының динамикасын сипаттайтын көрсеткіштер қарастырылған. 01.01.2005 жылы «ТұранӘлем Банк»» АҚ таза кірісі 7.303 млн. теңгені құрады, бұл 2004 жылдағы таза кіріс 4.620 млн. теңгемен салыстырғанда өсу қарқыны 58.1% құрады. Пайыздық кірісі 2,4% өскен, осылайша жыл бойы кіріс кіргізетін белсенділікті арттыра отырып, пайыздық салымдардың төмендеуі есебінен кіріс реттелді (орташа пайыздық белсенділік салымы 2004 жылы 11,3%-дан 2005 жылы 10,5% өсті ). 2005 жылғы кіріс 2004 жылға қарағанда орташа кіріс әкелуші белсенділікті арттыру нәтижесінде орташа бағаланатын пайыздық салымдардың төмендеуі арқылы реттеліп, салыстырмалы түрде 54,8% өсе түсті. Орташа бағаланатын пайыздық салымдар кіріс кіргізуші белсенділіктер бойынша 2003 жылы 15% дан 2004 жылы 13% өсті. Берілген несиенің пайыздық кірісі 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 73% өсті. Несиелік сөмкенің ұлғаюы, негізінде Қазақстандағы стратегиялық мақсаттар мен жағымды бизнес-ортаның әсерімен банктің жалғасқан өсімі арқасында – жалпы тұтынушылар тарапынан банк қызметтеріне деген сұраныстың артуымен жүзеге асты. Несие бойынша орташа бағаланатын пайыздық салымдар 15,4% дан 13,7% түсті. Банктің құнды қағаздар сөмкесінің пайыздық кірісі 2004 жылы 4,257 млн. теңгені құрып, 2003 жылмен салыстырғанда 51,1% өсті, алайда 2005 жылы бұл көрсеткіш 15,6% түсті. Пайыздық төлем бойынша шығыстар 2004 жылы 15,763 млн. теңгеге, 2005 жылы 24,867 млн. теңгеге өсті, ал өсім 57,8% құрайды. Пайыздық төлем шығыстары банктің депозиттік базасының өсуіне, ұлғая түскен қарыз алу мен соңғы үш жыл бойғы қарыз міндеттемелерін шығаруға байланысты, орташа салымдардың мәнсіз қаржыландыруынан, банктің қарыздарын төлеу мен салымдардың төмендетілуінен, тұтынушылардың төлеген есеп-шоттарымен ұлғайды.

       2005 жылдың комиссиялық кірісі 2,636 млн. теңгеге өсті, 2004 жылы 6,358 млн. тегеден 8,994 млн. теңгеге өсті, өсу қарқыны 41,4%  құрады. Өсу негізінде, сауда-қаржы қызметінің құжаттық марапаттауларының өсуіне қатысты, сондай-ақ пластикалық карточкалар бойынша алынған транзакциялар комиссиясы бойынша, Қазақстанның экономикалық белсенділігін кеңейтуде байқалатын әрі банктің өткізетін өзіне сәйкес іскер операцияларында көрінеді.

       Банктің қарыз берудегі және басқа да банктердегі депозиттерінің орташа жылдық балансы 2004 жылы 75,7%,  48,851 млн. теңгеден 2005 жылы 85,829 млн. теңгеге өсті. Осы баптарға сәйкес төленетін орташа бағаланатын жылдық пайыздық салымдар соңғы үш жылда (2003, 2004, 2005 жылдары 5,8%, 4,9%, 4,0% сәйкес) төмендеп отырды. Тұтынушылардың, заңды және жеке тұлғалардың депозиттік есеп-шотындағы орташа жылдық баланстары 31,2% өсті, 2004 жылы 93,383 млн теңгеден 2005 жылы 122,491 млн. теңгеге өсті. Депозиттердің үш жылдағы өсуі тұтынушыларға қызмет көрсетудің жаңа стратегияларына бейімделі мен банк қызметтеріне қатысты салымшылардың сенімінің артуының да нәтижесіболып табылады.

          Қорларды құрудың ассигналануы жоғалту мүмкіндіктерін 2004 жылы 44,6%, 7,184 млн. теңгеден 2005 жылы 10,391 млн. теңгеге арттырды, бұл дегеніміз өз кезегінде 2003 жылы 23,1%, 5,838 млн. артқан. Үш жылдың ішіндегі өсім ең алдымен банктің несиелеу жолының ұлғайтылуы себеп болады.

2005 жылдан бастап әріптестерге  жалақы төлеуге байланысты және  басқа да есептесулерге орай  шығыстар 27,9% өсіп, 4,388 млн. теңгені құрады, бұл 2004 жылмен салыстырғанда 3,432 млн. теңгені құрайды. Өсім банктің іскер операцияларын орындауға байланысты іріктеліп кеңейтілген әріптестерге жалақы төлеуге байланысты, Қазақстанның жағымды экономикалық климатына орай шыққан шығыстармен түсіндіріледі.

           «ТұранӘлем Банкі» АҚ қаржылық ресурстарының көзін талдау, соңғы жылдары орташа өсімнің 51% өскен көрсеткішін дәлелдейді.

«ВалютТранзит Банкі» АҚ қаржы ағымдарын талдау (А.2 кесте) келесі жағдайды көрсетті: 01.01.2005 жылғы «ВалютТранзит Банкі» АҚ таза кірісі 724243 мың теңгені құрады, 2004 жылмен салыстырғанда 1100701 мың теңгеге өскен, өсу қарқыны 52%  құрайды. Ақшалай белсенділікті қолдануы 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 5,5 есеге ұлғайған. Банк өзінің жұмысында өндірістік қаржы құралдарын қолданған. 2005 жылдағы пайыздық кіріс 2004 жылмен салыстырғанда 72,6% өскен. 2005 жылдағы құнды қағаздар құжатының сөмкесі 529383 мың теңгеге өскен, бұл 2004 жылмен салыстырғанда 172,8% құрайды. 2005 жылдағы комиссиялық кіріс 894721 мың теңгені құраса, 2004 жылы – 468364 мың теңгені құраған, өсім қарқыны - 91% болды.

Әріптестерге жалақы төлеу мен басқа да есептесу шығыстары 2005 жылы 68,4% өсті әрі 970619 мың теңгені құрады, бұл 2004 жылмен салыстырғанда 576233 мың теңгені құрады.

          «ВалютТранзит Банкі» АҚ банк ісі үшін жоғарғы деңгейдегі жеке дара қызмет көрсетумен сипатталады, сондықтан банктің шығыстары едәуір мөлшерде үнемі болып тұрады, әсіресе қысқа мерзімді кезеңде үнемі бақылауда болады. Банк белгілі бір деңгейде қоғамдық қызығушылықтарды қарастырады, әрі кез-келген уақытта қызмет көрсетіледі. Банктің басқа да банктерде жүргізілетін операцияны тоқтату немесе тез арада кенет штатты қысқарту, артық өндіру туралы мүмкіндігі жоқ; сондықтан қысқа мерзімдегі оның шығыстары орындалған жұмыстың көлемімен өте тығыз кезеңде ауытқып тұрады.

«ЦентрКредит Банкі» АҚ 01.01.2005 жылдағы таза кірісі (А.3 кесте) 2471921 мың теңгені құрады, бұл 2004 жылмен салыстырғанда 1293901 мың теңгені құрайды, өсім қарқыны 91% құрады. Пайыздық кіріс 66,5% өсті, бұл дегеніміз банктегі несиелік операциялардың өскенін дәлелдейді. Банктің 2005 жылдағы құнды қағаздар сөмкесі 92756 мың теңгені құрады әрі бұл 2004 жылмен салыстырғанда 20,6% төмендеді.

          2005 жылдағы комиссиялық кірістер 2987636 мың теңгені құрады, 2004 жылы бұл кіріс – 1450431 мың теңгені құрады, ал өсім қарқыны 5,9% құрады. Құнды қағаздарсөмкесінің пайыздық кірісі 2005 жылы 92756 мың теңгені құрады және 2004 жылмен салыстырғанда 20,6% түсті.

           2005 жылдағы комиссиялық кірістер 2987636 мың теңгені құраса, 2004 жылы – 1450431 мың теңгені құрады, ал өсім қарқыны 5,9 % ұрады. Бұл дегеніміз банк үнемі өзінің қызмет көрсеттетін тұтынушыларын көбейтуіне байланысты арттырған.

Әріптестерге жалақы төлеу мен басқа да есептесу шығыстары 2005 жылы 15,5% өсті әрі 1132454 мың теңгені  құраса, бұл 2004 жылмен салыстырғанда 980546 мың теңгені құрады.

       Мұндай жетістіктер нәтижесіне қол жеткізу, банктің коммерциялық бизнесі көегімен алынған, банк орта және ірі қазақстандық компанияларға өнімдер мен қызметтер қажеттілігін ұсынып, Қазақстандағы сауда мен құрылымдық қаржыландыру, қаржылық проектілеу, банкинг интернеті қызметі мен белсенділікті басқару, сондай-ақ қысқа мерзімді несиелеулер мен басқа да банктік қызмет көрсетулер арқылы өз қызметін жүзеге асырды. Банктің жоғарғы деңгейдегі ликвидтігін қолдау саясатына сәйкес, несиелерді корпорациялық тұтынушыларға орташа алғанда 18 ай мерзімінде беріп, сондай-ақ қазіргі уақытта қол жеткізуге болатын мүмкіндігіне қарай ұзақ мерзімді қаржыландыруларды ұсынады. Банктің негізгі қызметі дәстүрлі түдегі депозиттер қабылдау мен ссудалар ұсыну және теңге мен шетел валюталарында несие беру болып табылады. Банк сондай-ақ, тұтынушылардың ағымдағы есеп-шотына қызмет көрсетуде кең қызметтер түрін ұсынады, олар төлемдер, дебиттік және несиелік карточкалар, тасымалдау, сондай-ақ жекелей банкигті ұсынады.