Банктік тәуекелдердің мәні мен түрлері

Тәуекелді банктік операцияны және клиентті басқарудың басты міндеті осы немесе басқа тәуекел түрін өзіне алдын ала сақтау дәрежесін анықтай және операциялар бойынша мүмкін болатын залалдарды шектеуге бағытталған оңтайлы шешім қабылдау болып табылады.

Банк қызметінің басты мақсаты – пайда табу негізінде басшылық ететіні белгілі. Әлемдік банк жүйесінің даму тарихы әлемде болса, банк операцияларының табыстылығын арттыру және мүмкін болатын барлық шығындардың ықтималдық азайтудың ашылмаған көздерін іздеу үстінде. 

Банктің барлық бөлімшелері мен қызметтері бойынша тәуекелдіктерді үйлесімді бақылау, тәуекелді басқару іс - әрекетінің тиімділігін қадағалау. Осының бәрі әрбір банктің жеке тәуекелді басқару стратегиясын жасауын ұсынады, яғни шешім қабылдаудың негізгі саясаты банктің дамуына өз уақытында және кезегімен барлық мүмкіншіліктерді қолдану және осымен қатар тәуекелдерді қабылдауға болатын, әрі басқаратын деңгейде ұстау.

Тәуекелдерді стратегиялық басқару мақсаты мен міндеті банктің жұмыс істеуге мәжбүр сыртқы экономикалық ортадағы жиі өзгерістермен анықталады. Қазақстанның банк ісіндегі сыртқы ортаның өзгеруінің негізгі белгісі соңғы уақыттарда: инфляцияның үдейе түсуі; банктің және оның филиалдарының санының өсуі; Ұлттық банк тарапынан банктер арасындағы бәсекелестіктің шарттын реттеу; Ұлттық қатысуымен банктер арасындағы тәуекелдерді қайта бөлу; ақша және қаржы нарығының кеңеюі; жаңа (дәстүрлі емес) банктік қызмет көрсету түрлерінің пайда болуы; ірі банктердің ұсақ бәсекелестіктерді қосып алу жағдайында банктер арасындағы бәсекелестіктердің үдейе түсуі; технологияның өзгеруі нәтижесінде несиелік ресурстарға тұтынушылықтың өсуі және клиенттердің меншікті капиталдағы банктік үлесінің азаюы жағына қарай қаржыландыру құрылымының өзгеруі; несие берушілердің талаптарынан жалтаруымен қатар шығын және орта бизнес аясындағы банкроттықтың тиімді несиелік қайтару бойынша нақты кепілдердің жоқтығы болып табылады.

1) Қарыз құралдарының диверсификациясы:

- мерзім бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді). қарыздарды  барынша ұзақ уақытқа берудің  артықшылығы мол;

- тартылу түрлері бойынша (заңды  тұлға депозиттері, азаматтардың  салымдары, банкаралық несиелер, халықаралық  қарыздар). Тартылу көздері көп болған сайын, өте жақсы;

- тартылу көздері бойынша (салалар, клиент топтары, азаматтардың әлеуметтік  жағдайы бойынша). Әр түрлі тарту  көздері көп болған сайын, тәуекелдік  барынша төмен;

2) Қолданылатын құралдардың деверсификациясы: актив портфельдеріне сенімді құралдарды барынша көбірек үйлестіру қажет. Сонымен қатар, активтерді жаңа және экзотикалық үлестіруде құралдар (құрылғылар) шектеулі болуы қажет;

3) Ссуда (қарыз) портфелінің диверсификациясы:

- мерзім боынша. Несиелеу көбінесе  қысқа мерзімдік және орта мерзімдік уақытқа берілуі тиіс;

- қарыз алушылар бойынша. Ссудалық  портфель мүмкіндігінше түрлі  қарыз алушылар арасында аз  сомалармен үлестірілуі қажет;

Таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды иелену барысында келесідей әдістердің көмегімен тәжірибе барысында іске асырылады:

- Банк құрылымдарында, банк операцияларын  жоспарлауда және болжауларды  үйренуде аналитикалық (талдау) бөлімшелердің, заңды тұлға бөлімшелерінің және  маркетингтік зерттеу қызметтерінің  бар болуы;

- Банк клиенттері бойынша, банктің қауіпсіздік бөлімінің материалдары және мерзімдік баспа сөз бойынша ақпараттарды қадағалау;

- Мерзімдік басылуларға жазылулар  аналитикалық агенттіктер және  электронды ақпарат қызметтерін  алулар, арнайы бағытталған фирмалардан, мысалы: Интернет, Рейтер, Телерейтр, Блумберг және тағы басқалар болып табылады.

Лиметтеу – банктің көлемі, құралдары, әріптестері және т.б. бойынша жүргізілетін операцияларын шектеу. Банк операцияларының тәуекелділігін шектеу түрлері кең тараған:

• әрбір жеке контр – партнер операцияларына шектеу;
• әрбір құралдарға, актив түріне, нақты бөлімшелерге немесе дилерлерге шектеулер;
• бір қарыз алушы үшін максималды ссуда мөлшерін бекіту;
• бір күн ішіндегі ссуда үшін сауда шектеулері;
• баланстан тыс міндеттемелердің максималды көлемі;
• келесі күнге ауыстыру мүмкіншілігінің ашық бағыттағы көлемінің максималдылығы;
• банк бөлімшелерінің әрбір инструменттері, әрбір бағыттары, әрбір пайда және шығындары бойынша шектеулер;

Өзіндік сақтау. Банктің өзіндік сақтау резервті қоры болуы тиіс, ол банк пайдасынан немесе қаражаттардан құралған, сондай – ақ, ссудалар бойынша үмітсіз қарыздардан құтылулар және операциялар бойынша мүмкін шығындарды жабу үшін мемлекеттен немесе құрушылардан, акционерлерден қосымша алынған қаржылардан құрылуы тиіс.

Сақтандыру. Барлық банк активтерінің тәуекелділігі, оған қоса депозиттер, ссудалар, инвестицияларды сақтандыруы тиіс.

Хеджирлеу. Қаржы құралдарын ашық бағытта сату – сатып алу барысында кері байланыстар немесе кері бағыттағы орнын толтырулардың ашылуларының көмектері арқылы хеджирленуі тиіс.

Сапалық басқару. Тәуекелділікті басқарудағы қазіргі заманға сай бірден бір әдіс болып табылады. Бұл негізінен жоғары маманданған басқарушылардың банк үшін қатаң қиыншылықтар туғанға дейін пайда болған мәліметтерді шектеудегі әдістері негізінде қорытындыланады. Негізгі сапалық басқару барысында жақсы маманданған басқарушылардың болуы осыған саяды.

Біздің қарастырып жатқан әдісіміз Қазақстан Республикасы Банк жүйесіндегі тәуекелділіктің потенциялын едәуір төмендетуін көрсетеді. 

Банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығын қаматамысыз ету – жалпы экономика дамуының басты шартты. Банктік қызмет кәсіпкерліктің басқа түрлеріне қарағанда жоғарға тәуекелділікпен ерекшеленеді. Ал банктердің ең негізгі қызметтерінің бірі – банктердің несиелік қызметі болғандықтан, банктер көбіне несиелік тәуекелге ұшырайд.банк пайдасының үлкен бөлігі несилеумен байланысты. Бірақ несиені қайтармау, әсіресе үлкен мөлшердегі несиені, банкті банкротқа ұшыратуы мүмкін. Кез келген банктің қызметінің табыстылығы банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның қайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақытылы қайтарылмауы банктің зиян шегуінеитермелейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекелді басқару, реттеу шаралармен уақытылы айналысып отыруға тиісті.

Сонымен қатар, несиелік тәуекелді реттеудегі мемлекеттің рөлімаңызды болып табыллады. Мұнда мемлекет өз қызметін Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі және Қазақстан Республикасының Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі арқылы жүзеге асырады. Ескере кететін жағдай, 2003 жылғы 31 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Президентінің № 1720 «Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан ары жетілдіру тралы» жарлығына сәйкес бірқатар өзгерістер болады. Атап айтқанда реттеу және қадағалау қызметтері жаңа құрылған Агенттікке жүктелінген болатын.

Қазақсатн Республикасының Ұлттық Банкі мен Қазақсатн Республикасының Қаржы нарығы мен  қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің қызметін – банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, екінші деңгейлі банктердің қызметіндегі тәуекелді азайту арқылы салымшылардың мүдделерін қорғау мақсатында реттеу мен қадағалауды жүзеге асырады. Соның ішінде банктердің несиелік операцияларын реттеу мен қадағалаудың бірнеше себебі бар:

• Банктік жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
• Банктер қызметінің сенімділігін қамтамасыз ету. Мысалы, бір қарыз алушыға берілетін несие сомасын шектеу. Мұндай шектеудің басты мақсаты- несиенің бір қарыз алушының қолында шоғырланбауын қамтамасыз ету және несиелік тәуекелді төмендету болып табылады.
• Жалпы экономикаға әсер етуіне байланысты несиенің кейбір түрлерін шектеу немесе қолдау көрсету.

Несиелік  тәуекел реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздыларының бірі – 2002  жылы  3 маусымдағы Қазақсатн Республикасының Ұлттық  Банкі    Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралы» ереже. Атап айтсақ, оның ішінде: «Меншікті капиталдың жеткіліктілік кофициенті» және «Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері».

Меншікті капитал банк инвестицияларын шығарып тастағандағы бірінші деңгейдегі капитал мен екінші деңгейдегі капиталдың жиынтығы ретінде есптелінеді.

Меншікті капиталдың жеткілікті төмендегідей екі коэфициенттердің көмегімен есептелінеді.

1) Бірінші деңгейдегі капиталдың  жалпы сомасындағы және екінші  деңгейдегі капитал бөлігіндегі  меншікті капиталдың есебінде  кіретін бірінші деңгейдегі капиталдың  үлес шегінде алынған банк  инвестицияларын шығарып тастағандағы бірінші деңгейдегі капитал үлесі шегінде алынған және екінші деңгейдегі капитал бөлігіндегі меншікті капиталдың есебіне кіретін банктің инвестициялар сомасына азайтылған банк активтерінің мөлшеріне қатынасы:

К1= К1 – ИК / А

 

Мұнда К1 – бірінші деңгейлі меншікті капитал.

Бұл мыналардан құрылады:

• төленген жарғылық капитал;
• қосымша капитал;
• өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс; шегерілген (-)
• материалдық емес активтер;
• өткен жылдардағы зиян;
• ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылғы табыстардың артық сомасы.

ИК – банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды тұлғалардың субординарлық қарызы.

А – банктің жиынтық балансына сәйкес барлық активтердің сомасы.

Бұл коэфициенттің мәні 0,06 – дан кем болмауы тиіс.

2) Меншікті капиталдың тәуекел дәрежесі бойынша салыстырылған, арнайы резервтер сомасына азайтылған активтердің, шартты және ықтимал міндеттемелердің сомасына, сондай – ақ екінші деңгейдегі капитал есебіне кіргізілмеген екінші деңгейдегі капитал бөлігіне қатынасы:

 

К2 = К / Ар – Пс  

 

Мұнда, К – банктің меншікті капиталы; 

Ар – тәуекел жәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан тыс міндеттемелер сомасы.

Пс – арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша құрылған провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының 1,25 % асатын сомасы).

Бұл коффициенттің мәні 0,12 – ден кем болмауы тиіс.

Банктің несиелік тәуекелін реттеуде маңызы бар келесі пруденциалдық нормативтер – бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері. Бір қарыз алушы – Қазақсатн Республикасының заңдарында немесе жасалған келісімшартта көзделген негізде қарыз алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын талаптары бар әрбір жеке және заңды тұлға.

Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан тұрады:

1) Банк балансында есепке алынатын, қарыз алушыға байланысты банк  талабы;

2) Соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген, қарыз алушыға қатысты банк талаптары;

3) Қазақсатн Республикасының заңдарында немесе жасалған келісімшартта көзделген негізде қарыз алушынемесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде не белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын (несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар;

Шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету сомалары, оның ішінде:

• Банк қарамағында берілген депозиттегі ақшасы, Қазақсатн Республикасының Үкіметі жіне Ұлттық банктің шығарған мемлекеттік бағалы қағаздар, құйма бағалы металдар, Standard & Poors және басқа да халықаралық рейтингтік агенттіктердің «А» рейтингін иеленетін банк кепілхаттары;
• Standard & Poors және басқа да халықаралық рейтингтік агенттіктердің «ВВВ» рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.

Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының міндеттемелері бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына (К) қатынасы арқылы есептелінеді:

    

К3 = Т / К

 

Мұнда, Т – тәуекел мөлшері (несие лимиті);

   К – банктің меншікті  капиталы.

К3 – тің мәні екі жағдайда қарастырылады:

1) Банкпен ерекше қарым –  қатынастағы қарыз алушылар үшін  – 0,10 – нан аспауға тиіс;

  2) Басқа да қарыз алушылар үшін 0,25 – тен аспауға тиіс (соның ішінде 0,10 – баланстан тыс міндеттемелермен қамтамасыз етілмеген банктік несиелер, сондай – ақ офшорлық аймақ аумағында тіркелген Қазақсатн Республикасының  бейрезиденттерге берілген несиелер бойынша).

Мемлекет тарапынан несиелік тәуекелді реттеу шараларының ішіндегі келесі бір құралы – міндетті резервтер нормасын құру.  Проблемалық несиелрдің туындауы – кейбір банктермен жалпы мемлекеттің тұрақты проблемаларының бірі болып табылады. Банктік жүйенің тұрақтылығ мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Қазақсатн Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2002 жылғы 16 қарашадағы № 465 қаулысымен бекітілген «Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы  провизиялар құру туралы» ережесін бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік портфельдерінің сапасы бақыланады; несиелер тәуекел дәрежесіне қарай жіктелінеді; және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар құрылады. Сол ережегі сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несилер былай жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады: