Бәсеке – нарықтық механизмінің басты элементі

Өз уақытысында мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі едәуір көлемде өндірістің негізгі 3 факторы – табиғи ресурстар, еңбек ресурстары және капиталға байланысты болады.  Өндіріс пен техникалық прогресстің дамуы мен байланысты бәсекеге қабілеттілікті бірінші кезекте, жоғары деңгейдегі елдің инфрақұрылымы, оның ғылыми әлеуеті, халықтың білім деңгейі сияқты факторлар анықтай басталды. Сонымен қатар, өнімге деген бір сұраныс және қызмет көрсету салаларында ішкі бәсекелестік, фирманың стратегиясы мен құрылымы және ішкі салалық бәсеке қажет. [2; 61-62 ].

Саланың бәсекеге қабілттілігі – нақты тұтынушылар тобының талаптарын қанағаттандыру үшін жоғары сапалы өнімді өндіру мен өткізуді  қамтамасыз ететін техникалық, экономикалық  және ұйымдаструшылық жағдайдың болуымен сипатталады. Оған еңбек өнімділігі, шекті еңбек ақы, капитал сыйымдылығы, ғылым сыйымдылығы және өнімнің техникалық деңгейі, өнімді өндіру мен ұдайы өндірісін өз бетімен игеруде білім мен ғылыми ұстанымдар жиынтығы, ғылыми және жобалық – құрастырушылық даярлықтарын жүзеге асыру үшін технологиялық ұстанымдардың көлемі, экспорттық бағдар дәрежесі және саланың импортқа тәуелділігі, өнім бағасының серпіні саланың экспансиясы (оның өнімін шаруашылықтың басқа салаларында пайдалну дәрежесі) сияқты факторлар  әсер етеді. Салада бәсекеге қабілеттіліктің болуы ол бір елге айтарлықтай артықшылықтар беретін және белгілі бір салада бәсекелік артықшылығының көзі болып саналатын компанияның сол немесе басқа фирмалардың басқару тәжірибесі мен ұйымдастыру моделі аумағындағы едәуір  жетістіктерін біріктірудегі нәтижесі.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – бұл салыстырмалы сипаттама, ол белгілі бір фирманың дамуының бәсекелес фирмалардың дамуынан өз тауарларымен адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі және өндірістік қызметінің тиімділігі бойынша айырмашылығын көрсетеді.

Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі мына бірқатар факторларға байланысты:

• кәсіпорын тауарларының сыртқы және ішкі нарықта бәсекеге қабілеттілігі;
• өндірілетін тауарлардың түрі;
• нарық сыйымдылығы (жыл сайын сату мөлшері);
• нарыққа кірудің жеңілдігі;
• нарықтың біртектілігі;
• осы нарықта істеп жатқан кәсіпорындардың бәсекелестік позиялары;
• саланың бәсекеге қабілеттілігі;
• саладағы техникалық жаңалықтар мүмкіндігі;
• өңірдің және елдің бәсекеге қабілеттілігі.

М.Портердің пікірінше «бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмңр сүрі деңгейінің өсімі ресурстарды пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурсатырын  пайдаланудағы өнімділік олардың жалақысымен анықталады, ал капиталды пайдаланудағы өнімділікті анықтайтын табыс». [10; 22-23].

 

1.3. Бәсекенің түрлері және әдістері.

 

Бәсекеге қабілеттілік – бұл нысанның белгілі бір нарыққа ұсынылған ұқсас нысандармен салыстырғанда нақты қажеттілікті шынайы немесе әлеуетті қанағаттандырудың дәрежесін сипаттайтын қасиет. Бәсекеге қабілеттілік осы нарықтағы ұқсас объектілермен салыстырғанда бәсекеге төтеп беру қабілетін айқындайды. «Басқару проблемалары жөніндегі Еуропалық форум» бәсекеге қабілеттікке мынандай анықтама береді: өздеріне жасалып отырған жағдайларда олардың бәсекелестіктерінің тауардарымен салыстырғанда бағасы және бағадан тыс сипаттамалары бойынша тұтынушылар үшін тартымдырақ болатын тауарлар әзірлеу мен өткізудің нақты және әлеуетті мүмкіндігі. Нарық жағдайында бәсеке күресінің бірнеше түрлері болады:

• таза бәсеке;
• монополиялық бәсеке;
• олигополиялық бәсеке ;
• таза монополия.

Нарықтық қатынастар дамыған елдерде жетілген бәсеке (ол нарықтық бағаға қарсыластардың ешқайсысы да әсер ете алмайтын жағдайда болады) және жетілмеген бәсеке (ол егер белгілі бір тауардың негізігі массасын тек қана бірнеше ірі фирмалар өндіретін жағдайда болады) деп те бөледі. Енді жоғарыда көрсетілген бәсеке түрлеріне кеңірек тоқталацық. [11; 42-44 ].

1. Таза бәсеке нарығын бір-біріне қүсас (бір-бірін ауыстыра алатын) тауарлардың көптеген сатушылары және сатып алушыларды құрайды, олардың бірде-біреуі жеке дара сұранымға бақылау орнатуға, нарыққа тауар жеткізу немесе оған баға қоюда үстемдік жасай алмайды. Сатып алушылар өздеріне қажетті тауарларды нарықтық бағамен жоғары қоя алмайды. Бұндай нарықта пайда болу қалай оңай болса, оныыы тастап кетуде сондай оңай. Мысалы, АҚШ-тағы ауылшаруашылығы өнімдерінің (астық, жаңа піскен көкөністер мен жемістер) нарығы осыған дәлел бола алады.

2. Монополистік (грекше ″монос″-жалғыз, ″палео″-сатамын) бәсеке нарығын бағаның кең өрісінде сауда жасайтын көптеген сатушылар құрайды. Мұндай мүмкіндік сатушылардың сатып алушыларға алуан түрлі тауарларды ұсыну қабілетімен байланысты болады. Бұйымдар бір-бірімен салалық қасиеттері сыртқы безендірілуі (сауда белгілері, сауда маркілері т.б.), сонымен бірге ілесе жүретін қызметтердің жиынтығы (ассортименті) бойынша ерекшеленеді. Сатып алушылар осындай ерекшеліктерді ескере отырып, ондай тауарлар үшін нарықта тіркелген ең жоғары бағаға дейін төлеуге дайын болады. Мұндай нарыққа киімдер нарығы, аяқ-киімдер нарығы, бөлшек сауда саласы жақын тұрады.

3. Олигополиялық (грекше ″олигос″-кқп емес, ″полео″-сатамын) бәсеке нарығында баға белгілеу саясаты мен меркетингтік стратегияға аса сезімтал аз ғана сатушылар тобы құрайды. Олигополиялық нарықтың қатысушыларының көп болмауы көбінесе ондай нарыққа ену жағдайының қиындығымен байланысты. Мұндай нарықтың елеулі белгілерінің бірі – оның қатысушыларының бағаны өсірудің қзақ мерзімді тиімді нәтижесінде қол жеткізе алмайтындықтарында, себебі бәсекелестері оларды бағаны төмендетіге мәжбүр етеді. Ологополиялық бәсеке жағдайында өнімдер стандартталады (мысалы, болат, алюминий) немесе дифференцияланады (жіктеледі, мысалы автомобильдер, тұрмыстық приборлар жөні т.б.)

4. Таза монополия жағдайында, жеке кәсіпорындар бәсекелестердің болмауына байланысты өздерінің дара үстемдігін орнықтыруға тырысады. Монополист кәсіпорындар өздерінің дара үстемдігін шаруашылық шарт жасасу, сапасыз өнім шығара отырып оны жоғары бағамен сату арқылы жүзеге асырады. Сөйтіп, көп еңбек сіңірмей-ақ монополиялық жоғары пайда табады. Монополиялық үстемдік ақша-қаржы жүйесінің дағдарысы, жалпылама тауар ашаршылығы кезінде экономиканың ауыр жағдайын мейлінше шиелістіреді. Көп жағдайда монополист кәсіпорындар орасан зор жетіспеушілікті саналы түрде қоздырады, ал ол ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабілетінің нашаршылауы, сөйтіп тікелей зат айырбасының (натуральды айырбас, бартер) өріс алуына өкеліп соқтырады.

Монополизммен күресу үшін бір-бірімен байланысты екі мақсатты жүзеге асыру керек: экономиканың монополиялыққұрылымын жою (өте тығыз шоғырландырылған өндірісті бөлу, бәсекелі жаңа өндіріс салаларын жасау, кәсіпкерлікке кең жол ашу т.б.); заң жүзінде монополияға қарсы саясатты белсенді түрде іске асыру. Бұл арада ескеретін жайт -  монополияға қарсы заңдылық кәсіпкерлерге экономикалық емес жолмен жасалатын қысым қаруына айналмауы керек. Себебі, дамыған нарық қатынастрады жоқ кезде монополизмге қарсы күрес өкімшілдік - өміршілдік жүйенің сақталуына және күшеюіне жақсы бүркеме болуы мүмкін. Қорыта айтқанда, экономикадағы монополиялық үстемдікті жоймай нарықты экономиканы дамыту мүмкін емес.

Жетіншіден, шаруашылық субъектілерінің нарық туралы нақтылы мәліметі (маркетинг қызметі), олардың өздері шығарған тауарларға өздерінің баға белгілеу құқы да да нарықты экономиканың пайда болу шарттарына жатады.

Бәсекені оның тәсіліне қарай былай білеміз: бағалылық және бағалылық емес немесе өнімнің сапалық (тұтыну құны) негізіндегі бәсеке. Біртекті өнімдер түрінің нарықтың өзінде әртүрлі бағаларды көрсетуі бағалық бәсекелестіктің мән-жайын түсіндіреді. Сатушы өзінің өніміне бағаны түсіре отырып. Тауарына барынша назар аудартады және түптеп келгенде нарықта нәтижеге қол жеткізеді. Бағалық бәсекенің негізгі тәсілі өндіріс шығындарын және өткерілетін тауарлар бағасын төмендету болып табылады. Баға еместік бәсеке ең алдымен өнім сапасын жақсартуды көздейді. Баға еместік бәсекенің басты қаруы – жарнама, маркетинг факторларын және басқаларын қолдану болмақ. Қазіргі нарықтар өнім түрлерімен ғана бөлініп қоймайды және бәсеке сипатымен де бөлінеді: жетілген бәсеке нарығы, монополиялық бәсеке нарығы, олигополиялық бәсеке нарығы, таза монополия нарығы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Жетілген және жетілмеген бәсеке нарғының жұмыс істеу механизі

2.1. Жетілген бәсекеде нарықтық  механизмі

 

Қазіргі экономикалық теорияда бәсекелестіктің ауқымына байланысты оның екі түрін ажырата: жегілген бәсеке және жетілмеген бәсеке.

Жетілген бәсеке нарығы – кез келген ұқсас тауарларды сатушылар мен сатып алушылардың көптеген құрамынан тұрады. Бірде бір сатып алушы мен сатушы жеке дара сұранымды, нарыққа тауардың түсуін немесе оның бағасын бақылай алмайды. Сатушы бағаны нарықтық бағадан жоғары қоюға дәрмені жетпейді, себебі сатып алушы өзіне қажетті мөлшерде тауарды нарықтық бағамен еркін ала алады. Әрбір сатушы бір ғана тауар өнімін сатады. Бұл нарыққа тез келуге болады және тез кетуге болады. Осындай нарықтың моделіне, мысалы, ауыл шаруашылығы өнімдер нарығы өте жақын – бидай, көкөніс, жеміс – жидек және т.б.   

Жетілген бәсекелес нарығы дегеніміз – төмендегідей шаттар орындалатын нарық:

1. нарықта сатып алушыға стандартты немесе біртекті өнім ұсынатын тәуелсіз стаушылар саны өте кқп болған жағдай. Мысалы, ауыл шаруашылығы өнімінің нарықтары;
2. әр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесі елеусіз. Сондықтан, оның өнім көлемі туралы өндірістік шешімдері жалпы ұсынысқа ықпал етпейді, соған орай ол өнімнің нарықтық бағасына да әсер ете алмайды;
3. баға, технология және ықтимал пайда жөніндегі ақпараттар белгілі болады;
4. жаңа фирмаладрдың салаға кіруіне немесе одан шығуына тосқауылдар қойылмайды.

Бәсекелес фирма нарықтық бағаға әсер ете алмайтын болғандықтан, ол бағаны сырттан белгіленген баға ретінде қабылдайды. Бұл - өндірілетін өнімнің кез келген мөлшерін фирма бір ғана бағамен сатады деген сөз. Жеке өндірушінің сұраныс қисығы горизонталь сызық болып табылады.

                                  

                                

                                                                         Q

Сурет 1. Бәсекелес фирманың сұраныс қисығы

 

Ескерту. Аталған қисықты нарықтық сұраныс қисығымен шатастыруға болмайды.

Өнімнің өндірілген әрбір қосымша бірлігі тұрақты РO бағамен сатылатындықтан, жалпы түсім өсімі немесе шекті түсім MR нарықтық бағаға тең болады, яғни MR=PO. Сондықтан жетілген бәсеке жағдайында шекті түсім ( MR ) қисығы жеке фирманың сұраныс қисығымен (D) сәйкес келеді. Фирмаға белгіленген  РO бағасы нарықтық сұраныс пен нарықтық ұсыныстың сәйкестігінің нәтижесі екендігін көрсетеді.  

Жетілген бәсекенің негізгі шарттары: 1) кәсіпорын-сатушылардың өте көп болуы; 2) стандарттанған өнімдер. 3) сатушы бағаны бақылауды жүзеге асыра алмайды, себебі әрбір фирма өнімдердің аздаған бөлігін өндіреді. Бәсекелі фирма нарықтық бағаны коя алмайды, бірақ оған икемделе алады. Сатушы мұнда - баға алушы болып шығады; 4) салаға еркін кіріп және одан еркін шығу; 5) ақпаратты еркін түрде алуға болады.

Жалпы алып қарағанда бәсекені - өндірушілердің бір-бірімен рыноктағы тауар ұсынымы мен бағаны белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер арасындағы бәсеке. Ал, тұтынушылар арасындағы бәскекні – нарықтағы бағаны, сұраным көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз. Рынок жағдайындағы бәсеке шаруашылық пропорциясының негізгі механизмін қалыптастыру ретінде белгілі.

Бәсекенің классикалық түрін еркін, жетілген, бағалық деп атау баршаға белгілі нәрсе. Мұнда баға құрылымының еркін механизмі экономиканы жүргізудің өте тиімді тәсілі ретінде бағаланады. А.Смит бәсекенің еркін (классикалық) теориясының негізін қалаған. Бәсекенің классикалық түрі нарықтық экономикасы бар елдерде XVIII – ші ғасырда XIX – шы ғасырдың соңғы ширегіне дейін байқалады. Демек, бәсеке өнеркәсібі дамыған елдер экономикасында монополиялық бірлестіктердің (картель, синдикат, концерн) тууына дейін болған.

Экономикалық әдебиеттерде нарықтық механизмнің мынадай анықтамасы жиі кездеседі: ″Нарықтық механизм – шаруашылықты ұйымдастырудың түрі. Онда жеке тұтынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс - әрекет жасайды және экономиканың негізгі ұш мәселесін шешуді мақсат етеді:  нені өндіру керек ? қалай өндіру керек ? кімдер үшін  өндіру керек ?

Біздің пайымдауымызша, бұл анықтаманы былай айтуға да болады: нарықтық механизм – сатушы мен сатып алушының өзара іс - әрекетінің бәсекелестік механизмәі іжәне сұраным мен ұсынымның негізінде төмендегіндей үш мәселені шешеді:  не өндіру керек ? қалай өндіру керек ? Бұл жерде басты мақсат – пайда болып табылады.

Нарықтық экономиканың жүмыс істеуінің негізгі құрылымдарына бәсекемен катар, баға, сұраныс пен ұсыныс кіреді.

Әр түрлі бәсеке жағдайында рынокта сұраныс пен ұсыныс өзара арақатынаста болады, соның нәтижесінде тепе-тендік жағдай қалыптасады және тепе-теңцік баға орнатылады. Бұл жағдай үнемі бұзылып оты-ратындықтан, жеке рынок тағы да тепе-тендікке ұмтыла-ды. Нарықтык механизм осылай жұмыс істеп, рынок автоматты түрде реттеліп отырады.

Сұраныс – ақшалай қамтамасыз етілген, нарықтағы тұтыныстың өңі айналған түрі немесе сұраныс – төлем қабілеттілігі бар тқтыныс. Құндық тұрғыдан сұраныс осы тауарлардың сомасын құрайды. Тауардың нарықтық бағасы мен сұраным көлемі арасында үнемі белгілі арақатынас болып, ол график немесе сұраным сызығы (қисығы) деп аталады.