Бәсеке – нарықтық механизмінің басты элементі

 

Мазмұны

 

Кіріспе

1 Бәсеке – нарықтық механизмінің  басты элементі

1.1 Бәсекенің теориялық мәні

1.2 Бәсеке және оның нарықтық  экономикадағы рөлі

1.3 Бәсекенің түрлері және әдістері

 

2 Жетілген және жетілмеген бәсеке  нарығының жұмыс істеу механизмі

2.1 Жетілген бәсекеде нарықтық  механизм

2.2 Жетілмеген бәсекеде нарықтық  құрылымының негізгі механизмі

 

Қорытынды

Әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

      Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстанның болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қатарына кіруі, оның экономикасының инновациялық даму жолына сапалы көшуіне тікелей байланысты.

Соңғы 20 жыл бойында елдің, ұлттың, экономиканың бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы экономикалық даму теориясында айтарлықтай маңызға ие. Ол ел өзінің экономикалық болашағын қалай қалыптастырып жатқандығын көрсетеді; ал оны бағалау маңызды экономикалық көрсеткіштермен ғана емес, экономикадық маңықы бар саяси үрдістердің салдары және қоғамдық басқару, білім деңгейі, ғылыми база, ақпараттық құрылымның жоғарғы деңгейде дамуы, инновацияға мәдениет пен құндылықтар жүйесінің қолайлығы сияқты экономикалық емес көрсеткіштермен жүзеге асырылады.   

Елдің бәсекеге қабілеттілігі – бұл ел экономикасының халықаралық саудаға қатысуы, әлемдік нарықта белгілі сегменттерін кеңейту және ұстап тұру, әлемдік үлгіге сай өнім өндіру қабілеттілігі. Ол өндірістің техникалық – экономикалық деңгейімен, өндірістің шығындар көлемімен, өндірілген тауардың сапасымен инфрақұрылымның дамығандығымен, абсолютті және саластырмалы артықшылықтардың болуымен анықталады.

Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылған өнімнің сапасына басқалай талап қояды. Бұл қазіргі дүниеде кез келген кәсіпорынның өмір шендігі, оның тауарлар нарығында және қызмет көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетеді. Өз кезегінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты – баға деңгейіне және өнім сапасы деңгейіне. Ал екінші фактор бірте-бірте бірінші орынға шығады. Еңбек өнімділігі, ресурстардың барлық түрлерін үнемдеу өнімнің сапасына тікелей орын береді. 
Қазіргі заман талабы, жоғары сапалы тауарды шығару негізгі мәселесі болып табылады.

Қазіргі кезде Казақстан Республикасы сапаның деңгейін көтеру үшін көп көңіл бөліп жатыр. Бәсеке болмаса тауар сапасы да төмен болады. Казақстан Республикасы әлемдік сауда ұйымна кіруіне байланысты тауар өнімінің сапасын көтеруі қажет. Дүниежүзілік аренада бәсекеге түсе алатындай өнім жасап шығару керек. Казақстан Республикасы кіші және орта бизнесты дамыта отырып, жоғары сапалы өнім шығаруға ұмтылуда. Ол тауардың бағасы төмен, сапасы жоғары, қорабы мықты және тұтынушылардың талабына сай келетін болса – ол бәсекеге түсе алады. Казақстан Республикасы барлық өнімдердің сапасын көтеріп, дамыған елдер біздің елдің өнімін сатып алатын деңгейге жетуге тиіс.           

 «Тек  бәсеке – қүрес бола отырып, тауар өнімінің сапасының деңгейі  көтеріледі, бұл экономикада өте  маңызды» – деген гипотиза  шығарып отырмын. Соны ашу үшін  кітаптармен газеттерді оқып, талдап  бұл жұмысты жаздым.

Бәсеке жағдайында кез – келген шаруашылық шаманың қызметі екі түрлі бақылауға ұшырайды. Бір жағынан ол фирманың шегіндегі ішкі тікелей бақылау болса, ал екінші жағынан нарықтығы бәсекелес фирмалар тарапынан болып, нарқтық қатынастардың түпкі нәтижелері негізінде айқындалатын жанама түрдегі сыртқы бақылау. Бақылаудың екінші формасы алдыңғысына қарағанда анағұрлым катаң, бірақ әділ болып келеді, яғни кез – келген шаруашылық шаманың қызметіне объективті түрдегі бағаны өзінің жеке мүдделеріне сай қандай да бір бәсекелес фирманың тауарына «ілтипат» қойған сатып алушының өзі береді.

Нарықтық бәсеке – экономикалық бақылаудың ең тиімді де арзан түрі, өйткені ол қоғамнан ең төменгі деңгейіндегі шығындарды талап етеді. Бақылаудың осындай түрі ең маңызды да динамикалы күш бола отырып, өндірушіні үнемі шығындары мен бағаларды төмендетуге, өтім көлемін арттыруға, тапсырыстар мен тұтынушы үшін сапаны жақсарту мақсатында жүргізіп отыратын күресі.

Курстық жұмыстың мақсаты. Нарықтық экономикадағы бәсекенің рөлін зерттей отырып, тақырыпқа сай ашу, нарықтық бәсеке және оның түрлерін зерттеу.

 

Курстық жұмыстың міндеттері:

• Нарықтық экономикадағы бәсекенің рөлін анықтау;
• Нарықтық экономикадағы бәсекенің түрлерін, мәнін және қазақстандағы бәсекенің қалыптасу және даму жағдайларын қарастыру т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Бәсеке – нарықтық механизмінің басты элементі
0. 1.1. Бәсекенің теориялық мәні

 

 Нарықтың маңызды қызметтерінің бірі – оның ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі реттеуші рөлі. Нарықтың реттеуші рөлінің тікелей әкімшілікпен алмастырылуы экономикалық жүйенің тоқырауына, өндіріс құрылымдарының үйлесеуіне, тапшылықтың пайда болуына, адамдардың экономикалдық өсудің қозғаушы күші ретіндегі рөлінің жоғалуына әкеліп соқтырады.

Нарықтық қатынастардың мән-мағынасын байқататын ұтымдардың бірі - бәсеке (латын сөзі конкурро-түйістіру) болып табылады. Жалпы алып қарағанда бәсекені - өндірушілердің бір-бірімен нарықтағы тауар ұсынымы мен бағаны белгілеу жайлы өзара қатынасы ретінде анықтауға болады. Бұл өндірушілер арасындағы бәсеке. Ал, тұтынушылар арасындағы бәскені – нарықтағы бағаны, сұраным көлемін қалыптастыру жайлы өзара қатынастар ретінде анықтаймыз. Нарық жағдайындағы бәсеке шаруашылық пропорциясының негізгі механизмін қалыптастыру ретінде белгілі.

Бәсеке – құрылымдық ұғым, ал бақталастық мінез – құлықтық ұғым. Оны мына кестеден байқаймыз. Жетілген бәсеке кезінде, бақталастық болмайды, ал жетілмеген бәсекеде бақталастық мінез – құлық нарықта байқалып қалады. Монополия кезінде бақталастық жоқ. Жеке өндіруші артықтау жағдайға ие болып, ол өнімнің  нарығын бақыласа, онда өндірістің монополиялық құрылымы пайда болады. Тіпті шағын кәсіпорынның өзіде монополист болуы мүмкін, егер оның тауар өндірістегі үлесі жоғары болса. Ірі корпорация монополиялық жағдайға ие болмауы да мүмкін, егер оның рыноктық қарқыны  басқа өндірушілермен тепе – тең болса. Монополизмге мынадай экономикалық қатынастар типінде жатқызамыз: жекелеген шаруашылық субъектілері өзінің мүдделерін контрагенттеріне, жалпы қоғамға жүктелуі мүмкін және олардың өзіне керекті тұтынысын жоққа шығарады.

Нарық жағдайын бақылай отырып, бәсеке жағдай жасау мен қолдау мемлекеттік антимонополиялық органдардың ісі болып табылады. Бәсекелестік ортаның қалыптасуына шағын және орта кәсіпорындар қызметінің еркіндігі ерекше роль атқарады.

Бәсеке нарық субъектісінің тепе- теңдік құқықтағы тауарды пайдалы өткізу үшін өзара экономикалық жарысын көрсетеді немесе қаржыны өте пайдалы жұмсау. Бәсекенің болмауы монополизмге алып барады. Сондықтан жеке кәсіпорын, банк, мемлекет өздерінің құқықтарын нарықта өтем жүргізеді. Нарық субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен монополия бір-біріне кері ұғымдар. Батыс сарапшыларының бағалауынша, бір тауар түрін сатушылар 4-5 тен аз болмағаны жөн, ал 8-15 тен болса өте тиімді. Егер төрт фирма 80% сауда – саттықты бақыласа, онда нарық монополияланған болып табылады. [7; 105-109].

Бәсекенің классикалық түрін еркін, жетілген, бағалық деп атау баршаға белгілі нәрсе. Мұнда баға құрылымының еркін механизмі экономиканы жүргізудің өте тиімді тәсілі ретінде бағаланады. А.Смит бәсекенің еркін (классикалық) теориясының негізін қалаған. Бәсекенің классикалық түрі нарықтық экономикасы бар елдерде XVIII – ші ғасырда XIX – шы ғасырдың соңғы ширегіне дейін байқалады. Демек, бәсеке өнеркәсібі дамыған елдер экономикасында монополиялық бірлестіктердің (картель, синдикат, концерн) тууына дейін болған.

Классикалық (еркін) бәсекенің орнына еркін емес, жетілмеген бағалық емес монополиялық бәсеке келді. Бәсекелестік күрестің нақты өзгеруі монополиялық бәсеке теориясында айқын көрінеді. Оның негізін қалаушы американ экономисі Чемберлин Эдвард Гастингс (1899-1967ж.ж.) болды.

Ол монополиялық бәсекенің негізгі ережесін жасады және бәсеке күресінің бір түрін ерекше байқады: ″өнімді дифференциялау″ үшін. Ол былай деп жазған: «Жіктелумен бірге монополия пайда болады және жіктелудің ұлғаюына қарай монополия элементтері көбірек бола бастайды» барлығында, қайда болса да белгілі дәрежеде жіктелу кездеседі. Әрбір сатушы өз меншігіндегі өнімге абсолюттік монополияға ие, бірақ оған қарамай кейбір кезде жетілмеген ауыстырушылар тарапынан бәсекеге ұшырайды. Сондықтан өз-өзімен бәсекелестік күрес тәсілі ретінде монополиялар өнімді жіктеуге ұтылады.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, батыстан экономикалық ойы, қазіргі жағдайда ірі компаниялар барын айта отырып, олардың тауарды өткізу нарығына өзара бөлісуін көрсетті. ″Көптеген ірі корпорациялар олтгополиялық нарық құрылымында әрекет етеді,″-деп 1975 жылы американ экономистері Роберт Хейлбронер (1919ж.) мен Лестер Туроу (1938ж.) жазды. [7; 153].

«Олар нарықты бөледі және бір-бірімен жарнама, өнім жіктелуі, қызмет жасауды ұсыну т.б. арқылы бәсекелестікке түседі». Американ экономисі  Пол Самуэльсон былай деген: «Басты қауіп монополияда жатыр немесе жетілмеген бәсекеде. Жетілген бәсеке көптеген өндірушілердің іске тартып, бірде бір фирманың тауар бағасына әсер етуі болмауын қадағалайды».

Нарықтың басқа бір атқаратын қызметі – ақпарттық. Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының, несие және банк депозитінің (Салымына) проценттік қарқының (ставка) т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы өндіріске қатысушыларға олар сататын, сатып алатын тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қжетті өндіріс шығындары, қоғамдық-қажетті сапа және ассартимент туралы объективті ақпарат беріп отырады.

Сонымен  бірге нарық механизмі мынадай қызметтер атқарады:

• бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады және керісінше олардың даму болашағы барларына тиімді жағдай жасайды.

Біздің нарық терең монополияндырылған, сондықтан нарықты ортаны қалыпты жағдайда ұстап тұру үшін біздің алдымызда бәсекелістер әлемін құру міндеті тұр. Бұл нарықтық қатынастардың табиғи болмысы, бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі болады.

 

 

Кесте 1          Бәсекенің негізгі сипаттары.

Бәсекенің негізгі сипаттары	Бәсеке сипаты бойынша нарықтың моделі
	Жетілген (еркін және таза) бәсеке	Жетілмеген (еркін емес) бәсеке		Таза монополия
		Монополиялық бәсеке	Олигополия	Бір ғана өндіруші
Тауар өндірушілердің саны	тауар өндірушілердің көптігі	Тауар өндірушілердің көптігі	Тауар өндірушілер аса көп емес ірі тауар өндірушілер бар	Бір ғана өндіруші
Өнім сипаты	Бір текті өнім	Әр текті өнім	А. Бірнеше ірі фирмалар біртекті тауарлар өндіреді. Б. Бірнеше ірі фирмалар дифферен циаланған тауарлар өндіреді.	Біртекті өнім, өзін ауыстыратын ұқсас өнімнің болмауы.
Бір-бірімен жолығатын экономика сапасы	Ауыл шаруашылығы бидай, көкөніс, жеміс-жидек өндіру	Әртүрлі сауда киім, аяқ-киім, тағам өнім	Өнеркәсіп. а)алюминий, болат балқыту, химиялық. ә)автомобиль	Жергілікті қоғамдық қолдану кәсіпорындары телефон

 

 

 

 

1.2. Бәсеке және оның нарықтық  экономикадағы рөлі

 

Президент Н.Назарбаев 2004 жылы «Бәсекеге қабілетті қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» деген Жолдауында: «Біздің келешегі бар барлық қазақстандық, ауқымды өңірлік және аймақтық кластерлерді айқындап алуымыз керек» деп атап көрсеткен болатын.

Қазақстанның мақсаты мен болашағы, әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қатарына кіруі, оның экономикасының инновациялық даму жолына сапалы көшуіне тікелей байланысты. [1; 49 ].

Бизнес жүйесіндегі нарықтық бәсекеде кәсіпкерліктің дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-экономикалық мәнін тереннен түсінуге «Қазақстан Республикасының шаруашылық қызмет еркіндігімен кәсіпкерліктің дамуы » туралы заңның қабылдануы жол ашты. Бұл заң азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметінің еркіндігін қамтамасыз ететін негізгі құқықтық, экономикалық, әлеуметтік шаралар мен кепілдіктерді анықтап берді.

2003 жылы  Қазақстан Республикасы индустриялық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған мемлекеттік Стратегиясы қабалданды. Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейінгі кезеңге арналған мемлекеттік экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру арқылы дамудың шикі заттық бағытынан қол үзу арқылы елдің тұрақты дамуына қол жеткізуге бағытталған. [2; 105-109].

Өңдеуші өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабілетті және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндірісі мемлекеттік индустриялық – инновациялық саясатының басты нысаны болып табылады. 

 Индустриялық саясат дегеніміз мемлекеттің бәсекеге түсуге қабілетті және тиімді ұлттық өнеркәсіпті қалыптастыру үшін кәсіпкерлікке қолайлы жағдайлар жасауға және қолдау көрсетіге бағытталған кешенін білдіреді.

Бәсекелстік – экономиканың тиімді дамуымен жұмыс істеуінің басты тетігі. Тиімді бәсекелестік үшін жағдай жасау, адал бәсекелестікті қолдаумен қорғау мемлекеттің индустриялық және инновациялық саясатының негізгі міндеті – экономиканың әртараптануы мен өнеркәсіпті жаңғыртуды іске асыруға ықпал еті тиіс.

Бәсекелестік саласындағы мемлекеттік саясат жосықсыз бәсекелестікке жол бермеу, шектеу практикасның шектен тыс шоғырлануы мен өсуі проблемаларын шешуге бағытталған. Бәсекелестік саясатының негізгі бағыттары:

1. монополиялық бағаларды белгілеу, өндірісті негізсіз қысқарту мен монополиялық тауарлар мен қызмет көрсетулерді жеткізу, шарттарға кем қою шарттарын енгізу, басқа кәсіпорындардың тауар  және қаржы нарықтарына кіруіне кедергі жасау, нарық субъектілері және олардың бірлестіктерін құру, қайта ұйымдастыру, тарату нарық субъектілерінің жарғылық капиталындағы акцияларды (үлестерді, пайларды) сатып алу жөніндегі монополистер әрекеттерінің жолын кесу арқылы басым жағдайға ие нарық субъектілерініне асыра сілтеуіне жол бермеу;
2. бірыңғай бағалар мен тарифтерді белгілеуге, нарықты аумақтық принципі бойынша бөлуге, ықтимал бәсекелестердің нарыққа қол жеткізуін шектеуге  немесе нарықтағы бәсекелестік субъектілер арасында сөз байласуға бағытталған, бәсекелестер арасындағы келісілген әрекеттердің жолын кесу арқылы бәсекелестікті жоюға немесе шектеуге бағытталған жосықсыз бәсекелестік пен бәсекелестікке қарсы келісімдерге тимы салу;
3. мемлекеттік органдардың кәсіпкерлік қызметке негізсіз араласуына жол бермеу. Мемлекеттік органдардың жекеленген кәсіпорындарға жеңілдіктер беруі, сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің белгілі бір тобына тауар мен қызмет көрсетудің бірінші кезектегі жеткізілімі туралы шаруашылық субъектілеріне нұсқау беруі арқылы бәсекелестікті шектеуге бағытталған әрекетінің жолын кесу.