Аймақтың өнеркәсіптік қауіпсіздігін қамтамасыз ету

Ауыл шаруашылық кәсіпорындарын бір  мезгілде жаппай ұсақтау егін және мал шаруашылығында қалыптасқан  дәстүрлі технологиялық процесстерге елеулі нұқсан келтірді.

Ауыл  шаруашылығын өндірушілерінің негізгі  проблемасы – өз өнімін өткізетін  нарықты табу. Оларға жерді қашан  тыңайту қажет, қашан және нені ұрықтандыру  керектігі туралы нұсқаулар беріп  қажеті жоқ. Оларға потенциалды сатып  алушылар қай жерде олардың қажеттіліктері мен төлеу жағдайлары қандай деген  сияқты ақпараттар керек. Көптеген ауыл шаруашылығы өндірушілерінің басты  проблемасы, олардың көзі жұмып жұмыс  істеуінде, яғни өздері өсірген өнімді кейін қайда жіберерлерін білмеуінде болып келеді. Ауыл шаруашылығы өндірушілерінің  сенімділігін және жұмыстарын алдын  ала білулерін арттыру, олардың  өнімді өткізуде перспективті нарықтарға шығуына көмек беру ауыл шаруашылық және азық – түлік департаментінің  басты міндеті, міне осы.

Агроөнеркәсіп кешенін мемлекеттік реттеу шараларының  ішінен міндетті болып әкімшілік  әсер ету табылады. Бұл – негізінен  өнім сапасы, өнім стандартизациясы, экологиялық  қауіпсіздігі, өнімді тұрақты және тиімді айырбастауды қамтамасыз ететін нарықтық инфрақұрылымды құру.

2010 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер  бойынша республикадағы әрекет етуші ауылшаруашылық құрылымдарының - барлығы 175636 бірлік, оның ішінде Мемлекеттік кәсіпорындар саны 35 бірлік, шаруа        (фермерлік) қожалықтарының саны 170193 бірлік, тұрғындар шаруашылығы 2248 мың бірлік болды. Осы мәліметтерді алдыңғы жылдармен салыстыра отырып келесі 3-кесте мәліметтерін талдап өтеміз.

Кесте 3 Шаруашылық жүргізудің барлық формаларының ауыл шаруашылығы

құрылымдарының  саны. (Жамбыл облысы материалдары бойынша) бірлік

3-кесте мәліметтерінен көріп  отырғанымыздай 2005 жылдан бастап 2009 жылға дейін Ауылшаруашылығы  құрылымда-рының барлығы барлық  саны 1586 бірлікке немесе 110,5 %-ға  (100-42,7) артқан, Ал, әрекет етуші ауылшаруашылық құрылымдарының барлық саны 2005 жылғы 12820 бірліктен 2009 жылы 15589 бірлікке, яғни оның саны бес жылда 2769 бірлікке немесе 121,6 %-ға артты. Шаруа        (фермерлік) қожалықтарының саны 2005 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 2695 бірлікке немесе 121,3 %-ға артты. Сонымен қатар, ауылр шаруашылығы кәсіпорындарының саны да  74 бірлікке немесе 143,3 %-ға артты.

Ауылшаруашылық санағының нәтижелері бойынша бұрын санаққа кірмей әкімшілік көздер мен ауылшаруашылық тіркелімдерден қалып кеткен ауылшаруашылық өндірушілері анықталды. Осының нәтижесінде санақ объектілерінің саны шаруа        (фермерлік) қожалықтарының саны бойынша  4,0 %-ға, үй шаруашылығы бойынша - 7,4 %-ға, саяжай учаскелері бойынша 5,7 %-ға артты. 2010 жылдың 1 қаңтарындағы мәліметтер бойынша республикадағы әрекет етуші ауылшаруашылық құрылымдарының - барлығы 175636 бірлік, оның ішінде Мемлекеттік кәсіпорындар саны 35 бірлік, шаруа        (фермерлік) қожалықтарының саны 170193 бірлік, тұрғындар шаруашылығы 2248 мың бірлік болды.

Республика халқының 47 пайызы ауылда тұрса, 30 пайызы ауылда жұмыс істейді. Ауыл шаруашылығымен айналысатын 201 890 агроқұрылым бар. Олардан басқа, ауылда шағын және орта бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер, бюджет саласының мекемелері мен қызметкерлері қаншама.

Қазақстандағы 5,5 миллион гектар тыңайған жер бар, біз олардың 2,0-2,5 млн гектарын немесе 36 %-ын айналымға қосуды қарастырып отырмыз. Қазір пайдаланылып жатқан 19,8 млн гектар егіс алқабымен қосып  есептегенде бұл жер пайдаланудың ең тиімді пайдалануға жағдай жасайды.   

Қазақстанда 4,087 мың ауылшаруашылық кәсіпорындары 12,4 млн. га егістік жермен жұмыс атқарады; 169,5 мың шаруа (фермерлік) қожалықтары 8,4 млн. га жерде жұмыс атқарады; 1,6 млн. үй шаруашылықтары және 364,4 мың саяжай учаскелері 79,7 млн. га жерде жұмыс атқарады.

Жекелей ауылшаруашылық құрылымдарының қызметтерін талдай отырып барлық ауылшаруашылық құрылымдарының санының жылдан жылға  артып келе жатқандығын байқаймыз. Болашақта да осылай болары анық. Өйткені   Алдағы үш жылда тұрақтандыру бағдарламасы шеңберінде агросектордың дамуына 1 млрд АҚШ доллары бөлінеді. Бұл қаржы ең алдымен астық секторы, ет және сүт өнімдерін қайта өңдеу, жеміс-көкөніс өсіру сияқты экспортқа бағытталған салаларға беріледі. Дамыған экспорттық инфрақұрылым бар жылыжай (теплица), жеміс-жидек қоймасы, құс фабрикасы, сүт тауарлары фермасы, мал бордақылайтын және соятын кешендердің желісі құрылады. Азық-түлік нарығының молығуы тамақ өнімдерінің бағасының арзандауына әсер етеді. Ауыл шаруашылығы саласы дамыса, аймақтардың ахуалы жақсарып, ауылдық жерлерде жаңа жұмыс орындары пайда болады.

Елбасының биылғы Жолдауында ауылды қолдау тек ауыл шаруашылығын қолдау емес, ол ауылдың инфрақұрылымын қолдау, ауыл тұрғындарына өмір сүру үшін қолайлы жағдайлар жасау екені баса айтылды. Ол үшін ауыл жолдарын, су, жылу, кәріздік жүйелер, мектептер, ауруханалар мен мәдениет үйлерін жөндеу керектігіне тоқталды. Бұл шаралар дағдарыс кезінде ауыл тұрғындарын жұмыспен қамтумен бірге, олардың мәдени-тұрмыстық жағдайын жақсартады.

Елдің жоғары жағдайы мен экономикалық тәуелсіздігінің басты сипаттамаларының бірі облыстағы ауылшаруашылық өнімдері өндірісінің деңгейі болып табылады. Оны келесі 4-кесте мәліметтеріне сүйене отырып талдап өтеміз.

Кесте 4 Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 2005 – 2009 жж. (қолданыстағы нақты бағаларда, млн.теңге)

Жоғарыдағы кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай өсімдік шаруашылығының жалпы өнім көлемі жұртшылық шаруашылықтарына қарағанда  ауыл шаруашылығы кәсіпорындары мен шаруа (фермерлік) қожалықтарында жоғары екендігі байқалады. Ал, мал шаруашылықтарының жалпы өнім көлемі басқа шаруашылықтарға қарағанда жұртшылық шаруашылықтарында жоғары.

Талдаулар көрсетіп отырғандай барлық санаттағы кәсіпорындардың жалпы өнім көлемі 2005 жылмен салыстырғанда 2009 жылы әжептеуір жоғарылағандығын байқаймыз. Бұл, өз кезегінде елдің азық – түлік қауіпсіздігін және тәуелсіздігін қамтамасыз етудің  басты көзі болып табылады.

Осыған байланысты облыс ауыл шаруашылығы  өнімдерін өндірушілері алдына  агроөнеркәсіптік кешенде өнімділікті 2014 жылға қарай кем дегенде 2 есеге арттыру жөнінде міндет қойылып отыр. Ол үшін ауыл шаруашылығы мен мал өнімдерін мол өндіріп, оны қайта өңдеуді, қайта өңдеу кәсіпорындарын жаңа құрал-жабдықтармен жабдықтауды, өндіріске жаңа технологиялар енгізуді, қолға алынған инвестициялық жобаларды жүзеге асыруды алғашқы міндеттер қатарына шығарып, осы бағыттарда бүгіннен бастап жұмыс жүргізуде.

Қазіргі кезде азық – түлікпен қамтамасыз ету үшін қолайлы даму жағдайы деп үй шаруашылығы секторында өндірістің өсуін және оның ұсақ тауарлы  шаруашылыққа айналуын айтуға болады. Мұның өзі – еліміздің көпшілік аймағында халықтың өзін – өзі  қамтамасыз етуді жақсартады.

Төмендегі 5- кесте мәліметтері негізінде барлық санаттағы шаруашылықтар бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру бойынша өзгерістерді қарастырып өтеміз.

Кесте 5 Барлық санаттағы шаруашылықтар бойынша ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлерін өндіру 2005-2009 жж.

Жоғарыдағы кесте мәліметтерінен байқағанымыздай жалпы дәнді дақылдар өндірісі бойынша 2005 жылдан 2008 жылға дейін бірқалыпты төмендеп отырған, яғни 2005 жылмен салыстырғанда 2008 жылы 23,3 %-ға дейін төмендеп 20137,8 мың теңгені құраған, ал 2008 жылы қайтадан 77 %-ға дейін төмендеп 502,6 мың тоннаны құраған. Күздік және жаздық бидай өндірісі де 2005 жылдан 2008 жылға дейін дәл осылай бірқалыпты азайып отырған, яғни 2005 жылмен салыстырғанда 2008 жылы 15,2 %-ға дейін төмендеген, ал 2008 жылы қайта жоғарылаған, яғни 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 3,4 есе жоғарылап 216,9 мың тоннаны құраған. Басқа дәнді дақылдардың өнімділігінің барлығы осы шамада өзгеріп отырған.

Біздің ойымыз бойынша  дәнді дақылдар өндірісінің төмендеуі  жер көлемінің қысқаруы мен оның түсімділігінің төмендеуінен ғана болып  отырған жоқ, сонымен қатар жергілікті халықты нанмен қамтамасыз ететін шағын  өңдеу зауыттардың пайда болуымен байланысты әлеуметтік – экономикалық факторларға ( облыс және аудан орталықтарынан оларды тасымалдаудың қымбаттығы) да тәуелді.

Құрылымдағы жалпы алқап бидайға тиесiлi, оның үлесi 48 пайыздан 65 пайызға дейiн, ал дәндi дақылдардың құрылымында тиiсiнше 71 пайыздан 82 пайызға дейiн ұлғайды. Дәндi дақылдардың құрылымында бидайдың үлес салмағы өсуiне байланысты бұршақ тұқымдас, жарма, жемдiк дән және жемшөптiк дақылдардың егiс алқаптары  азайды. Әсіресе қант қызылшасын өндiрудiң көлемi 2005 жылғы 13,7 мың тоннадан 2009 жылы 9,8 мың тоннаға дейін, яғни 68 %-ға дейін төмендеп 32 %-ды құрады. Сондықтан қант қызылшасын өндiрудiң көлемi бүгiнде республикада жұмыс iстеп тұрған қант зауыттарын шикiзатпен қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермей отыр, оның үстiне халықтың бұл өнiмге деген қажеттерiн өтей алмайды.

  Жоғарыдағы кестені талдаулардан  байқағанымыз аймақтардың топырақ-климат  жағдайының ерекшелiктерiн және  рыноктың конъюнктурасын есепке  алмай дәндi дақылдарды түрлерi бойынша  орналастыру ауыл шаруашылығы  өндiрiсiн тұрақты және бәсекеге  қабiлеттi етiп жүргiзудi қамтамасыз  ете алмайды. Рентабельдiлiгi жоғары  дақылдардың (мақсыр, қытайбұршақ,  дәндi бұршақ тұқымдастар) өндiрiске  енгiзiлуi жеткiлiксiз;ауыл шаруашылығы  мақсатындағы жерлердiң құнарлылығы  төмендеп бара жатыр; көпжылдық,  екпе ағаштар мен жүзімдіктерді  қалпына келтiру мен ұлғайту  жөнiндегi жұмыстар жеткiлiксiз жүргiзiлуде, осы орайда қайта өңдеушi кәсiпорындар  үшiн шикiзат тапшылығы сезiлуде.   

Мысалы, егін шаруашылығы саласында  әртараптандыру жүйесін сақтай отырып, күздік бидайды тек қана облыстың ішкі қажеттілігіне жететін көлемде ғана өндіріп, оның есесіне, алдағы уақытта ауыспалы егістік талабына сай, жоғары рентабельді, рыноктағы сұранысы жоғары – майлы дақылдар, қант қызылшасы, бұршақ тұқымдас өнімдер, жеміс-көкөніс және мал азығы дақылдарына басымдық беріліп отыр. Үстіміздегі жылы облыс бойынша ауыл шаруашылығы дақылдары себілген алқаптар көлемі 505,8 мың гектарды құрап, 2009 жылмен салыстырғанда 34,8 мың гектарға немесе 7 пайызға артты. Биыл облыс бойынша масақты дәнді дақылдар 230,2 мың гектар алқаптан  жиналып, әр гектардың орташа түсімділігі 15,9 центнерден айналып, барлық алынған өнім 366,0 мың тоннаны құрады. Оның ішінде 215,5 мың тоннасы – күздік бидай, 151,0 мың тоннасы – жаздық арпа болды. Биылғы алынған астықтың жалпы түсімі (215,5 мың тонна) облыстың азықтық бидайға деген ішкі сұранысы (178,9 мың тн.) мен қажетті тұқым көлемін (30,0 мың тонна) толық қамтамасыз етеді. Енді алдағы 2011 жылы облыстың азық-түлік қауіпсіздігін сақтау және ішкі қажеттілігімізді азықтық бидаймен қамтамасыз ету үшін барлық аудандарға тиісті тапсырма-жоспарлар беріле отырып, облыс бойынша күздік бидайды 151,6 мың га көлемінде егу тапсырылды.