Ұзақ мерзімді активтердегі аудит әдістемесі

• мекеменің активті болжамды пайдалануы, менеджерлердің басқа топтарының осы активтерді тиімді басқару қабілеттері;
• активтің әдеттегі өмір циклы және осындай түрде пайдаланатын осындай активтердің қызмет мерзімдерін бағалау туралы жария ақпараттары;
• ескертудің техникалық, технологиялық, коммерциялық және басқа да түрлері;
• актив қолданылатын саланың тұрақтылығы және активпен алынатын тауарларға және қызметке нарықтық сұраныстың өзгеруі;
• бәсекелестердің немесе әлеуетті бәсекелестердің болжамды іс-әрекеттері;
• активтен болашақта экономикалық пайда алу үшінқажет болатын активтерді ұстауға және қызмет көрсетуге арналған шығын деңгейі, сондай-ақ  мекеменің осындай шығын деңгейіне қол жеткізу жөніндегі мүмкіндіктері мен мақсат қоюы;
• активтерді бақылау кезеңдері және активтерді пайдалануға қойылатын тиісті жалдау шарттары аяқталатын күн сияқты заңдық немесе осындай шектеулер;
• активтің пайдалы қызмет мерзімі мекеменің басқа активтерінің пайдалық қызмет мерзіміне тәуелді-тәуелді есептігі туралы көптеген факторлар назарғаалынады.

Технология саласында  болатын жылдам өзгерістерге байланысты компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз ету және басқа да көптеген материалдық  емес активтер технологиялық ескіруге ұшырайды. Сондықтан олардың пайдалы  қызмет мерзімі қысқа болуы ықтимал. Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімі өте ұзақ, тіпті шектеусіз болуы да мүмкін. Белгісіздіктің болуы, бірақ  нақты емес қысқа мерзімді таңдау кезінде емес, материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзімін бағалау кезінде мұқият қарауды қажет етеді.

Шарттық немесе өзге де заңдық құқықтардан туындайтын материалдық  емес активтің пайдалы қызмет мерзімі  осындай құқықтардың қолданылу  мерзімінен аспауға тиіс, бірақ активтерді пайдалану үшін есептелетін кезеңнің ұзақтығына қарай қысқа болуы мүмкін. Егер шарттық немесе өзге де заңдқ құқықтар жаңартуға болатын шектеусіз мерзімге берілсе, материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзіміне жаңартуды мекеме айтарлықтай шығасыларсыз жүзеге асыратыны туралы растаулар болған кезде ғана жаңартылатын кезең енгізілуі мүмкін.

Материалдық емес активтің пайдалы қызмет мерзіміне ықпал  ететін экономикалық факторлар сияқты құқықтық факторлар да орын алуы мүмкін. Экономикалық факторлар болашақ  экономикалық пайда болатын кезеңді  айқындайды. Құқықтық факторлар мекеме осы пайдаға кіруді бақылайтын кезеңді  шектей алады. Пайдалы қызмет мерзімі  көрсетілген факторлар арқылы айқындалатын кезеңдердің барынша қысқасын білдіреді.

Басқалармен қатар мынадай  факторлардың болуы мекеменің айтарлықтай  шығасыларсыз шарттық немесе өзге де заңдылық құқықтары жаңарта алады:

• шарттық немесе өзге дезаңдық құқықтардың жаңартылатыны туралы растау (бұрынғы тәжірбиеге негізделуі ықтимал) болуы; Егер жаңарту үшінші тараптың келісіміне байланысты болса, онда үшінші тұлғаның осындай келісімді беретіні туралы растаудың болуы қажет:
• жаңарту үшін қажетті кез келген талаптардың орындалатыны туралы расталу болғанда;
• құқықты жанартуға байланысты мекемеге келтірілетін шығасылар осындай жанартудан алынуы күтілетін болашақтағы экономикалық пайдамен салыстырылғанда айтарлықтай болмайтынын растайды.

Егер жанартумен байланысты шығасылар осындай жанартудан алынуы күтілетін болашақтағы экономикалық пайдамен салыстырғанда айтарлықтай болып табылса, олар істің мәні бойынша жанарту күнгі жаңа материалдық емес активті сатып алу құнын білдіреді.

(6.2) Жоғарыда айтылған 38 – «Материалдық емес активтер» JAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес материалдық емес активтерді бухгалтерлік есепке алуда келесі құн түрлері қолданылады.

Теңгерімдік (баланстық) құн – бұл кез келген жинақталған амортизация және құнсыздану нәтижесінде жинақталған залалдарды шегеруден кейін материалдық емес актив танылатын сома.

Өзіндік құн – төленген ақша құралдарының немесе олардың сомасы, немесе сатып лау немесе құру  уақытына материалдық емес активтің құнын төлеу есебіне өзге қарсы ұсыныстың әділ құны, не болмаса, қолдануға сай келген жағдайда, мұндай активке, ол алғашқы рет басқа Халықаралық қаржы есептілігінің стандартының, мысалы, 2 – «Үлестік құралдар негізіндегі төлемдер» JFRS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартының, нақты талаптарына сәйкес танылған кезде жатқызылатын сома.

Амортизациялық  құн – материалдық емес активтің өзіндік құны немесе жою құнын шегеріп тастағанда көрсетілген сома.

Нақты мекеме үшін арнайы құн – ақша қаражаттары ағындарының дисконтталған құны, ол мекеменің күтуіне сәйкес материалдық емес активтің пайдаланушымен және оның пайдалы қызмет мерзімінің аяғында шығып  қалуымен байланысты не міндеттемені өтеумен байланысты туындайды.

Әділ құн – бұл жақсы ақпараттандырылған, шарт жасауға ниеті бар және бір-бірінен тәуелсіз тараптардың арасында жасалатын шарт негізінде материалдар емес активті айырбастауға мүмкін сома.

Құнсыздану нәтижесіндегі  залал – материалдық емес активтің теңгерімдік құны оның өтем құнынан астаны сома.

Материалдық емес активтің тарату құны – бұл, егер бұл актив пайдалы қызмет мерзімінің аяғында болады деп күтуге болатын жасқа (мерзімге –Ж.Т.) және жағдайға жетсе, шығрауға болжанған шығындарды шегергенде материалдық емес активті өткізуден ағымдағы кезде мекеме алуы мүмкін есептік сома.

1.3 Амортизация әдістері. Пайдалану барысында негізгі құралдар өзінің бастапқы заттық нысанын сақтай отырып, біртіндеп тозу құнын жаңадан өндірілген өнімге аударады. Негізгі құралдар нысандарының тозуы – бұл олардың физикалық және моральдық сипаттамаларынан айырылу процесі.

16 - «Негізгі құралдар» IAS Халықаралық қаржы есептілігің стандарттарына сәйкес амортизация – бұл активтің (негізгі құралдардың-Ж.Т.) амортизацияланатын құнын оның пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу. Жоғарыда айтылғандай, амортизацияланатын құн – жойылу құны шегерілген, активтің (негізгі құралдың) бастапқы құны немесе бастапқы құнының орнына көрсетілген басқа сома.

Нысанның жинақталға нөзіндік құнымен салыстырғанда бастапқы құны елеулі  негізгі құралдар нысанының  әрбір компоненті міндетті түрде  бөлек амортизациялануға тиіс. Негізгі  құралдар нысаны елеулі компонентінің  пайдалы қызмет мерзімі және соған  қатысты қолданылатын амортизациялау әдісі тап сол нысанның пайдалы  қызмет мерзімі және оның басқа елеулі компонентін амортизациялау әдісі  сияқты болуы мүмкін. Амортизациялық есептеудің мөлшерін анықтаған кезде  оңдай компоненттері топтарға біріктіруге  болады.

Барлық жағдайларда негізгі  құралдар нысандарды пайдаланумерзімі аяқталғанша бастапқы түрін сақтайды, бірақ бастапқы құны нақты амортизация (тозу) сомасына төмендейді.

Егер мекеме негізгі құралдар нысанының кейбір компоненттерін бөлек  амортизациялайтын болса, ол осы  нысанның қалған бөлігінде бөлек  амортизациялауға тиіс.

Мекеме тұтас алғанда  нысанының өзіндік құнымен салыстырғанда  бастапқы құны елеулі емес нысанның компоненттерін бөлек амортизациялауға құқылы.

Әрбір кезең үшін амортизациялық есептеулер, егер олар басқа активтің теңгерімдік (баланстақ) құнына қосылмаса  ғана, пайдада немесе залалда танылуға тиіс. Бірақ кейде активте түйінделген  экономикалық пайдалар басқа активтерді өндірген кезде жоғалып кетеді. Бұл  жағдайда амортизациялық есептеулер басқа  активтің бастапқы құнының бір бөлігін  құрайды және оның теңгерімдік құнына қосылады. Мысалы, өндірістік жабдықты амортизациялау тауарлық-материалдық  босалқыларды өңдеу жөніндегі шығындарға қосылады. Сол сияқты әзірлеуде пайдаланылатын негізгі құралдардың амортизациясы 38-«Материалдық емес активтер» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес танылатын материалдық емес активтің бастапқы (өзіндік) құнына қосылуы мүмкін.

Негізгі құралды амортизациялау құны міндетті түрде жүйелі негізде  оның пайдалы қызмет мерзіміне бөлінуге тиіс.

Негізгі құралдың жойылу құны мен пайдалы қызмет мерзімі міндетті түрде, ең болмағанда, әрбір қаржы  жылының соңында қайта қаралауға  тиіс, және, егер ағымдағы күтілімдердің  алдыңғы бағалардан айырмашылығы болса, 8 – «Есеп саясаты, есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер және қателіктер» IAS Халықаралық қаржы есептілігінің стандартына сәйкес бұл өзгерістер міндетті түрде есептік бағалаудағы өзгерістер ретінде есепте көрсетілуге тиіс.

Амортизация, тіпті, егер негізгі  құралдың әділ құны оның теңгерімдік  құнынан асып түссе де, негізгі  құралдың жойылу құны оның теңгерімдік  құнынан аспаған жағдайда, танылады. Негізгі құралды жөндеу және оған қызмет көрсету оны амортизациялау қажеттігінен босатпайды.

Негізгі құралдың амортизацияланатын құны оның жойылу құны шегірленгеннен кейін анықталады. Іс жүзінде, активтің жойылу құны көбінесе мардымсыз болады, және сондықтан да амортизацияланатын құны есептеген кезде елеулі рөл  атқармайды.

Негізгі құралдың жойылу құны оның теңгерімдік құнына тең немесе одан асып түсетін сомаға дейін ұлғаюы мүмкін. Егер солай болса, осы актив  бойынша амортизациялық есептеу, егер бұдан былай оның жойылу құны теңгерімдік  құнынан төмен болмаған жағдайда ғана нөлге тең болады.

Мынаны ескерту керек, негізгі құралды пайдаланудан мүлдем немесе оны белсенді пайдалану тоқталса, егер ол тоқталмай амортизацияланбаған  болса, амортизация тоқтатылмайды. Алайда, активті пайдалану негізігде  оны амортизациялау әдісін қолданған  кезде, актив еш нәрсе өндірмейінше, амортизациялық есептеу нөлге тең  болуы мүмкін.

Амортизация есептеудің пайдаланылатын әдісі мекеменің болашақ экономикалық пайдаларды болжамды тұтыну сұлбасын көрсетуге тиіс.

Негізгі құралдарға қолданылатын амортизация есептеу әдісі ең болмағанда әрбір қаржы жылының  соңында қайта қаралауға тиіс, және егер активтерде жасалған болашақ  экономикалық пайдаларды тұтынудың  болжамды сұлбасында елеулі өзгеріс  анықталса, бұл әдіс осы өзгерісті  көрсету үшін түзетілуге тиіс.

Негізгі құралдың амортизацияланатын құнын оны пайдалы қызмет мерзімінің ішінде жүйелі түрде бөлу үшін әр түрлі  әдістер пайдалануы мүмкін. Бұларға  мынандай әдістер жатады:

• біркелкі есептеу әдісі;
• азайтылатын қалдық әдісі;
• өндіріс бірлігінің әдісі;

Біркелкі есептеу  әдісі, егер бұл жағдайда оны тарату құны өзгермейтін болса, негізгі құралдың пайдалы пайдалы қызмет мерзімінің ішінде тұрақтыамотизация сомасы есептеу болып табылады.

Азайтылатын қалдық әдісі, пайдалы қызмет мерзімінің ішінде амортизация есептеу сомасының азаюына алып келеді.

Өндірістік бірлік әдісі болжамды пайдалану немесе болжамды өнімділік негізінде амортизация сомасын есептеуден тұрады.

Мекеме негізгі құралда  жасалған болашақ экономикалық пайдалы  тұтынудың есептік сұлбасын неғұрлым дәл көрсететін әдісті таңдай алады. Таңдап алынған әдіс осы болашақ  экономикалық пайдаларды тұтынудың  есептік сұлбасында өзгеріс болған реттерді қоспағанда, кезеңнен кезеңге  жүйелі түрде қолданыла алады.

Амортизациялау әдісін таңдау және негізгі құралдарың пайдалы  қызмет мерзімін бағалау білікті  түрде пайымдау тақырыбы болып табылады. Тиісінше, қабылданған әдістерді  және пайдалы қызмет немесе амортизациялау мөлшерлерінің (нормаларының) есептік  мерзімдерін ашып көрсету қаржы  есептілігінің пайдаланушыларға басшылық таңдап алған саясатты тексеруге  мүмкіндік беретін ақпаратты  табыс етеді және басқа мекемелермен салыстырма жасауға мүмкіндік беретін  ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз етеді және басқа мекемелермен салыстыру  үшін оларға мүмкіндік береді. Тап  осылай себептер бойынша мыналарды  көрсету қажет:

• амортизация шамасын, ол пайдада немесе залалда, немесе басқа активтердің бастапқы құнының құрамында кезең ішінде танылған-танылмағанына қарамастан;
• есепті жылдың соңында жинақталған амортизацияның шамасын.

Біркелкі есептеу  жүйесі бойынша негізгі құралдар нысандарының құны олардың қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс немесе оралым шығындарына ай сайын біркелкі шама (норма) бойынша жатқызылады. Мұнда амортизация есептеу негізгі құралдар нысандары біркелкі тозады және оларды қызмет ету мерзімі бойына әрбір кезеңде оларды пайдаланудан алынатын кірістер бірдей болады деген шартпен, немесе нысандардың қалған пайдалығы біркелкі азаяды деп есептеледі. Бұл әдіс ең қарапайым әдіс болып танылады да, мұнда амортизациялық аударымдар сомасы нысанының пайдалы қызмет ету мерзімі мен амортизациялық шамасының (нормасының) шегінде қарап анықталады да, нысанның амортизацияланатын құны ай сайын бірқалыпты сома бойынша есептен шығарылады.

Негізгі құралдар нысандарының амортизация сомасын олардың пайдалы қызмет ету мерзіміне қарап анықтау тәртібін келесі мысал негізінде қарастырамыз.