Топырак жалпы маглумат

                                     Жоспары:

                   1.Топырак жане караширик дегенимиз  не?

                  2.Топырактын кунарлы болуы неге байланысты?

                   3.Сортан жерлер дегенимиз не?

Осимдиктин онимди жаксы беруи  ен алдымен топырактын кунарлылыгына  байланысты. Ауыл шаруашылыгында негизги  ондирис куралы болып табылады. Баска  ондирис куралдарына караганда (машина) топыракты дурыс пайдалансак ол касиетинен айырылудын орнына,керисинше кунарлыгы артып.оним беруи кобейе туседи.

4-сыныпта откен  «Тау жыныстарынын  бузылуы жане угилуи» деген  такырыпты пайдаланып, топырактын  калай пайда болатынын еске  тусир. Желдин,судын жане температуранын айырмашылыгы асеринен бузылган тау жыныстары томен жаткан жерлерге ойыстарга жиналган. Жинакталган жерге ауа барып,ар турли органикалык заттар (микроорганизмдердин,осимдиктердин,жануарлардын калдыктары) жинакталып, топырактын биртиндеп калыптасуына септигин тигизген. Бул процесс али кунге дейин токтаусыз журуде. Онын пайда болуына ар турли жагдайлар асер етеди. Топырактын тузилуине – тау жыныстары, су, ауа, жылу,бактериялар, осимдиктер, жануарлар жане адамдардын асер етуинен пайда болып оте баяу журеди. Мысалы:катты жыныстардын (гранит) устинде 2,5 см калындыктагы топырактын тузилуи ушин 1200 жыл уакыт керек. Ал жумсак (жанартаулык кул,саздакты тактатастар) жыныстардын устинде бирнеше ондаган жылдар жеткиликти.

Топырак тузилуинде негизги ролди осимдиктер аткарады. Олардын тамырлары жыныстарды жарып отип, олардын олип калган тамырлары микроорганизмдердин асеринен ширип-гумус (караширик) кабатынын пайда болуына ыкпалын тигизеди. Жануарлар дуниеси де (жауынкурт,дернасилдер копсыта,жандиктер,сокыртышкан жане т.б) озиндик улесин тигизеди. Олар топыракты отырып,онын томенги кабаттарына дейин ауанын баруына мумкиншилик тугызады. Адамдар да оз кезегинде топырактын кунарлы болуын кадагалай отырып,ар турли тынайткыштар сеуип отырады.

« Топырак та катты,суйык,газ тариздес жане тири заттардан турады.

« Катты болиги – минералды жане органикалык заттар.

«Суйык БОЛИГИ – минералды жане органикалык еритиндилерден туратын су.

« Газ тариздес болиги – ауа.

« Тири болиги – бактериялар,саныраукулактар  жане т.б тири организмдер.

« Топыракты зерттейтин гылымды – топырактану гылымы деп атайды.

Топырактану гылымынын негизин салушы орыстын  жаратылыстанушы галымы Василий Васильевичь Докучаев (1846-1903). Топырактын калай пайда болатындыгын алгаш рет тусиндирип,былай дейди,- топырак жер кыртысынын тек кана жогаргы кабаты емес,озиндик калыптасу тарихы бар-табиги дене,ягни жердин ерекше кабыгы.»

Топыракты дурыс пайдаланбау-онын жогаргы кабатындагы карашириктин батпактануына,туздануына (сорга айналуы) алып келеди. Судын жане желдин асеринен топырак тез шайылады. Егин егетин алкаптарга,каналдарга еки жагына узыннан  узак агаштар отыргызылады. Себеби желдин жылдамдыгын аз да болса тежеп,топырактын урленуинен сактау. Сонымен бирге  топырактын урленуинен жане карашириктин азаюынан сактану ушин улкен егистик алкаптарын жыртуга болмайды. Бундай проблеманы ис жузинде тын жерлерди игерудин натижесин коруге болады.

                                                 Табигат байлыгы.

Табигат пен когам бутин нарсенин еки болиги. Табигат ресурстарын  пайдалана отырып онын саркылатын денгейин аныктап, оны коргау жолдарын дер  кезинде колга алу керек.

Ресурс дегенимиз-адамга кажет  деген нарсенин барлыгы. Француз  тилинен аударсак-нарсе,кор. Ресурстардын коптеген турлери бар. Мысалга:жел,су,тау  жыныстары,металдар,  ауа   жане т.б.ЕН негизгиси-топырак,жел,су,ауа,куннин жылуы жане жарыгы.

Топырак осимдиктердин осип онуине жагдай жасайды. Барлык табиги ресурстарды  саркылатын жане саркылмайтын ресурстар  деп екиге болемиз. Саркылатын ресурстар-калпына  келетин жане калпына келмейтин  деп екиге болинеди.

Калпына келтирилетин ресурстар-оларды кайта-кайта пайдалануга болады. Олар-топырак,осимдиктер жане жануарлар  дуниеси.

Мысалга топырактын калыптасуына табиги жолмен мындаган жыл уакыт кетеди,ал адам комек берсе бирнеше жылда  калпына келеди.

Калпына келмейтин ресурстар- ондай  табигат корларынын пайда болуына (комир,металл рудалары,мунай,газ) колайлы  табигат жагдайы мен миллиондаган жыл керек. Оларды шамадан тыс  игеру жане тутыну жер койнауындагы корларды жылдан жылга азайтуда.

Саркылмайтын ресурстар.Гарыштык (кун энергиясы,Айдын жане Куннин тарту куши) жане климаттык (ауа,жел.жауын-шашын)деп салыстырмалы турде екиге болинеди. Мысалга ауыз су,су болып есептелингенимен жер бетиндеги ен бир курдели проблемага ауысуда.

Халыктын кобеюи жане онеркасип  пен ауыл шаруашылыгынын дамуы,болашакта  коршаган ортанын озгеруинин басты  проблемасы. Ягни ортанын ластануы жогарылайды,табиги ресурстар азаяды,коптеген табиги бирлестиктер жасанды турге ауыстырылуы абден мумкин.

Жер койнауынан жылына 100 млрд тонна тау жыныстары казып  алынады. Онын тек канна 10 %-ы гана дайын оним ретинде шыкса,калганы  ондиристик калдык болып есептелинеди.

Топырактын кунарлыгын арттыру  максатында ар турли тынайткыштар бериледи,ал зиянкестермен куресу ушин ар турли  улы химикаттар колданылады. Коршаган ортага коп зиян тигизетини ядролык кару жарактарды сынаудын натижеси. Шыгыс Казакстан обылысы Семей онириндеги сынак полигонынын зардабын али кунге дейин тартып келемиз. Бул жерде 500ден астам сынак жургизилген. 1986 жылгы Украинадагы Чернобыль атом электр станциясындагы жарылысты халык али умыткан жок. Откен гасырдагы экологиялык проблемаларды аркалап,казир ушинши мын жылдык гасырда омир сурудемиз. Тагы да айта кетсек осы 2013 жылдагы шилдедеги ракетанын белгисиз себептермен жерге кулауынан коптеген адамдар зардап шекти жане де маусым айындагы жук колигинин апатынан 40 патер жанып кеткени белгили. Ал осы апаттар кайталана беретин болса онда жер бетинде тиршилик токтайтыны белгили. Топырактын кунарлыгын котеру жане оны калпына келтиру ушин: органикалык жане тиисти молшерде минералды тынайткыштар беру керек. Жылу электр станцияларындагы,зауыттагы жане фабрикадагы тутин шыгатын муржаларга арнайы сузги кондыргылар орнатсак,кул кокыстарды ондейтин зауыттар салып,орман орттерин болдырмайтын болсак-кышкыл жанбырлардан кутылуга абден болар еди.

NaOH; KOH; Ca(OH)2; Al(OH)2(3);Fe2O3 негиздер мен кышкылдардын асеринен топыракка зиян келеди буларды шамадан тыс колдансак егин егумен тын жерлерден айырылып каламыз. Сол себепти топыракты дурыс колдана билуимиз керек.

                                           МОЙЫНКУМ!

        Мойынкум! Бул атау осы оркенди онирди мекен еткен арбиримизге ардайым адеми андей естиледи. Сенсениздер,Мойынкум деген создин озинен-ак жылылык пен сулулыктын леби еркелей де ентелей де естилетин секилди.

Енди ангимемизди тура нуктесине  коятын болсак,шол жане шолейт аймактарды игеру,ари осы онирде мал шаруашылыгын дамыту максатымен, Казак КСР Жогаргы Кенеси Президиумынын 1964 жылгы 31 желтоксандагы шешимимен,бурынгы Коктерек ауданынын аумагында.бирак,жер колеми едауир улгайтылган,Мойынкум ауданы курылды. Орталыгы Фурмановка селосы болып белгиленди.

Бундай шолди аймакты игерген халык биртиндеп дамуда. Осы шолди бетпактан кыруар малды толдеткен Жаз-атанын есимин букил алем биледи жане курмет тутады.Жерди тынгылыкты пайдаланудын аркасында топырагы кунарлы елге айналды. К огериштендиру,кориктендиру айлыгына катысу «ЖАСЫЛ ЕЛ»багдарламасы бойынша терек отыргызган жон себеби ол адамзатка да табигатка да пайдалы.

                            Казакстаннын топырак жамылгысы.

          Жер  будан 3,5-5 млрд жыл бурын пайда  болган. Казирги кезде жердин  даму тарихы галамшарлык даму  кезени жане геологиялык даму  кезени болып 2-ге болинеди.

1)Жердин галамшарлык даму кезени  онын алгаш галамшар болып  калыптасуынан жер кыртысынын  курылуына дейинги аралыкты камтиды.

2)Жердин геологиялык даму кезени  жер кыртысынын алгаш калыптаса  бастау кезенинен казирги кезенге  дейин уакыт аралыгын камтиды. 

Казакстаннын жазыктары 3\1 болигин  камтиды.

Казакстаннын топырак жамылгысы:

1)Орманнын сур жане шалгынды  дала топырагы.

2)Жай кара топырак.

3)Онтустик кара топырак.

4)Кунгирт кара коныр топырак.

5)Жай кара коныр топырак.

6)Ашык кара коныр топырак.

7)Коныр топырак.

8)Сур коныр топырак.

9)Таулы аймак.

Курамы кесек топыракты курылымдык топырак деп атайды. Туйиршиктери усак топыракты курылымы жок топырак  деп атайды.

Казакстаннын топырак жамылгысы 3-ке болинеди:

1)Кара топыракты зона(Солтустик  Казакстанда таралган)

2)Кара коныр топыракты зона(Орталык  Казакстанда таралган)

3)Кара коныр топыракты зонасы  Казакстаннын Онтустигинде таралган.

18см кунарлы топырак пайда  болуы ушин 1400жылдан 7000 жылга дейинги  уакытты алады. 

Шолдер	Аумагы	Осимдиктери
Кумды шолдер	Кызылкум,арал маны каракумы,мойынкум,сарыесик,атырау жане каспий кумдары	Боз жусаны,кум бетегеси,еркекшоп,жабайы сулы,кум туймедагы.
Сазды шолдер	Устирт,бетпакдала,сырдария	Жусан,буйыргын,баялыш,ши,селеу.
Тастак немесе тасты шолдер	Сарыарканын онтустик болиги,бетпакдаланын шыгысы,устирт	Шенгел,тал,тикенекти жиде,шырганак,жантак.

              Кумнын химиялык формуласы: SiO2

 NaNO3 (натрий хлориди) ауыл шаруашылыгында тынайткыш ретинде пайдаланады.

Топыракты ластайтын химиялык улы косылыстар:Br2,F2,Cl2,I2,At2,Na2 т.б.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

             Егиншиликтеги топырак коргау  жуйеси.

1)Топырак эрозиясы туралы угым.

Шапшан немесе апатты эрозия адамнын  араласуымен жане табигатта калыптаскан  байланыстардын бузылуынан туады.Табиги немесе тынайган топыракты ауыл шаруашылыгына  пайдаланган кезде осимдик(жане соган байланысты жануарлар дуниеси)мыктап озгереди.Алгы жане Орта Азияда шолдин кенеюи сонау ертедеги кошпели халыктардын  жайылымды парыксыз пайдалануынан  болды,тарихи багзы замандарда байтак жерлерди жаппай калай болса солай  жырту континенттик климаты бар  аймактарда орасан мол жане апатты шан дауылдарынын пайда болуына соктырды(Беннет,1958;Конке,Бертран,1962;Соболев,1962)

Шан дауылы- жел эрозиясынын катерли  де кауипти кориниси. Ол жердин бети нашар коргалган байтак алкаптарда жел катты ескен кезде пайда  болып,халык шаруашылыгына орасан мол нуксан келтиреди,топырактын кунарлылыгына  орны толмас бага жетпес зардап тигизеди.

Казакстандагы жалпы жайылымнын колеми 180 миллион гектар болса,онын 100 миллион  гектары шол жане шолейт жерлер(Бочаров,1968)

Бул жайылымдарга мысал келтирейик.Жамбыл обылысы Мойынкум шоли 5 миллион  гектар жерди(Букил Казакстан территориясынын 2%-ин)алып жатыр. Онын суландырылу жайы мулде ала-кула,малдын тыгыздыгы тым жогары:кыскы жайылымда 2,5 миллион кой,200мын ири кара,жылкы,туйе багылады. Жайылымнын онимдилиги оте томен-гектарына 2-3 центнерден гана сапасы нашар пишен береди.Сонын натижесинде осимдиктин жойылу,эрозиянын пайда болу каркыны кушти.

            2)Топырактын жел эрозиясынын  пайда болу механизими.

Топырактын желмен эрозиялануы ауа агысынын бетимен ушырасуынан туатын физикалык процесс болып табылады. Сырткы факторлардын,желдин шапшандыгы мен багытынын да,сондай-ак топырактын озинин сырткы бетинин куйинин,онын будырлы элементтеринин де(шандануы,осимдик калдыктары,атжалдао т.б)озгергиштигине байланысты бул процесс аса курдели.

Алайда казирге дейин булл озара  асердин зандылыктары жаксы зерттелген жане олар топыракты желдин апатты ыкпалынан коргаудын тасилдерин белгилеу ушин теориялык негиз бола алады.

Желдин топыракка асерин зерттеген  кезде ен алдымен топырак болшектеринин  жерден ажырау,котерилу жане кошу механизимин  аныктап алу керек.

Топырак болшектеринин козгалысын биршама жуйеленген турде былай елестетуге болады:0,2-0,4 мм бииктикте.ягни топырак бетине жанасар жерде ауа агысынын шапшандыгы нольге жакын;бииктик оскен сайын шапшандык тез арта туседи. Желдин ар турли колемдеги юолшектер мен агрегаттарга асери ар турли болады. Шамамен диаметри 0,1миллиметрден 0,5 миллиметрге дейинги туйиршиктер мен болшектер негурлым онай ушады. Бул туйиршиктер,1-сретте корсетилгендей,жер бетиндеги тыныш куйден шыгарылады да,ауа агысынын кушимен секундына 200-1000рет айналатын шапшандыкта айнымалы козгалыска енеди(2-сурет).

2

1,5                           Секирмели   болшектердин

1,0                                  колеми

0,5

0,1    1                         2                                   3

                        1 1                   2                    3

Желдин жылдамдыгы(м/с)

1-сурет:диаметри 0.1-0.5 мм топырак  туйиршиктери тыныш жагдайдан  шыгарылып,желдин кушимен домалай  бастады;1-лай;2-усак кум;3-орташа кум.

 

 

 

                                                            Секиру багыты

ишинара вакуум

                                                                                     топырак болшеги

кысымы

 

2-сурет:диаметри 0.1-0.5мм болшектердин  секирмели козгалысын тугызатын  куштер.

Топырактын эрозия каупи бар  фракцияларынын козгалысы басталатын желдин шапшандыгын шапшандык межеси деп атайды. Эрозия басталатын желдин межеси топырак бетинин куйине байланысты ар топырак ушин ар турли болады. Желдин межелик шапшандыктары салыстырмалы корсеткиш болып табылады,оларды топырактын жел эрозиясына тозимдилигинин немесе бейимдилигинин диагностикалык белгиси ретинде карауга болмайды.

    3)Топырактын желге накты  тозимдилигинин корсеткиштери.

Биздин зерттеулеримизде топырактын желге тозимдилигине сипаттама  беру ушин бастапкы негиз ретинде  Костанай облысынын жай кара топыракты  жеринде В.А.Францесон(Францессон 1963)емес,0-5см кабаттын стуктуралык курамы алынды(Бараев,Зайцева,Госсен,1963).

0-5 см кабаттагы топырактын стуктуралык  куйинин динамикасын байкау ушин  ВНИИЗХ-тын кен колемди тажирибе  шаруашылыгынын барлык аграномиялык  фондарында,сонын ишинде тын жерлер мен коп жылдык шоп егилген жерлерге гектарлык клеткалар болинип,бекитилди.Сонымен катар (1959-1960жылдарда)Тажирибе шаруашылыгынын тортинши бригадасында 2000га еки торт  танапты астыкты-парлы ауыспалы егистен тажирибелик-ондиристик стационар уйымдастырылды;онда;1)пар;2)бидай;3)бидай; 4)бидай болды.Букил сегиз танапты (аркайсысы 250 га)как болип,ар танаптын жартысын(125га)ти!ст! куралдар мен машиналар жуйесинин кайырмалы технологиясымен ондеди,ал ар танаптын екинши жартысында(ол да 125 га) жанадан жасалган жане шаруашылыкка келип тусип жаткан топырак коргайтын технология колданылды.

Зерттеудин барлык жылдарында тажирибели ауыспалы егисте де,шаруашылыктын баска  барлык территориясында да эрозиянын  пайда болуы мукият кадагаланды.Тажирибелик-ондиристик ауыспалы егистерде топырак ондеудин бари жане бидайдын Саратов 29сортын себу танаптардын еки жартысында бир  мезгилде жургизилди,астыктын тусими барлык егистен толык(ириктеп емес)есептелди  жане бирсыпыра косымша байкаулар  жургизилди.