Тіндердің пайда болу заңдылықтары және эволюциясы

дәнекер ұлпасының талшықтарының арасында борпылдақ дәнекер ұлпасының негізгі заты деп зталатын құрылымы жоқ зат болады. Кейін оны клеткааралық заттың аморф-ты компоненті деген. Аморфты зат ұлпалардың тіршілігінде маңызды рөл атқарады және жоғары моле-кулалык қышқыл мукополисахаридтерден, гепариннен, гиалурон және хондроидтин күкірт қышкылдарынан тұрады.

Фибробластлар (латыннын фибро — талшық, гректің бластос — ұрық) борпылдақ, қалыптаспаған дәнекер үлпасының негізгі клеткалары. Фибробластлар мезенхи-мадан немесе перициттерден пайда болады. Бүлар — ірі жалпайған көп өсінділі клеткалар. Цитоплазмасында екі зонаны ажыратуға болады. Солғын боялатын эктоплазмалық және қанның боялатын эндоллазмалық зонаны. Фибробластьшың эндоплазмасы органоидтарға бай келеді. Сопақша пішінді ядросында осы эндоплазмада орна-ласқан. Фибробластлар бөліну қабілетін сактаған. Әдетте, қозғалмайтын клеткалар, бірак кейбірі жылжып қозғалатыны байқалады. Фибробластлар клеткааралық заттың түрлі компоненттерін синтездейді, бірақ бүлар коллагендік, эластиндік талшықтар мен аморфтық клет-кааралык затты түзуші бір ғана клеткалар емес. Жіктеле келе фибробластлар бірте-бірте қартайып, көбею кабілетінен айырылып, фиброцитке айналады. Бүлар даму кезені аяқталған фибробластлар. Фиброциттер бөлінбегенмен, клеткааралық заттын белгілі мөлшерін бөлу қабілетін сақтайды. Гистиоциттердің бор-пылдақ дәнекер үлпасындағы саны шамамен фибробластлардай болады. Функциясы жағынан фибробластылардан өзге, дәнекер үлпасының клеткааралық затын кұрамайды, трофикалық және қорғаныш рөлін атқарады.

Борпылдак дәнекер үлпада гистиоциттер үсақ қан тамырлары мен май клеткаларының жиылған жерінде байқалады. Қабыну процестері кезінде гистиоциттер кабыну ошағына жиналып, бөгде денелер мен белоктарды фагоцитоздап, лизосомалардын гидролиздеуші ферменттерішн көмегімен оларды корытады. Қабыну ошағыңда гистиоциттер үлкейіп, есіп макрофагтарға айналады. Лимфалық жүйенін ретикулалық клеткаларымен косылып, организмнің ретикулаэндотелийлік жүйесін қүрайды. Гистиоциттер қажет болған жағдайда псевдоподиялардың көмегімен амебаша қозғалз алады, пішіні айнымалы. Цитоплазмасы   фибробластікіне   карағанда   қанық   боялады, клеткаларға тән органоидтардың бәрі де болады. Пішіні түрақсыз болуына және физиологиялық қасиеттерІ түрліше болуына байланысты гистиоциттер полибластлар, кезеген клеткалар т. б. деп аталады.

Май клеткалары немесе липоциттер ретикулалық клет-калар мен гистиоциттерден пайда болады. Цитоплазмасын-да май жиналады. Сүткоректілер мен адамның май үлпасы ақ және қоңыр май үлпалары болып бөлінеді.

Ақ май үлпасы адамды қүрсақтың төменгі бөлігінде, санда, бөкседе, шарбыда, бүйрек майында болады. Қоңыр май жаңа туған нәрестелерде және қысқы үйкыға кететін сүтқоректілерде байқалады. Қоңыр май үлпасы адам мен сүтқоректілердің жауырын аймағьшда, мойынында, омыртқа жотасының бойьшда, төсте, қол белдеуінін бүлшык еттерінің арасында орналасады. Май үлпасының бүл түрінің қоңыр түрі үсақ кан тамырлар торы мен цитохром пигменттерінің көп болуьша байланысты. Май үлпасы тіршілікке қажетті энергия көзі болып табылатын организмдегі май депосы рөлін атқарады. Ішкі органдарды соққыдан сақтайды, организмде жылудың сақталуына себепші болады.

Толық клеткалар немесе үлпалық базофилдер (гепариноциттер) адам мен сүтқоректілердің борпылдақ дәнекер үлпаларында, көмекей безінде, бауырында, алқым безіңде, жатыр қабырғасында, сүт бездерінде, асқорыту жольшың кілегей асты қабатында, тілде байқалады. Осы органдарда толық клеткалар үсақ кан мен лимфа тамырларын бойлай орналасады. Толық клеткалардың цитоплазмасында түйіршіктер болады. Олардың қүрамында қан үюына ке-дергі болатын мукополисахарид гепарин болатыны анықталған. Сонымен бірге гиалурон және хондриотин күкірт қышқылдары және физиологиялық активті заттар — гистамин мен серотонин болады. Үлпалар зақымдалған кезде гистамин бөлінеді. Ол тамырлардың кеңеюін, бірыңғай салалы бүлшық еттердің жиырылуын тугызады және асқазан селінің бөлінуіне себепші болады.

Плазмалык клеткалар немесе плазмоциттер көме-кей бездерінде, көк бауырда, лимфалық түйіндерінде, бауырда, ішектің кілегейлі кабатында, сілекей бездерінін стромасында т. б. органдарда болатын пішіні жүмыр немесе сопақша үсак клеткалар, ядросы клетканың бір жағына ауыса орналасқан. Плазмоциттер организмнің иммундық жүйесінің маңызды компоненті антиденелерді бөледі.

5-сурет Адам терісінің тығыз қалыптаспаған дәнекер ұлпасы

Коллаген талшықтарының 1— ұзыннан және 2— көлденең кесіндісі; 3— борпылдақ дәнекер ұлпасы.

ТЫҒЫЗ ДӘНЕКЕР ҰЛПА

Тығыз дәнекер ұлпаның механикалық маңызы бар. Оның кұрамында клеткалар мен аморфтьгқ зат аз болады да, талшыктар басым келеді. Талшыктары тәртіппен орналасқан. Тығыз дәнекер ұлпа терінін негізін, сіңірді, шандырды, желкені қүрайды.

Дәнекер ұлпалық талшыктардың орналасуына байланысты тығыз дәнекер ұлпасының екі түрін ажыратады: тығыз қалыптаспаған және тығыз калыптасқан дәнекер үлпала-рын. Тығыз калыптаспаған дәнекер үлпасында клеткааралық заттың талшықтар шоғыры түрлі багыттарда жатады және олардын орналасу бағытында қатаң заңдылық болмайды.   Тығыз   калыптаскан  дәнекер   үлпаларының   талшықтар  шоғырларына   үлпага  әсер   ететін  механикалық күштердің бағытына сәйкес орналасу  зандылыктары тән. Үлпаның негізгі массасын күрайтын тзлшықтардын түріне байланысты   калыптаскан   дәнекер   үлпасьш   коллагендік және    серпілмелі     (эластикалық)     деп     бөледі.     Тығыз қалыптаспаған  дәнекер   үлпасы  адам  мен   сүтқоректілер терісінін негізін қүрайды. Коллаген талшықтарынын шоғырлары түрлі бағытта орналасып, айқышұйқыш шырмалып жатады (5-сурет).

Дәнекер үлпасының бүл түрінде коллагендік талшықтармен бірге эластиндік талшықтардың кейбір саны кездеседі. Бүл үлпада клеткалар аз болады, олар негізінде фибробластлар, фиброциттер және борпылдақ дәнекер үлпасында байқалатын кейбір клеткаларда кездеседі. Тығыз дәнекер үлпасы сіңірді қүрайды (6-сурет).

Коллаген талшықтары бір-біріне параллель және тығыз орналасады. Талшықтар шоғырьшың арасында саңылаулар болады, ондағы аморфты затта фиброциттер жатады. Фиб-роциттер немесе сіңір клеткалары, бірінші ретті коллаген талшықтар шоғырының тізбектерінің арасьшда орналасады. Бірінші ретті коллаген шоғырлары бірігіп, екінші ретті шоғырлар күрайды. Оларды эндотеноний (tendo — сінір) деп аталатын борпылдак қалыптаспаған дәнекер үлпаның жүқа қабаты қоршап түрады. Осы принциппен екінші ретті коллаген шоғырлары, үшінші ретті шоғырларға бірігеді, бүларды да дәнекер үлпасы каптайды, бірақ олардын дәнекер үлпалық кабы қалың болады және перитеноний деп аталады. 

Тығыз қалыптаскан серпілмелі дәнекер ұлпасы адам мен сутқоректілерде желке мен дыбыс тарамыстарын құрайды. Бұл үлпанын құрылысы тығыз қалыптасқан коллагендік дәнекер ұлпасына ұқсас, айырмашылығы  оның   негізгі құрылымдық компоненті эластиндік талшыктар, Коллагендік талшықтар аз болады.Тығыз қалыптаскан серпілмелі дәнекер ұлпасы щоғырларға бөлінбейді.

Оның клеткалық элементтері, көбінесе, фиброциттерден тұрады, бірақ борпылдақ калыптаспаған дәнекер үлпасына тән басқа клеткалар да кездеседі. Соңғылар қан тамырла-рын бойлай эластиңді талшықтардың арасында орналасады. Тығыз дәнекер ұлпасы түрлі эмбриондық бастамалардан дамиды: тығыз қалыптаспаған дәнекер үлпасы дерматом-ның мезенхимасынан, ал тығыз калыптасқан дәнекер ұлпа-сы склеротомнан пайда болады. Эмбриондық гистогенез процесі кезінде мезенхиманың клеткалары фибробластларға жіктеледі.

Бұлшық ет ұлпалары

Бұлшық ет ұлпасы — организмнің қозғалысы мен ішкі органдарының жиырылу процестерін қамтамасыз ететін жоғары дәрежеде мамандалған ұлпалар. Бұлшық еттің үш түрін ажыратады:

1.        Бірыңғай салалы бүлшық ет ұлпасы;

2.        Көлденең салалы бүлшық ет ұлпасы;

3.        Жүрек бүлшық ет ұлпасы.

Бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпасы. Көлденең жолағы болмауына байланысты бірыңғай салалы деп атаған. Бұлшық еттің бұл түрінің жиырылуы біздің еркімізге бай-ланысты емес. Оның функциясын вегетативтік нерв жүйесі реттейді. Бірыңғай салалы бүлшық ет қабат күрап орналасады. Кейбір куыс органдардың қабырғаларьшда, мысалы, қан тамырларында, өкпенің ауа жүретін жолдарында, куықта, өт қабында, асқорыту жалында бір немесе екі кабат қүрайды. Бірыңғай салалы бүлшык ет үлпасынын қүрылымдық элементі бірыңғай салалы ет клеткасы. Клетка мағынасында "талшық" деген термин де қолданылады. Оның пішіні үршық тәрізді ядросы клетканың жалпақ бөлігінде орналаскан. Жеке клеткалар сирек кездеседі, әдетте, олар жуандығы түрліше шоғырлар қүрайды. Шоғырларда және олардың аралығьшда коллагендік және эластиндік талшықтары көп дәнекер үлпасының жіңішке кабаты болады. Дәнекер үлпасы арқылы қан тамырлары мен нервтер өтеді.

Электрондык микроскоп бірыңғай салалы бүлшык ет үлпасы клеткасының цитоплазмасында митохондриялар-дың, рибосомалардың, Гольджи аппаратынын, гранулалык эндоплазмалық тордың элементтерінің болатынын анықтады. Бүл органеллалар ядронын полюстерінде орна-ласады. Сонымен бірге цитоплазмада жуандығы 7 нм жіңішке және диаметрі 17 нм филаменттердің болатыны да байқалды. Жіңішке филаменттерді актиндік, ал жуанын — миозиндік деп атайды.

латын митохондриялар саркоплазмада көп болады. Саркоп-лазмада ерігіш пигметтік белок миозин болады. Бүл белок химиялық құрамы жағынан эритроциттердің гемоглобин-деріне жақын, оның оттегін байланыстыратьш және қажетіне қарай бөліп беретін қабілеті бар.

Көлденең салалы бүлшық етке тән күрылымдық эле-мент жиырылуды камтамасыз ететін миофибриллалар екенін жоғарыда атағанбыз.

Миофибриллалар талшықтың бір үшынан екінші үшына дейін созылып жататын шоғырлар күрайды. Миофибриллалардың жуандығы жануарлардың көпшілігінде 0,5-тен 2 мкм-ға дейін.

Әрбір жеке миофибрилла кезектесіп орналасатын уча-скелерден түрады. Олардың біріншілері күңгірт, екіншілері ақшыл. Бүларды дискілер деп атайды. Күнгірт дискілерді анизотропты дискілер немесе А жолак, акшылдарын изотропты дискілер немесе И жолақтар дейді. И дискінің ортасы арқылы Z сызығы, ал А дискінің ортасынан Н жолағы етеді. Екі Z сызығынын арасындағы учаскені саркомер деп атайды. Ол миофибриллалардын қүрылымдық-функциялық бірлігі. Электрондық микроскоп миофибриллалардың өте жіңішке протофибриллалардан түратынын көрсетті. Олар да жуан және жіңішке болып бөлінеді.

Көлденең салалы бүлшык етке күрделі шоғырлық қүрылыс тән. Бүлшық ет талшықтарының тобы алдымен 1-ші, кейін 2-ші, 3-ші және тағы-тағы ретті шоғырларға бірігеді. 1-ші ретті шоғырлардын арасьшда оларды байла-ныстырып түратын борпылдақ дәнекер ұлпасы болады. 2-ші және кейінгі ретті шоғырлар дәнекер ұлпасьшың тығыз қабатымен бірігеді, ол бүкіл етті түтас каптап түратын тығыз қабықшаға айналады. Дәнекер үлпасы арқылы кан тамырлары мен нервтер өтеді,

Бүлшык ет сүйекпен сіңірлер арқылы байланысады. Бүлшық ет девенін түрлі бөліктерін қимылға келтіретін орган.

Жүрек еті (миокард) вентралдық мезодерманың висце-ралдык жапырақшасынан дамиды. Жүрек етінің құрылым-дык-функциялық бірлігі жүрек бүлшык ет клеткасы — кардиомиоцит. Электрондық микроскоп шыққанға дейін жүрек етін бірімен бірі жалғасып жататын бүлшық ет тал-шықтарынан түратын симпласт деп санаған. Электрондық микроскоп жүрек ет талшыктарьшың үштарымен жалғасқан жеке клеткалардан түратьшын анықтады.

Жүрек еті өзінің жиырылғыш элементтерінің қүрылымы жағынан көлденең салалы бүлшык етке үқсас. Сонғылардікі сиякты бүлардын миофибриллалары көлденен сызылған. Сонымен бірге жүрек етінің күрылысында өзіне тән ерекшеліктер де бар. Оның бірі— бұлшық ет талшығында көлденең орналаскан "аралык жолак" деп аталатын ерекше күрылымнын болуы. Электронды микроскоп — аралық дискілердін жүрек еті клеткаларының шекарасына сәйкес келетінін керсетті. Жүрек еті көлденен жолақты болғанымен оның жиырылуы біздің еркімізге байланысты емес. Жүрек етінде митохондриялар көп болады. Саркоплазмада митохондриялардьгң арасында гликогеннің гранулалары жиі кездеседі. Митохондриялар мен гликоген, Гольджи қапшықтары мен липид тамшылары саркоплазмада ядронын полюстерінде орналасқан. Ол вегетативтік нерв жүйесімен нервтенеді.

Нерв ұлпасы

Нерв ұлпасы — нерв жүйесінің негізгі кұрылымдық элементі. Нерв ұлпасы нерв клеткаларынан немесе нейрондардан (нейроциттерден) және глиалык клеткалардан не-месе глиоциттерден түрады.

Импульстарды орталық нерв жүйесіне беретін нейрондарды афференттік немесе сенсорлық нейрондар дейді, ал эфференттік қозғаушы, нейрондар импульстарды орталық нерв жүйесінен эффекторларға (үлпаларға немесе тітіркенішке жауап беретін органдарға, мысалы — бүлшық еттерге немесе бездерге) береді. Кейде афференттік ней-рондар аралық немесе ассоциативтік нейрондар аркылы эффекторлық нейрондармен жалғасады. Сезімдік, аралық және қозгаушы нейрондар қосы-лып, рефлекторлық доғаны күрайды. Нейрондардың өза-ра жанасқан жерін сииапстар дейді. Синапстар қоздырушы және бөгеуші болып бөлінеді. Нейронның денесін (перика-рион) және онан тарайтын цитоплазмалық есінділерді ажыратады, Осы өсінділердің саны мен орналасуына қарап нейрондарды уни- псевдоуни-би және мультиполярлы деп бөледі. (сурет). Импульстарды клетканың денесіне өткізетін өсінділерді дендрит- тер деп атайды. Импульстар-ды клетканың денесінен басқаклеткаларға немесе шеткі оргаңдарға өткізетін өсінділер аксондар немесе нейрит депаталады. Бүлар дендриттерге қарағанда жіңішке және олардың үзындығы бірнеше метр-ге жетуі мүмкін. Аксонның дисталдық учаскесшщ нейро-секрециялык қабілеті бар, ол түйме сияқты үшпен аякталатын көптеген жіңішке бүтақшаларға тармақталады. Түйме тәрізді үштарында ерекше зат нейромедиаторға (ацетилхолин) толы үсақ көпіршіктер мен көптеген митохондриялар болады.

Униполярлы нейрондар сирек кездеседі. Биполярлы клеткалардың өзгеше түрі псевдополярлы нейрондар. Псев-доуниполярлы клеткалар жиірек кездеседі. Бигіолярлы нейрондардың қарама-қарсы бағытта тарайтын екі өсіндісі болады, осыған байланысты клетка денесінің пішіні үршық сиякты келеді. Нерв клеткаларының көпшілігі мультипо-лярлы болады. Бүлардың пішіві түрліше болуы мүмкін. Өсінділердің біреуі нейрит, қалғандары дендриттер. Нерв импульстары аксон арқылы тиісті орнына беріледі, ал де-ндриттерге келген импульстар клетка денесіне беріледі. Өсінділер өте үзын болуы мүмкін және нейриттегі нейроп-лазманың (цитоплазманың) мөлшері нерв клеткаларының денесіндегі нейроплазманың көлемінен кейде жүз, тіпті мың есе артық болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Микроскоптың қолданылуына дейінгі мезгілдің өзінде анатомдар адамның және жануарлардың организмдерінде біркелкі құрылымдарды анықтаған, олар әртүрлі мүшелердің құрамына кіріп олардың құрылысын қалыптастыруға қатысатыны анықталған. Басында оларды сыртқы сыйпатына қарап ажыратқан: жұмсақ, сұйық, талшықты, жасушалық деп бөлген. «Тін» ұғымын бірінші рет 1671 жылы ағылшын ғалымы Н.Грю. «Начала анатомии растений» кітәбінде қолданды. Өсімдіктерді зерттеу барысында ол олардың құрылысы тоқыма матаға ұқсайтынына көңіл аударды. Кейде бұл құрылыс жануарларды препарациялау кезінде де байқалды. Гистологияның қалыптасу кезеңінде бұл ұғым организмнің қарапайым жүйесі ретінде қолданылды. Осы мезгілден бастап гистологияда микроскопиялық зерттеудің тіндік кезеңі басталды.