Тіндердің пайда болу заңдылықтары және эволюциясы

БІР ҚАБАТТЫ ЦИЛИНДР ТӘРІЗДІ ЭПИТЕЛИЙ

Сирек кездесетін эпителийдің түрі. Бүнын негізгі функциясы — ылғал беттерді қорғау. Бүл кезде секрет бөлу немесе сіңіру қызметтерін атқармайды.

Осы эпителийдің барлық клеткалары біріне-бірі үқсас. Кейбір бездердін өзектерівде кездеседі. Кепшілік жағдайда бір қабатты цилиндр тәрізді эпителий өзгеріске үшырап, корғау қызметтерімен бірге секрет бөлу және сіңіру функцияларын да атқарады. Секреторлык және сіңіруші клеткалардан түратьш бір қабатты цилиндр тәрізді эпителий ішекті астарлайды. Сондықтан оны ішек эпителийі деп атайды. Ішектін түрлі бөлімдеріндегі эпителиалдық клеткалардың қүрылысы бірдей емес, жалпы алганда оларды екі топқа бөлуге болады:

1.        Ішектің куысындағы қорытылған өнімдердің сіңуін қамтамасыз ететін клеткалар.

2.        Шырыш бөлетін (бокал тәрізді клеткалар) секреторлық клеткалар.  Ішек эпителийінің  сіңіруші клеткаларын жарык  микроскоппен қараганда сызылған жүка қабатпен қапталғанын көруге болады. Осы белгісіне қарап, оны щеткалық көмкерме деп атаған. Электрондық микроскоп бүл қүрьшымның    плазмалемманын    өсінділерінен    түзілгенін анықтайды. Әрбір есіндінін көлденең өлшемі 0,1—0,2 мкм, ал үзыңдығы 1—3 мкм, Осы ультромикроскопиялык құрылымдар микробүрлер деп аталған. Микробүрлердің биіктігі мен бір клеткадағы саны айнымалы. Эмбриондық клеткаларда   олар   аз   болады.   Жіктелу   процесі   кезінде  микробүрлердің саны көбейеді. Олар ішек эпителийішн сініру

бетін 25—30 есе арттырады. Ішек кабырғасындағы ас қорытылуьшда жиналған түрлі заттар адсорбцияланады, кейін пиноцитоз арқылы клетканың цитоплазмасына түседі.

Қоректі заттарды сіңіруге қатыса отырып, бүл эпителий ас корыту жолындағы бактериялардың дене ішіне өтуіне кедергі болады. Сонымен бірге осы ұлпа ішектің қабырғасын ас қорыту ферменттерінің қорытушы әсерінен корғайды. Ащы және тоқ ішектердің эпителиалдық астарының бір қабатты цилиндр тәрізді клеткаларшшң ара-сында клеткаларды механикалық және химиялық зақымдардан қорғайтын шырыш бөлетін бір клеткалы бездер болып есептелетін көптеген бокал тәрізді клеткалар кездеседі.

Ішек эпителий клеткалары мен базальдық мембрананың арасындағы байланыс жеңіл үзіледі. Ас қорыту жолының үздіксіз қозғалысы мен эпителийдің үдемелі жұмысы клеткалардын тез тозуына әкеліп соғады. Ішек эпителийінің құрамьшда көбею қабілетінен айырылмаган крип-таларда орналаскан, шала жіктелген клеткалар болады. Бөлінудің нәтижесінде пайда болған жас клеткалар өліп, түлеген клеткалар орнын басады. Ішек эпителийінід барлық клеткалары 30—36 сағаттың ішінде жаңарады.

КӨП ҚАБАТТЫ ЭПИТЕЛИЙ

Көп қабатты эпителий сіңіруді тиімді камтамасыз аткара алмайды. Сонымен бірге көп қабатты қүрылым секрет бөлу қызметіне нашар бейімделген. Сондықтан көп қабатты эпителийдің бетіне секрет оның астында орна-ласқан бездерден келеді де өзінің өзектері аркылы оның бетіне ашылады. Сонымен, көп қабатты эпителий негізінде корғаныш қызметін атқарады.

Көп кабатты эпителийдің мүйізденбейтін және мүйізделуші деп аталатын екі түрі бар.

КӨП ҚАБАТТЫ МҮЙІЗДЕНБЕЙТІН ЭПИТЕЛИЙ

Бүл эпителий механикалық әсерге ерекше қатты үшы-райтын ылғал беттерге тән. Ылғалға кажет сүйык, эпите-лийдің астында орналасқан борпылдак дәнекер үлпасында болатьш бездерден келеді. Эпителийдін бүл түрі ауыз бен өнештің ішкі куысын, кынапты, көздің мүйіз қабығынын бегін, тік ішектің арщы бөлігін астарлайды. Эпителийдщ осы түрінде клеткалардың үш кабаты болады: базальдық кабат, көп бүрьппты немесе қанат тәрізді клеткалардың қабаты, жал-пақ клеткалардан түратын үстіңгі қабат (46-сурет).

Базальдық қабат негізгі мембрананың үстінде орналасқан митоз жолымен жедел көбейетін цилиндр тәрізді клеткалардан түрады. Базальдық қабаттың клеткалары базальды немесе негізгі мембранаға арнаулы қүрылымдармен бекіген. Клеткалардың ортаңғы қабаты немесе көп бүрышты клеткалар қабаты десмосомалармен жабдықталған жіңішке өсінділермен байланысқан көп бүрышты клетка-лардан түрады. Клеткалардың арасында эпителиалдык клеткалардын калың қабатьшың коректенуін камтамасыз ететін үлпалық сүйық ағатын клеткааралық кеңістіктер болады. Көп бүрышты клеткалар қабатының клеткалары Гольджи аппаратының көмегімен клеткааралық цемент деп аталатьш затты синтездейді. Көп қабатты мүйізделмейтін жалпақ эпителийдің үстіңгі қабаты жалпақ клеткалардан түзілген, солардың ең үстінгілері оқтын-оқтын түлеп түсіп отырады. Түлеп түскен клеткалардың орнын төменнен жаңа клеткалар басады.

КӨП ҚАБАТТЫ МҮЙІЗДЕЛУШІ ЭПИТЕЛИЙ

Тері эпителиі өзінің қүрылысы жағынан алуан түрлі. Омыртқалыларда тері эпителиі көп қабатты, омыртқасыздарда бір қабатты болады.

Тері екі қабаттан түрады: терінің өзі немесе дерма деп аталатын дәнекер үлпалық бөлік пен эпидермис делінетін эпителиалдық қабаттан (47-сурет). Мүйізделген көп кабатты эпителий қүрылысы мен қасиетгері түрліше қабаттардан түрады. Осы атгарды үш зонаға біріктіруге болады. Ең те-ренгісі базальдық мембрананың үстінде жататын цилиндр тәрізді эпителиалдық клеткалардьщ бір катарынан түратын базальдық қабат. Бүл кабаттың клеткаларының базальдық бетінде базальдық мембранаға кіріп түратын саусақ тәрізді өсінділер болады. Осы өсінділер арқылы бүкіл эпителииалдық қабат базальдық мембранаға бекиді.

Базальдык кабаттың клеткаларының клеткааралық кеңістікке қараған бетінде көптеген микробүрлер болады. Базальдық мембрана аркылы дәнекер үлпасынан диффузиялық жолмен эпителийге келген қоректік затты бірінші болып осы қабаттың клеткалары қабылдайды.  Базальдык қабаттың клеткалары жедел бөлінеді және жаңадан пайда болған клеткаларының негізгі массасы үстінде орналасқан қабатқа ауысады. Базальдық қабаттың үстінде көп бұрышты немесе қанат тәрізді клеткалардың 4—8 қабаттары орналасқан. Бұлардың жинағы көп бұрышты клеткалардың қабатын қүрайды. Бүл қабатты базальдық қабатпен қосып, өсуші қабат дейді. Өсуші зонаның клеткаларының қабаттары дәнді және жылтырақ клеткалардың зонасына ауысады. Терінін бетіне жакьш біршама қалыңдығы бар мүйізденіп өлген клеткалар зонасы жатады. Көбею қабілеті базальдық клеткаларда ғана сакталған. Эпителийдің тіршілігінде бүл клеткалардын маңызы үлкен. Бетіндегі кабаттардың үздіксіз түлеп түсетін клеткаларының орны осы клеткалар арқылы толады.

Дәнді зона жалпақ клеткалардың 3—4 қатарынан түрады, жылтырақ кабатты клеткалардың 2—4 қатарын құрайды. Дәнді клеткалардың цитоплазмасында кератоглиалинның ұсақ дәндері пайда болады. Жылтырақ қабатта кератоглиалинның дәндері қосылып, гомогендік массаны қүрайды. Мүйіз қабатта кератоглиалин кератинге айналады. Теріде кератин маңызды рөл атқарады. Денемізді кеуіп-қурап қалудан, механикалык зақымданудан және микробтардың енуінен қорғайды.

БЕЗДІК ЭПИТЕЛИЙ

Эпителий организм бездерінің негізгі массасьн құрайды. Бездегі эпителиалдық клеткалардың қызметі — организм тіршілігіне қажет заттарды клеткаларда түзіп, олардан бөліп шығару. Бездер организмде секрет белу қызметін аткарады. Олардын көпшілігі — бездік эпителийдің туындысы. Бездердің көпшілігі қалыптасқан жеке органдар (мысалы, ұйқы безі, ірі сілекей бездері, қалқанша без). Басқалары органдардың бөлігі болып саналады (мысалы, асқазанның бездері).

Бездер экзокриндік және эндокриндік болып бөлінеді. Экзокриндік бездер секрет түзуші немесе бездік бөлімі мен шығарушы өзектен тұрады. Экзокриндік бездердің классификациясы осы белімдерінің құрылысына негізделген. Эндокриндік бездер тікелей қанға түсетін гормондарды бөледі. Эндокриндік бездер бездік клеткалардан түрады және олардың шығару өзектері болмайды. Бұларға жататындар гипофиз, эпифиз, калқанша және қалқаншаның қонсы бездері, бүйрек үсті бездер, ұйқы безінің Лангерганс аралшықтары т. б. жатады. Осылардын бәрі организмнің эндокриндік жүйесін қүрайды. Экзокриндік бездер сырткы ортаға яғни эпителиймен астарланған органдардың қуыстарына немесе терінің бетіне шығарылатын секреттер бөледі.

Экзокриндік бездер экзоэпителиалдық және эндоэпителиалдык болып ажырайды. Бездік клеткалардың тобы эпителийден астындағы ұлпаға етсе, ондай бездік экзоэпителиалдық деп аталады. Мысалы, тері, сілекей және май бездері, бауыр т. б. Ал эпителиалдық бездер клеткалардың комплексі астарлаушы үлпаға өтпей, эпителиалдык клеткалардың кабатында қалса, ондай бездерді эндоэпителиалдық дейді. Мысалы, адамның көмекей үсті шеміршегі эпителийінің сілекей клеткаларының тобы.

Экзокриндік экзоэпителиалдық бездер бір клеткалы және көп клеткалы болуы мүмкін. Экзокриндік экзоэпителиалдық бір клеткалық бездер омыртқасыздарда кең тараған

Экзокриндік экзоэпителиалдык көп клеткалы бездер өзегінің құрылысына карай жабайы және күрделі бездер болып бөлінеді. Жай және күрделі бездер түтік тәрізді, альвеолалық (көпіршік) және түтікше-альвеолалық болып бөлінуі мүмкін (48-сурет). Тармакталмаған бір ғана өзегі бар безді жабайы без дейді. Егер езектің тармақталған жүйесі болса, ондай бездер күрделі болады. Көптеген күрделі бездер өте үлкен келеді, оларды органдар деп атауға болады (бауыр мен үйқы безі). Экзокриндік эндоэ-пителиалдық бездер бір клеткалы және көп клеткалы болуы мүмкін.

Секреттің химиялық қүрамы әр түрлі болады. Осыған байланысты экзокриндік бездерді белоктік, сілекей, аралас (белокты-сілекейлік) және май бездері деп бөледі. Бездік эпителийдің клеткалары базальдык мембрананың үстінде жатады.

Секреторлық эпителиалдық клеткалардың пішіні түрліше болады. Секрет бөлуші клеткалардың клеткааралық кеңістігі біршама үлкен. Секреторлық клеткалардың ядросы ірі, хроматині көп және ядрошығы да үлкен болып келеді. Секрет бөлуші клеткалардын бәрінде эндоплазмалық тор мен Гольджи аппараты жақсы жетілген және ми-тохондриялар көп болады, Бездік клеткалардың қүрылысы полярлі келеді. 

Секретті түзу тәсіліне қарай мерокриндік, апоршвдік және голокриндік бездер деп ажыратады.

Мерокриндік бездерде секрет клеткалардын ішінде түзіледі де мембранамен қоршалған көпіршік түрінде клетканың бос бетіне бөлінеді. Секрецияның бүл түрінде плаз-малық мембрананың түтастыгы сақталады, цитоплазманың көлемі кемімейді (бокал тәрізді бездер, асқазан бездерінің клеткалары, ұйқы безінің экзокршвдік бөлігі жатады).

Голокриндік бездерде секреция процесі кезінде клетка толықтай бүзылып, өліп, ішкі күрылымы секретке айнала-ды (терінің май бездері).

Апокриндік бездерде секрет түзілу кезінде цитоплазма-ның үстіңгі бөліктері бөлініп, секреттің қүрамына кіреді. Секрецияның бүл типі күстың жүмыртқа жолының эпителиалдық клеткаларына, сүтқоректілердің тер бездеріне және сүт бездеріне тән.

Жоғарғы сатыдағы жануарлардың организмінде дәнекер үлпасы көп тараған. Қан тамырларының жанында орналасады, эпителиалдық үлпаға төсекше қызметін атқарады, органдардын арасын толтырады. Дәнекер үлпа заттар ал-масуын қамтамасыз ететін орта болып есептеледі. Органдардың қабында механикалық қызмет те атқарады.

Үлпаның гистологиялық құрылымы атқаратын кызметіне байланысты. Трофикалық маңызы бар ұлпаларда клеткалар өте көп болады, ал аралық заттың механикалық элементтері нашар жетіледі. Тіректік маңызы бар ұлпаларда, керісінше, механикалык құрылымдар көп болады   да,   клеткалардың   саны   аз   болады.   Осыған   сәйкес дәнекер ұлпасының бірнеше түрі ажыратылады: ретикулалық ұлпа, борпылдақ дәнекер ұлпа және тығыз дәнекер үлпасы.

Дәнекер ұлпасы күрделі қүрылым оның құрамында үрықтың мезенхимасынан дамитын түрлі клеткалар, клеткалардың өлі өнімдері болып саналатын талшықтардың бірнеше типтері және гиалурон қышқылынан, хондротин-нен, хондроитинсульфаттан және кератинсульфаттан түра-тын сүйық немесе қоймалжын, аморфтық матрикс болады. Дәнекер үлпасын қүрайтын клеткалар, әдетте, бір-бірінен қашык орналасады.

БОРПЫЛДАҚ ДӘНЕКЕР ҐЛПА

Дәнекер ұлпасьшың бүл түрі адам мен сүтқоректілердің организмівде кең тараған. Борпылдақ дәнекер үлпа терінің астында жатады. Органдардың, үлпалардын және клатка-лардың арасьш толтырып тұрады. Борпылдақ дәнекер үлпада түрлі бағытта тәртіпсіз орналасқан.коллагендік және эластиндік талшықтар болады. Олардың арасында клеткалар орналасады. Борпылдақ дәнекер үлпасының клеткалары: фибробластлар, гистиоциттер, адвентициялық клеткалар, толық клеткалар, май және пигменттік клетка-лар. Сонымен бірге қанның клеткалары да кездеседі — лимфоциттер, плазмоциттер және макрофагтар. Борпыл-дақ дәнекер үлпасының клеткааралық заты талшықтар мен аморфты заттан түрады (4-сурет).

Талшықтар ұлпаға мықтылық пен серпінділікті камтамасыз ететін қасиет береді. Талшықтардың үш түрін ажыратады: коллагендік, эластиндік және ретикулалық. Коллагендік талшық берік келеді және тармақталмайды. Пісірген кезде алдымен ісінеді, сонан кейін еріп, желімге айналады. Осы касиетіне қарай коллагендік деп атаған. ЭластиндІ талшықтар эластин белогінен түзілген, физика-лық қасиетіне қарай бүларды эластикалық немесе серпінді талшықтар деп атайды. Серпінді талшықтардың қасиеттері коллагендік талшықтарға карама-қарсы. Олар өте созыл-малы және онай үзіледі.

Ретикулалық талшықтар жай әдістермен өндегенде на-шар байқалады. Дәнекер үлпаны күмістің түздарымен өңдеген кезде жаксы көрінеді, сондыктан аргирофилдік талшықтар деп аталған. Бүл талшыктар өте жіңішке, қысқа, жиналған кезде тор түзеді, ретикулалық (ретикула — тор) деп аталуы осы қасиетіне байланысты. Борпылдақ