Алматы қаласының атмосферасының ластануы

     Жапырақ тақтасының ең маңызды бөлігі ассимиляциялық ұлпадан тұратын мезофиллі (грек. «мезос» - орта, «филлон» - жапырақ), яғни оның жұмсағы. Жұқа қабықшалы паренхималық клеткалардан тұратын жапырақ жұмсағы жоғары және төменгі эпидерманың аралығында орналасады (дорсовентральды жапырақтарда). Мезофиллдің жапырақтағы орналасуы, клеткалардың пішіні өте құбылмалы және әрқилы.

      Клетканың  құрылысы және оның жатысына  қарай мезофилл бөлімі бағаналы  және борпылдақ ұлпа деп екіге  бөлінеді.

      Бағаналы мезофилл   клеткалары біршама ұзынша, бағана тәрізді, бір-біріне қабыса, тығыз, эпидермаға перпендикуляр орналасқан.

      Жапырақтың  орналасу деңгейіне, өсу ортасына  байланысты клеткалар көпшілік  жағдайда бір немесе көп қатарлы  және жапырақ тақтасының бетіне, жоғары эпидермаға жабыса орналасады. Бірақ ескеретін бір жай, шөл  және шөлейт аймақ өсімдіктерінің жапырағында бағаналы мезофилл екі жақты орналасады.

        Борпылдақ мезофилл әртүрлі пішінді,  көп жағдайда шашыраңқы,  клеткааралықтары  жақсы айқындалған, бір-бірімен  бүйірлік өскіндерімен түйіскен, жұқа қабықшалы паренхималық клеткалардан  тұрады. Сулы және көлеңкелі ортада өсетін өсімдік жапырағында, бағаналы мезофилл кейде тіптен қалыптаспайды. Борпылдақ мезофилл көпшілік жағдайда төменгі эпидермаға – жапырақ тақтасының астыңғы, арқалық бетіне бағыттала орналасады. Жапырақтар түр өзгертіп, ықшамдалған жағдайда (ашық тұқымдыларда) мезофиллдің жұмысшы ауданы оның клеткаларының ішкі өскіндері  қатпарлары арқылы толықтырылады. Бұл жағдайда мезофилл қатпарлы және тасымалдаушы (трансфузиялы) болып екіге бөлінеді.

         Жалпы  мезофилл, бағаналы және борпылдақ топтарының қалыңдығы, сипаттылығы көп жағдайда өсімдіктің өсу ортасының әртүрлі әсерлеріне тікелей байланысты. Осыған орай, бір өсімдікте, жапырақтардың төменгі, орта және жоғары деңгейде орналасуына қарай, оның құрылысы өзгереді. Өйткені, әр түрлі деңгейдегі жапырақтардың жарықпен қамтамасыздануы бірдей емес.

   Клеткааралық қуыстар жапырақ мезофилінің ішкі жұмысшы ауданын арттырады. Осы клеткааралықтар арқылы жапырақ жұмсағында көмірқышқыл газының толық айналымы жүреді де, фотосинтез барысында бөлінген оттегі мезофилл қабаттарына таралып, устьице саңылауы арқылы сыртқа бөлініп шығады.

     Ассимиляциялық  ұлпалар клеткасының орналасуы  өткізгіш ұлпалар жүйесімен тығыз  байланысты. Өткізгіш ұлпалар жапырақтағы  жүйкенің негізін құрайды. Ол бастапқы кезде прокамбийден дамыған, алғашқы ксилема мен флоэмадан бірлескен коллатеральді жабық өткізгіш шоқ түрінде қалыптасады. Жапырақта өткізгіш шоқтар сабақтардағы шоқтардың біртұтас жүйесін құрайды. Жапырақта көп жағдайда өткізгіш шоқтар тек оның пішініне  сәйкес бір жазықтықта тарамдалады. Көпшілік жағдайда бұл шоқтарда ксилема жапырақтың морфологиялық  беткі жағына бағыттала орналасады. Жапырақтың өткізгіш ұлпалары осылай орналасқан жағдайда ғана, олар сабақтағы өткізгіш жүйелерімен жақсы байланыса алады. Жапырақтағы өткізгіш шоқтар кәдімгі коллатеральді  жабық болғандықтан, камбийі болмайды. Тек кейбір қосжарнақтыларда оның болмашы сілемі ғана байқалады да, біршама екінші өткізгіш ұлпалар элементтерін қалыптастырады. Ең ұсақ, шоқтар біршама қарапайым болады. Оларда бір–екі трахея элементтері, екі-үш електі түтік элементтері және бірнеше паренхима клеткалары болады. Ол паренхималық клеткалар електі түтіктің серік клеткаларына сәйкес келеді. Өткізгіш құрамдар кәдімгідей мезофилл клеткаларымен және клеткааралық кеңістіктермен тікелей жанаспайды. Өйткені ірі шоқтар склеренхимамен, ал ұсақ шоқтар өзара тығыз орналасатын қабыршақты клеткалармен айнала қоршалған. Олардың клеткаларының бүйірлік жанама қабырғалары қалыңдаған жағдайда Каспари белдеушесі ізін байқауға болады. Демек, жапырақтағы шоқтарды айнала қоршаған клеткалар осьтік мүшелердегі эпидермаға сәйкес, яғни физиологиялық қоректік заттар ағысын реттеуші қызметін атқарады. Өткізгіш шоқтарының сыртын талшық құрамдары қоршайтын болса, онда оларды талшықты шоқтар деп атайды. Жапырақ тақтасындағы өткізгіш ұлпа жүйелерінің тарамдалуы, яғни оның жүйкеленуі физиологиялық және систематикалық тұрғыдан өте маңызды орын алады. Жоғары сатыдағы өсімдіктер әлемінде жүйкеленудің бірнеше түрін ажыратады. Мысалы, дихотомиялы (гинкго), қатар (астық тұқымдастарда), доға тәрізді (інжу гүлде – Convоllaria, саусақ тәрізді (үйеңкі- Acer) және қауырсын тәрізді (емен–Quercus, алма – Malus). Бұл аталғандардың ең қарапайымы –дихотомиялық жүйкелену, ол ашық тұқымдылар өкілі  гинкгоға тән.

    Жапырақ тақтасындағы механикалық ұлпалар склеренхималық талшық, жеке склереидтер және  колленхима түрінде кездеседі. Склеренхималық талшықтар көп жағдайда жапырақтың орталық жүйесінде өткізгіш шоқтың қынапшасы ретінде оны қоршай орналасады. Жекелеген  склереидтер, талшықтар және колленхима клеткалары мезофиллдің тірі, белсенді ісінген клеткаларымен бірлесе отырып, жапырақта темір – бетон тәрізді механикалық қаңқа құрайды. Бұл қаңқа жапырақты мыжылудан, жыртылудан сақтап, оның салмағын көтеріп, ұстап тұрады. Талшықтар көп жағдайда ірі–ірі өткізгіш шоқтарға ілеседі де, тек айнала қоршап немесе астында, үстінде ғана орналасады. Механикалық ұлпа жапырақ өткізгіш шоғының астыңғы-үстіңгі беттеріне орналасқанда, ол құрылыста қолданатын екі табанды темір, яғни темір-бетонды балкаға ұқсас болады (көп жағдайда – астық тұқымдастар жапырағында). Өсімдік жапырағындағы бұл құрылыс оның ұзақ жылдар бойы  табиғи сұрыпталу барысында қалыптасқан.

      Колленхима  көпшілік жағдайда ірі, үлкен  жүйкелерде немесе эпидерма қабатының астында орналасуы нәтижесінде, жапырақ тақтасын жыртылудан  сақтайды.

      Жапырақ  тақтасының беріктігі өте жоғары. Мысалға, көптеген пальма, усасыр-Dryopteris, вельвичия және басқа да өсімдіктер  жапырақтарының көлемі біршама болғанымен, қатты желден, нөсер жаңбырдан өзінің бейне – пішінін сақтайды.

     Көпжарнақтылар жапырағының анатомиясы. Көпжарнақты өсімдіктердің (мысалы, кәдімгі қарағайдың - Pinus silvestris, балқарағайдың -  Larix,  шыршаның – Picea т.б.) жапырақ тақтасы ине тәрізді болып келеді. Сондықтан оларды қылқан жапырақтылар деп атайды.

     Қарағайдың қылқаншасына қарасақ, оның бір жағы дөңес, екінші жағы аздап ойыстау екенін байқауға болады. Дөңес жағы сыртқы (астыңғы) беті де  ал ойыстау жағы–ішкі (үстіңгі) беті. Қарағайдың қылқан жапырағын көлденеңінен кескенде ішкі құрылысынан негізгі мына бөлімдерді – эпидерма, гиподерма, мезофилл, шайыр жолы, устьице, түтікті–талшық шоқтарын көреміз. Устьиценің түйістіргіш клеткалары эпидерма деңгейінен төмен, көміле орналасқан. Эпидерманың  астында әртүрлі қатарлы, су қорын жинақтаушы нағыз тургорлық жағдайда, механикалық қызмет атқаратын гиподерма (грек. «гипо» - астында, «дерма» - тері) клеткалары орналасады.

       Қылқан  жапырақтың анатомиялық құрылысындағы  ескеретін ерекшелік, ол оның көлденең  кесіндісінде топографиялық сыртқы қабат және орталық шеңберге бөлінуі. Бұлай екіге бөліну сабақ құрылысына тән. Қылқан жапырақтың ассимиляциялық мезофиллін, бірыңғай пішінді қатпарлы паренхима клеткалары түзеді. Қатпарлы деп аталуы, әрбір жеке клеткалардан оның ішкі қуысына қарай, жіңішке, ұсақ бүртиген өскіндер өседі де, осының нәтижесінде оның ассимиляциялық ауданы артады.

         Сыртқы қабатты қатпарлы мезофиллге  көміле шайыр жолдары орналасқан. Міне, бұл құрамдар эпидерма мен орталық шеңбер сыртын қоршаған крахмалды қынапша (эндодерма) ортасындағы аралықта орналасқан. Эндодерма клеткалары крахмал «дәнін» жинақтайды да, қабықшалары біршама сүректеледі. Бұл құбылыста сабақтың анатомиясына  тән. Орталық шеңберде өзара склеренхималық жіңішке «белдемемен» қосылған екі талшықты өткізгіш шоқ және шеңбер түзе трансфузиялық паренхима орналасқан.Кейбір мәліметтер бойынша, трансфузиялық паренхима өлі саңылаулары жиектелген – трахеид клеткаларынан тұрады. Демек, бұлар тірі клеткаларға суды, ал олардың органикалық заттарды тасымалдау қызметін атқарады [12].       

                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ. Зерттеу  объектілері және әдістері

                                       3.1 Зерттеу объектілері:

 

       Зерттеу аймақтары: 1-нүкте; Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысы, 2-нүкте; Райымбек даңғылы, Абылайхан қиылысы, 3-нүкте; Абай даңғылы, Алтынсарин қиылысы, бақылау варианты; Алма-Арасан (Іле Алатауы орта деңгейі 3000 км теңіз деңгейінен жоғары).

Материалдары: зерттеу аймақтарынан жиналған Pinus silvestris L., Picea obovata Ledb., Ulmus pumila L., Ulmus glabra L.  ағаш өсімдіктерінің жапырақтары.

                     

                                              3.2 Зерттеу әдістері:

 

    Автокөлік шығарындыларының  концентрациясын анықтау арқылы қоршаған ортаның ластану деңгейін зерттеу үшін 1 сағат ішінде (әрбір 20 минут сайын) белгіленген зерттеу аймағында (0,5-1 км) жүріп өткен автокөлік түрі мен олардың саны анықталды. Зерттеу аймағында автокөліктің санын бақылау үш реттен қайталанып отырылды.

 Сондай – ақ, автокөліктерден шығарылатын зиянды заттардың атмосфералық ауаға әсерін анықтауға ағаш өсімдіктерінің төрт түрі алынды. Олардан гербарий жасалынып, өсімдік түрі анықталды, систематикасы анықталған түрлер фотосуретке түсірілді.

Зерттеу нысандарын фиксациялау  спирт, су, глицерин (1:1:1) қатынасында жүргізілді, анатомиялық құрылысы жалпыға бірдей қолданылатын әдіс арқылы зерттелді, жапырақтың көлденең кесіндісінен жасалған уақытша препараттар глицеринде сақталынды. Олар фотосуретке сандық фотоаппарат арқылы түсірілді.

 

 

 

           IV Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау

4.1 Атмосфералық  ауаны ластайтын көздердің бірі  автокөліктерден шығарылатын зиянды  заттар мөлшерін бақылау

     1 нүктеде, Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысы бойымен 1 сағатта жүріп өткен  автөкөліктің жалпы  саны – 3009; оның ішінде,

Жеңіл автокөлік – 1895;

Жүк тасуға арналған көліктер – 286;

Автобус – 828. 

 2 нүктеде,  Райымбек даңғылы, Абылайхан қиылысы бойымен 1 сағатта жүріп өткен автокөліктің жалпы саны – 2554;

Жеңіл автокөлік – 1550;

Жүк тасуға арналған көліктер – 244;

Автобус – 760. 

  3 нүктеде,  Абай даңғылы, Алтынсарин қиылыстары бойымен 1 сағатта жүріп өткен автокөліктің жалпы  саны – 2666;

Жеңіл автокөлік – 1601

Жүк тасуға арналған көліктер - 410

Автобус – 655, санын құрайды.

 Көшеден жүріп өткен  автөкөлік түрі мен саны төмендегі  кестеге тіркелді.

 13- кесте

Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысы

Автокөлік түрі	20 мин.	1 сағат.
Жеңіл көлік	700+655+540	1895
Жүк тасуға арналған көліктер	28+40+218	286
Автобус	315+210+303	828

 

                                                                                                                      14- кесте

Райымбек даңғылы, Абылайхан қиылысы

Автокөлік түрі	20 мин.	1 сағат.
Жеңіл көлік	700+300+550	1550
Жүк тасуға арналған көліктер	18+100+126	244
Автобус	130+240+390	760

                                                                                                                         15- кесте

Абай даңғылы, Алтынсарин қиылыстары

Автокөлік түрі	20 мин.	1 сағат.
Жеңіл көлік	600+500+501	1601
Жүк тасуға арналған көліктер	110+250+50	410
Автобус	330+200+125	655

 

   Кестеден көріп  отырғандай, басқа аймақтарға қарағанда 1-нүкте Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысындағы автокөлік саны жоғары екендігі айқындалды. Мұндағы автокөлік саны төменнен жоғары, және жоғарыдан төменге қарай, 20 мин. аралығындағы бағытта бақыланды. Яғни, сарапшылардың пікірінше, бір автокөлік сағатына 8-10 текшеметр улы газ  шығарып, көлік қалдығынан қала ауасының 85% ластанады. Автокөліктер тәулігіне 460 тонна химиялық тозаң шығарады. Сонда әрбір қала тұрғыны бір жылда 150 килограмм улы, қалдықты жұтады [5]. Автокөлік әр 15000  км жүргенде 4350 кг оттекті жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек диоксиді, 530 кг көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектері, 27 кг азот оксидтері шығарылады [1].

  1-нүкте Сейфуллин көшесі, Гоголь қиылысы.

        1 сағат ішінде көшеден (0,5 -1 км) жүріп өтекен автокөлік түрі мен олардың саны 4-ші кестеге тіркелді.

Жанған жанармайлардың  мөлшері және 1 сағат ішінде атмосфераны улы газдармен ластайтын автокөлік шығарындыларының мөлшерін төмендегі кестеге тіркелді [15].

16-кесте

Көшеден жүріп өткен  автокөлік саны

Автокөлік түрі	Саны	20 мин.	1 сағат, Nj км	1 сағ, L, км
Жеңіл автокөлік	1895	700+655+540	0,1	1895
Жүк тасуға арналған көлік	286	28+40+218	0,1	286
Автобус	828	315+210+303	0,1	828

 

    

                                                                                                                           17-кесте

 Жанған жанармайлардың  мөлшері

Көлік түрі	Nj	Qj
		Бензин	Дизель
Жеңіл автокөлік	0,1	73,905	12,3175
Жүк тасуға арналған  көлік	0,1	94,38	28,314
Автобус		1,45728	145728
Барлығы	Q	169,74228	145768,6315