Алматы қаласының атмосферасының ластануы

1 сурет - 2007 жылғы Қазақстан Республикасы атмосферасының ластану индексін қала бойынша салыстыру

 

1.2 Республика қалалары ауасының әр түрлі заттармен ластану деңгейі

 

      Атмосфералық ауаның ластануын бақылау үлкен қалаларда және өндіріс орындарында жүргізілді.

      Қазақстанның атмосферасының ауасында зиянды заттектердің құрамы 2007 жылы жоғары деңгейде қалуда.

       Республика қаласында орташа концентрациялы қалқыған шаңның Шекті рауалы концентрациясы 1,2. Алматы, Астана,  Қызылорда, қалаларында қалқыған заттың  орташа  концентрация 2-ге жоғарылады. Ақтау, Атырау, Балқаш, Риддер, Семей, Теміртау, Өскемен, Шымкент, қаларында ШРК 1,0-1,8.

       Астана қаласында максималды бір жолғы  қалқыған зат концентрациясы 65,2 ШРК –ға жетті. Қызылорда қаласында -14 ШРК, Балқаш -11,6 ШРК, Атырауда-3,4 ШРК, Ақтау, Алматы, Жезқазған, Теміртау, Шымкент, Екібастұз, қалаларында орналасқан шекті 2,0-2,8 ШРК. Қарағандыда және Глубокое  кентінде 1 ШРК жоғарылаған.

        Орта концентрациялы күкірт диоксиді республика қаласы бойынша ШРК-дан көтерілмеген. Балқаш қаласында күкірт диоксидінің орташа концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Қызылорда, Риддер, және Өскемен қалаларында 1,0-1,8 ШРК. Балқаш қаласында белгіленген максималды бір жолғы концентрация 21,3  ШРК. Өскеменде -3,1 ШРК, Жезқазғанда-1,0 ШРК.

        Сульфаттың орташа концентрациясы 0,006 мг/м³ құрайды. Балқаш қаласында сульфаттың 0,25 мг/м³ үлкен біртекті  концентрациясы белгіленген.

         Көміртегі оксидінің орташа концентрациясы республика қаласы бойынша шекті мөлшерден жоғарылаған, ШРК 0,5 құрайды. Алматы қаласында көміртегі оксидімен 0,9 ШРК, ауаның ластану деңгейіне бақылау жүргізілді. Максимальды бір жолғы  көміртегі оксидінің концентрациясы Алматы, Тараз, Қостанай қалаларында ШРК-сы 5-ке жоғарылаған. Павлодар, Теміртау, Шымкентте 4,0-4,8 ШРК құрайды. Қарағанды қаласында -3,0 ШРК. Астана, Ақтөбе,  Балқаш, Жезқазған, Петропавл, Семей, Өскемен, және Екібастұз қалаларында 1,0 -2,4 ШРК.

        Азот диоксидінің орташа концентрациясы республика қалалары бойынша ШРК-1. Алматы қаласында азот диоксидінің орташа концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Ақтау, Ақтөбе, Астана, Қызылорда, Қостанай, Петропавл, Риддер, Семей, Тараз, Теміртау, Шымкент, Өскемен, және Глубокое кенті қалаларында шекті 1,0-1,7 ШРК табылған. Астана қаласында максимальды бір жолғы азот диоксидінің концентрациясы ШРК 23,8 тең екендігі бақыланды. Өскеменде – 5,4 ШРК, Алматыда, Қарағанды, Павлодар, Семей, және Таразда ШРК 3 жоғары Ақтау, Риддер, Қостанай, Теміртау, Шымкент және Глубокое кентінде ШРК 2,0-2,9. Ақтөбе, Балқаш, Жезқазған, Қызылорда, Петропавл қалаларында 1 ШРК .

      Азот оксиді орташа максимальды бір жолғы концентрациясы ШРК жоғарылаған. Ақтөбе қаласында  азот оксидінің үлкен орташа ШРК - 0,5 бақыланды.

      Фенолдың орташа концентрациясы 1,2 ШРК құрайды. Теміртау қаласында орташа концентрация 0,3 ШРК жеткен. Жезқазған, Қарағанды, Риддер қалаларында ШРК 1,7. Семей, Өскеменде ШРК 1,0 Теміртау қаласында максималды бір жолғы фенол концентрациясы 4,8 ШРК – ға теңдігі бақыланған. Семей ШРК 4,0 Өскемен ШРК 3,9 Глубокое кентінде ШРК 2,8 Алматы, Жезқазған, Қарағанды, Павлодар, және Риддер қаласында ШРК 1,1-2,0.

       Формальдегидтің орташа концентрациясы республика қаласы бойынша ШРК 2,7 құрайды.    Формальдегидтің орташа концентрациясы Ақтөбе, Алматы және Шымкент қаласында ШРК 4,0-4,3. Қарағанды және Таразда ШРК 2,7, Өскеменде ШРК 2,0, Петропавлда 1,3 ШРК. Шымкент қаласында максималды бір жолғы    формальдегидтің  ШРК 2-ден жоғары тіркелген. Ал Алматы, Тараз, Өскемен қалаларында ШРК 1-ден жоғары.

       Күкіртті  сутегінің максимальды концентрациясы Теміртау қаласында 2 ШРК жоғарылаған. Ақтөбе, Шымкент, Павлодар қалаларында 1 ШРК.

        Теміртау қаласында аммиактың орташа концентрациясы 2,0 ШРК. Шымкентте 1,1 ШРК. Аммиактың максимальды бір жолғы концентрациясы Павлодарда, Теміртау қаласында 2 ШРК жоғарылаған. Шымкентте 1 ШРК. Астана, Тараз, Өскемен қалаларында Фтор сутегі шекті мөлшерде табылған. Астана қаласында максималды бір жолғы фтор сутегінің  концентрациясы 4 ШРК құрайды. Өскеменде 2,6 ШРК.Павлодарда 1,8 ШРК

        Хлорлы сутегінің  максималды бір жолғы  концентрациясы  Павлодар қаласында 2,9 ШРК жеткен. Өскемен қаласында хлор 1,9 ШРК.

        Риддер, Өскемен және Глубокое кенттінде мышьяктың ауаны орташа ластау деңгейі шекті рауалы мөлшерде табылды.

         Астана қаласында хромның құрамы, Павлодарда хлор, Ақтауда, Өсеменде күкірт қышқылы  ШРК – дан жоғарыламаған [14].

                                                                                                                                          

                                                                                                                                                 3-Кесте

Қазақстан республикасының 2007 жылғы ауа бассейнінің ластануы

Қала,	ИЛА5	Қоспалар аттары	Орташа концентрация,		Максимальды концентрация,		Концентрацияның қайталануы
Елді мекен		ШРК жоғарылауы	мг/м3	ШРК   қысқаша жоғарылауы	мг/м3	ШРК  қысқаша жоғарылау	Қоспаның жоғары ШРК  %
1.Актау	4,3	өлшенген	0,27	1,8	1,0	2,0	4
		Азот диоксиді	0,04	1,0	0,17	2,0	3
2.Актобе	9,5	Көміртегі оксиді	1,5		5,0	1,0
		Азот диоксиді	0,05	1,3	0,11	1,3	2
		Күкіртті сутегі	0,005		0,014	1,8	1
		Формальдегид	0,013	4,3	0,024
3. Алматы	12,6	өлшенген	0,34	2,3	1,40	2,8	14
		Көміртегі оксиді	2,7		27	5,4	10
		Азот диоксиді	0,09	2,2	0,29	3,4	47
		Фенол	0,001		0,011	1,1	0,1
		Формальдегид	0,012	4,0	0,053	1,5	1
4. Астана	4,5	өлшенген	0,37	2,5	32,6	65,2	21
		Көміртегі оксиді	0,7		10	2,0	1
		Азот диоксиді	0,04	1,0	2,02	23,8	12
		Фторлы	0,003		0,080	4,0	4
5. Атырау	2,4	өлшенген	0,17	1,2	1,7	3,4	9
6. Балхаш	3,8	өлшенген	0,17	1,2	5,8	11,6	1
		Күкірт диоксиді	0,109	2,2	10,660	21,3	4
		Көміртегі оксиді	0,7		10	2,0	0,2
		Азот диоксиді	0,01		0,11	1,3	0,1
7.Глубокое кенті	3,0	өңделген	0,05		0,9	1,8	0,3
		Азот диоксиді	0,06	1,5	0,22	2,6	24
		Фенол	0,002		0,028	2,8	4
8.Жезқазган	5,2	өлшенген	0,25	1,7	1,0	2,0	6
		Күкірт диоксиді	0,016		0,497	1,0
		Көміртегі оксиді	0,9		6	1,2	0,1
		Азот диоксиді	0,03		0,14	1,6	3
		Фенол	0,005	1,7	0,018	1,8	10
9.Карағанды	7,5	өлшенген	0,07		0,7	1,4	0,1
		Көміртегі оксиді	1,7		15	3,0	2
		Азот диоксиді	0,03		0,29	3,4	3
		Фенол	0,005	1,7	0,020	2,0	3
		Формальдегид	0,008	2,7	0,022
10.Костанай	3,1	Көміртегі оксиді	1,6		27	5,4	1
		Азот диоксиді	0,06	1,5	0,22	2,6	5
12.Кызылорда	5,5	өлшенген	0,43	2,8	7,0	14,0	10
		Күкірт диоксиді	0,051	1,0	0,129
		Азот диоксиді	0,04	1,0	0,14	1,6	0,2
11.Павлодар	1,9	өлшенген	0,11		2,4	4,8	1,4
		Көміртегі оксиді	1,2		24	4,8	1,0
		Азот диоксиді	0,02		0,29	3,4	1,9
		Күкірттісутек	0,001		0,011	1,4	0,1
		Фенол	0,001		0,011	1,1	0,1
		Хлорлы Сутек	0,030		0,57	2,9	1,6
12.Петропавл	4,3	Көміртегі оксиді	1,9		10	2,0	2
		Азот диоксиді	0,05	1,3	0,15	1,8	2
		Формальдегид	0,004	1,3	0,010
13. Риддер	7,4	өлшенген	0,15	1,0	0,30
		Күкүірт диоксиді	0,092	1,8	0,243
		Азот диоксиді	0,07	1,7	0,17	2,0	21
		Фенол	0,005	1,7	0,011	1,1	0,1
14. Семей	4,6	өлшенген	0,15	1,0	2,0	4,0	1
		Көміртегі оксиді	1,6		10	2,0	0,6
		Азот диоксиді	0,06	1,5	0,26	3,1	21
		Фенол	0,003	1,0	0,040	4,0	6
15.Тараз	7,5	өлшенген	0,14		2,4	4,8	0,7
		Көміртегі оксиді	1,9		26	5,2	3
		Азот диоксиді	0,06	1,5	0,32	3,8	17
		Фторлы сутегі	0,002		0,036	1,8	0,3
		Аммиак	0,028		0,42	2,1	0,1
		Формальдегид	0,008	2,7	0,048	1,4	0,1
16 .Теміртау	8,6	өңделген	0,20	1,3	1,0	2,0	5
		Көміртегі оксиді	1,1		23	4,6	1
		Азот диоксиді	0,03		0,20	2,4	6
		Күкіртті сутегі	0,002		0,018	2,3	1
		Фенол	0,009	3,0	0,048	4,8	29
		Аммиак	0,083	2,1	0,540	2,7	4
17.Уральск	0,7	Азот диоксиді	0,02		0,04
18. Өскемен	7,2	өлшенген	0,15	1,0	2,0	4,0	6
		Күкірт диоксиді	0,048	1,0	1,530	3,1	0,4
		Көміртегі оксиді	0,8		12	2,4	1
		Азот диоксиді	0,06	1,5	0,46	5,4	23
		Фенол	0,003	1,0	0,039	3,9	6
		Хлор	0,004		0,19	1,9	0,1
		Формальдегид	0,006	2,0	0,056	1,6	0,1
		Фтористый сутегі	0,002		0,051	2,6	1
19. Шымкент	11,2	өлшенген	0,22	1,5	1,0	2,0	0,1
		Көміртегі оксиді	2,1		20	4,0	3
		Азот диоксиді	0,05	1,3	0,25	2,9	6
		Күкіртті сутек	0,001		0,009	1,1	0,1
		Аммиак	0,045	1,1	0,230	1,2	0,1
		Формальдегид	0,013	4,3	0,075	2,1	2
20.Екібастұз	1,2	өлшенген	0,06		1,3	2,6	0,2
		Көміртегі оксиді	0,9		9	1,8	0,6

 

  2007 жыл мен 2006 жылды салыстырғанда Актөбе, Алматы, Атырау, Астана, Жезқазған, Қостанай, Петропавл, Павлодар, Риддер, Семей,  Тараз, Теміртау, Орал, Өскмен, Шымкент және Екібастұз қалаларының  атмосфералық  ауасының ластануы өзгермеген, Ақтау және Балқаш қаласында жоғарылаған, Караганды және Глубокое кентінде төмендеген (3-кесте ).

  Ал  2007 жыл мен 2005 жылды   салыстырғанда Актау, Актөбе, Атырау, Жезказган, Костанай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Теміртау,  Орал, Шымкент және Екібастұз қалаласының атмосфералық ауасы өзгермеген. Алматы, Карағанды, Риддер, Өскемен және  Глубокое кентінде ауаның ластану деңгейі белгіленген. Астана және Балқашта – жоғарылаған (4-кесте) [14].

       

                                                                                                              4-кесте Қазақстан Республикасы қалалары бойынша атмосфералық ауаның ластану деңгейі.

Қала		ИЛА5			Ауаның ластануына  өнеркәсіп орындарының әсері  жоғары.
		2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл
1	Алматы	15,2	12,1	12,6	Автокөлік, энергетика
2	Шымкент	11,8	10,7	11,2	Түсті металлургия, химиялық, Мұнай  өндіру
3	Актөбе	10,1	9,7	9,5	Қара металлургия, химиялық
4	Теміртау	8,3	8,9	8,6	Қара металлургия, химиялық
5	Карағанда	13,9	10,7	7,5	Энергетика, көмір өңдіру автокөлік
6	Тараз	8,0	7,6	7,5	Химиялық
7	Риддер	8,3	7,6	7,4	Түсті металлургия, энергетика
8	Өскемен	8,7	6,5	7,2	Түсті металлургия, энергетика
9	Қызылорда			5,5	Энергетика
10	Жезқазған	5,5	5,8	5,2	Түсті металлургия, энергетика
11	Семей	4,8	4,0	4,6	Энергетика, Құрылы с материалы
12	Астана	3,7	4,7	4,5	Энергетика, автокөлік
13	Ақтау	4,0	3,5	4,3	Химиялық
14	Петропавл	4,0	4,2	4,3	Энергетика, құрылысорындары
15	Балхаш	3,0	2,8	3,8	Түсті металлургия, энергетика
16	Қостанай	3,5	2,9	3,1	Энергетика
17	Глубокое кенті	4,7	4,6	3,0	Түсті металлургия
18	Атырау	2,2	2,3	2,4	Мұнай  өңдіру
19	Павлодар	1,3	1,7	1,9	Мұнай өңдіру энергетика
20	Екібастұз	1,5	1,3	1,2	Энергетика, көмір өңдіру
21	Орал	1,0	0,8	0,7	Энергетика
Қала бойынша орташа		6,17	5,62	5,52

 

1.3 Алматы қаласы топырағының   ауыр  металдармен  ластануы

       Топырақтың ластану жағдайы, 18 қалада 13 республика облысында бақылау жүргізілді. Топырақты бақылау көктем және күз айында 2007 жылы 5 нүктеде жүргізілді. Нүктені таңдауға себеп болуға үлкен қала қамтылған, есепке алынған жүгі көп автомагистраль, өндіріс орындары, сондай-ақ рекрациялық зона.

 

                                                                                                                                                                                                      5-кесте

2007 жылғы көктемде және күзде топырақты тексерген талдау қорытындысы

 

Қала	Таңдалған орын	Қоспалар	Көктем		Күз		Жарты жыл
			Q, мг/л	Q, ШРК	Q, мг/л	Q, ШРК	Q, мг/л	Q, ШРК
Алматы обльсы
Алматы	ҚазҰУ автотұрақ аймағы	Кадмий	0,4	0,9	0,2	0,3	0,3	0,6
		Қорғасын	17,8	0,6	22,5	0,7	20,1	0,6
		Мыс	22,6	0,7	24,3	0,7	23,4	0,7
		Хром	4,3	0,7	3,4	0,6	3,9	0,6
		Цинк	21,4	0,9	16,5	0,8	19,0	0,9
	АХБК	Кадмий	0,2	0,4	0,2	0,4	0,2	0,4
		Қорғасын	24,6	0,8	26,2	0,8	25,4	0,8
		Мыс	27,5	0,8	27,7	0,8	27,6	0,8
		Хром	16,7	2,8	3,8	0,6	10,3	1,7
		Цинк	20,1	0,9	23,4	1,1	21,7	1,0
	Абай-Сейфуллин	Кадмий	0,4	0,8	0,3	0,7	0,4	0,8
		Қорғасын	57,8	1,8	59,8	1,9	58,8	1,8
		мыс	59,8	1,8	52,6	1,6	56,2	1,7
		Хром	15,3	2,6	9,3	1,6	12,3	2,1
		Цинк	22,8	1,0	31,3	1,5	27,1	1,3
	ВАЗ	Кадмий	0,3	0,5	0,5	0,9	0,4	0,7
		Қорғасын	33,4	1,0	45,2	1,4	39,3	1,2
		Мыс	28,6	0,9	35,9	1,1	32,3	1,0
		Хром	7,4	1,2	10,2	1,7	8,8	1,5
		Цинк	21,6	0,9	36,5	1,7	29,0	1,4
	Аэропорт	Кадмий	0,3	0,5	0,3	0,5	0,3	0,5
		Қорғасын	20,8	0,6	43,8	1,4	32,3	1,0
		Мыс	22,6	0,7	22,1	0,7	22,4	0,7
		Хром	5,7	1,0	4,1	0,7	4,9	0,8
		Цинк	20,7	0,9	20,3	1,0	20,5	1,0

 

 

 

 

 

 

      18 қаланың  ішінде топырағының ластануына  ерекше көңіл бөліп отырған  қаламыз Алматы қаласы. 

       Алматы  қаласының топырағы таңдап алынған  ауданда тексерілді, жыл бойындағы кадмий құрамы шекті мөлшерде табылды. Қорғасынның ШРК 0,6-1,8, цинк ШРК 0,9-1,4, мыс ШРК 0,7-1,7 хром ШРК 0,6-2,1. Топырақтың ауыр металмен ластануы Абай бойы мен Сейфуллин бойында көктемде және күзде мыс, қорғасын, цинк, хром құрамдары 1,0-2,6 ШРК табылған. ВАЗ ауданында көктемде хром  концентрациясы ШРК 1,2 жетті. Күз айында мыс, қорғасын, цинк және хром құрамы шекті 1,1-1,7 ШРК табылды. АХБК ауданында хром  концентрациясы көктемде 2,8 ШРК құрады. Күзде цинк -1,1 ШРК. Аэропорт ауданында қорғасын концентрациясы күзде 1,4 ШРК жетті  [14].      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II Алматы қаласы атмосфералық ауасының ластану жағдайы

2.1 Алматы қаласы  атмосфералық ауасының әртүрлі заттармен ластануы

     Алматы қаласы атмосфералық ауасының ластануын бақылау 3 стационарлы кентте жүргізілді. Тізімге жататын бақыланған атмосфераға шығарылатын ластаушы заттардың көлемімен құрамы есепке алынған және елді мекенде ауа бассейнінің ластануы нәтиже бойынша шамамен бақыланған. Ауаның ластану жағдайы талдау нәтижесі бойынша, өлшенген ауаның сынамасы бағаланып, таңдап алынған кентте бақыланды. Елді мекен ауасындағы ластаушы заттардың негізгі сапа белгісі шекті рауалы концентрация. Атмосфераның ластану деңгейі кешен көлемімен ИЛА5 бағаланады. Мағыналы есепке алынған олардың қауіптілік класы жоғары мөлшерде ШРК жауапқа алынған [14].

                                                                                                                                              6-кесте

Қазақстан Республикасының елді мекен ауасындағы  бөлек қоспалардың шекті рауалы концентрациясы

Қоспалар	ШРК, мг/м3		Қауіптілік
аттары	Максималды бір рет	Орташа тәулік	класы
Азот диоксиді	0,085	0,04	2
Көміртегі оксиді	5,0	3	4
өлшенген зат (шаң)	0,5	0,15	3
Фенол	0,01	0,003	2
Формальдегид	0,035	0,003	2
Күкірт диоксиді	0,5	0,05	3