Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті: реттеу, жоспарлау және жобалау

2004 жылдың 1 қаңтарына Республикалық  бюджетке түскен түсімдер көлемі 722 млрд. теңгені құрады, бұл 2003 жылдың  тиісті кезеңінің (565,3 млрд. теңге) деңгейінен 27,7% артық. 2003 жылдың тиісті кезеңімен (541,6 млрд. теңге) салыстырғандан есиелерді есепке алғандағы шығыстар 42% өсті және 2004 жылдың 1 қаңтарына 768,9 млрд. теңгені құрады. Бюджеттің тапшылығы 46,9 млрд. теңге деңгейінде анықталып отыр (1-кесте).

 

1-кесте

Республикалық және жергілікті бюджеттердің орындалуы

 

	Республикалық бюджет			Жергілікті бюджет
	2004 жылғы  1 қаңтарға кассалық атқарылуы, млн.теңге	қоры-тын- дысы-на %-бен	бір жылға бекітілген бюджетке кассалық атқарылуының %-ы	2004 жылғы 1 қаңтарға кассалық атқарылуы, млн.теңге	қоры-тын-дысы-на %-бен	бір жылға бекітілген бюджетке кассалық атқарылуының %-ы
1	2	3	4	5	6	7
Түсімдер	722034	100,0	101,7	486289	100,0	104,4
Табыстар, оның ішінде:	649000	89,9	101,7	355676	73,1	104,2
Салық түсімдері	603396	93,0	104,0	343855	96,7	104,4
Салықтық емес түсімдер	39348	6,1	76,4	5575	1,6	86,8
Капиталмен жасалатын операциялардан түскен табыстар	6256	1,0	94,6	6246	1,8	111,5
Алынған ресми трансферттер	57630	8,0	100,0	122926	25,3	107,2
Кредиттерді қайтару	15404	2,1	106,7	7696	1,6	76,5
Шығыстар	768935	100,0	97,0	479119	100,0	99,5
Шығындар, соның ішінде	730459	95,0	97,1	471957	98,5	99,8
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсету	42738	5,9	96,0	21220	4,5	146,1
Қорғаныс	40415	5,5	91,3	7153	1,5	100,3
Қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік	73779	10,1	99,9	17771	3,8	99,6
Білім беру	23203	3,2	98,9	130966	27,7	99,2
Денсаулық сақтау	19104	2,6	100,5	74087	15,7	98,9
Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек беру	202043	27,7	97,9	40145	8,5	97,3
1	2	3	4	5	6	7
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	10321	1,4	99,5	33986	7,2	94,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	12879	1,8	99,5	20910	4,4	96,8
Отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану	8486	1,2	99,2	783	0,2	100,0
Ауыз су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау	41337	5,7	93,0	7022	1,5	98,5
Өнеркәсіп және құрылыс	1364	0,2	92,0	2501	0,5	95,5
Көлік және байланыс	58812	8,1	96,5	25620	5,4	96,1
өзгелер	68010	9,3	97,1	30973	6,6	98,1
Борыш қызметі	34338	4,7	90,8	1170	0,2	91,4
Ресми трансферттер	93630	12,8	99,8	57650	12,2	100,0
Кредиттер	38476	5,0	93,8	7162	1,5	82,9
Бюджет тапшылығы (профицит)	-46901			7179

 

Есепті кезеңде республикалық бюджеттің 89,9%-ын табыстар (соның ішінде салықтар - 93%) құрады. Түсімдер көлеміндегі ресми трансферттер үлесі - 8%.

Шығындардың негізгі бөлігі - 35,2% әлеуметтік сала мен жалпы мемлекеттік қызметтер - 21,5% үлесінде. 2003 жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда бұл шығындар тиісінше 27,4% және 25,5% артты, өндірістік салаға шығындар 54,8% өсті.

2004 жылғы республикалық  бюджеттің шығыс бөлімі мен 2005 жылғы республикалық бюджет жобасына салыстырмалы анализі.

Осы зерттеудің негізгі мақсаты, экономиканың осы сияқты салаларына мемлекеттік шығындар динамикасын жасау:

• денсаулық сақтау
• білім беру
• әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек
• тұрғын-үй шаруашылығы
• ғылыми зерттеулер
• ауыл, су, орман, балық шаруашылығы мен қоршаған ортаны қорғау

Республикалық бюджет елдің негізгі қаржылық құжаты болып табылады. Оның негізінде Қазақстанның барлық аймақтардың бюджетің қамтитын мемлекеттік бюджет құрылады.

 Өткізілген зерттеулер келесіні көрсетті:

• 2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігі 977 897 923 мыңнан 1 089 756 277 мыңға дейін көтеріліп, 11,44%-ке өсті.
• 2004 жылғы республикалық бюджеті толығымен пайдаланбады: 01.10.2004 кезеңіне ағымдағы жыл бюджеті 700 625 000 мыңға орындалып, ол  71,65% ғана құрайды.
• 2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде білім беру шығындары 20 757 348 мыңға өсті (57,11%). Соның ішінде білім беру шығындары жалпы республикалық бюджеттің 5,24% құрып, 1,52%-ке өсті.
• 2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде денсаулық сақтау шығындары  25 658 814  мыңға өсті (85,36%). Соның ішінде денсаулық сақтау шығындары жалпы республикалық бюджеттің 5,09% құрып, 2,04%-ке өсті.
• Ал  01.10.2004 кезеңіне  жоспарланған 30 059 332 мың денсаулық сақтау шығындарының тек қана 16 872 000 мың жұмсалды (56,13%).
• 2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде ғылыми зерттеу шығындары 2 792 941 мыңға өсті (76,11%). Соның ішінде ғылыми зерттеу шығындары жалпы республикалық бюджеттің 0,60% құрып, 0,23%-ке өсті. 
• 2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде  әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек шығындары 46 734 252  мыңға өсті (19,59%). Соның ішінде әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмек шығындары жалпы республикалық бюджеттің 26,18% құрып, 1,78%-ке өсті.
• 2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде тұрғын-үй шаруашылығы шығындары 4 182 036  мыңға кеміді (-14,67%). Соның ішінде тұрғын-үй шаруашылығы шығындары жалпы республикалық бюджеттің 2,23% құрып, 0,68%-ке кеміді.
• 2005 жылға арналған республикалық бюджеттің шығын бөлігінде ауыл, су, орман, балық шаруашылығы мен қоршаған ортаны қорғау шығындары  3 350 557 мыңға кеміді (-5,11%). Соның ішінде ауыл, су, орман, балық шаруашылығы мен қоршаған ортаны қорғау  шығындары жалпы республикалық бюджеттің 5,71% құрып, 1,00%-ке кеміді.

Алынған нәтижелер бірқатар күрделі сұрақтардың туындауына әкелді, жекелеп алғанда:

1. 2005 жылға  денсаулық сақтау, білім беру және ғылым саласына түсетін қосымша қаражаттар қандай  нақты мақсаттарға бағытталады?

2005 жылы осы салалардағы  шешілмеген мәселелерге байланысты  денсаулық сақтау және білім  беру шығындарын ұлғайту орынсыз. Әйтсе де, қоғам мен Парламент  бөлінген қаражаттардың максималды  түрде тиімді шығындалғанына  сенімді болуы керек. Міне сондықтан қосымша қаражаттарды бағыттауға жоспарланған мақсаттар туралы нақты ақпарат болуы тиіс, ал ол мемлекеттік шығындарды игеру мониторингін өткізуге мүмкіндік береді.

2. Аймақ аралық бюджеттер арасындағы қосымша қаржыларды қайта бөлгенде Қазақстан аймақтарын бірқалыпты емес дамуының мәселесі қаншалықты ескеріледі?

3. Ауыл шаруашылық, су, орман, балық шаруашылығына, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғауға шығындар деңгейін қысқарту қаншалықты негізді? Біз білетіндей, Қазақстанның көптеген аймақтарында экологиялық жағдай бұрынғыдай өте жағымсыз болып отыр.

4. Тұрғын-үй шаруашылығындағы  мемлекеттік шығындар деңгейінің  қысқартылғаны қаншалықты негізді?

5. Ағымдағы жылдың денсаулық  сақтау бюджетінің орындалуының  төмен деңгейі немен байланысты?

6.Берілген қаражаттардың осындай төмен игерудегі денсаулық сақтау шығындары қаншалықты ақталған?

7. Осы жағдайды шешу  үшін Министрліктер мен ведомстволарға  қандай шараларды қолдану қажет?

2.2 2005 жылғы республикалық бюджет туралы

 

"2005 жылға арналған  республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасының Заңын iске асыру туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 8 желтоқсандағы N 1289 қаулысы

---

 

 

      Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етеді:     

1. 2005 жылға арналған республикалық бюджет 1-қосымшаға сәйкес мыналар бойынша атқарылуға қабылдансын:     

 кiрiстер бойынша - 1 128 444 762 мың теңге, оның iшiнде; 
      салықтық түсiмдер - 984 195 003 мың теңге; 
      салықтық емес түсiмдер - 36 992 617 мың теңге; 
      негiзгi капиталды сатудан түсетiн түсiмдер - 12 248 627 мың теңге; 
      ресми трансферттердiң түсiмдерi - 95 008 515 мың теңге; 
      шығындар бойынша - 1 089 469 412 мың теңге; 
      операциялық сальдо бойынша - 38 975 350 мың теңге; 
      таза бюджеттiк кредиттеу бойынша - 54 090 076 мың теңге, оның iшiнде: 
      бюджеттiк кредиттер - 64 512 908 мың теңге; 
      бюджеттiк кредиттердi өтеу - 10 422 832 мың теңге; 
      қаржы активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо бойынша - 86 296 814 мың теңге, оның iшiнде: 
      қаржы активтерiн сатып алу - 88 296 814 мың теңге; 
      мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан түсетiн түсiмдер - 2 000 000 мың теңге; 
      республикалық бюджет тапшылығы бойынша - 101 411 540 мың теңге немесе елдiң жалпы iшкi өнiмiне 1,7 пайыз; 
      бюджет тапшылығын қаржыландыру бойынша - 101 411 540 мың теңге, оның iшiнде: 
      қарыздар түсiмдерi - 220 007 494 мың теңге; 
      қарыздарды өтеу - 118 595 954 мың теңге.     

 

2. 2-қосымшаға сәйкес қоса берiлiп отырған инвестициялық жобаларды iске асыруға бағытталған 2005 жылға арналған республикалық бюджеттiк даму бағдарламаларының тiзбесi бекiтiлсiн.

 

 

       3. Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгi 2004 жылғы 20 желтоқсанға дейiнгi мерзiмде заңнамада белгiленген тәртiппен "Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орта мерзiмдi жоспары туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 31 тамыздағы N 917 қаулысының 4 және 5-бөлiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы шешiмнiң жобасын Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн.

 

 

      4. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi: 
      1) мыналарға:     

 су берумен байланысы  жоқ республикалық су шаруашылығы объектiлерiн пайдалануға;   

шаруашылықаралық арналар мен гидромелиоративтiк құрылыстардың апатты учаскелерiн күрделi жөндеуге және қалпына келтiруге бағытталған қаражатты бөлу туралы шешiмдi әзiрлесiн және бекiтсiн;     

2) 2005 жылғы 1 ақпанға дейiнгi мерзiмде:      

 тұқым шаруашылығын дамытуды қолдауға қаражат төлеу; 
      асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуды қолдауға қаражат төлеу;     

өндiрiлетiн ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығы мен сапасын арттыруды қолдауға қаражат төлеу;     

 ауыл шаруашылығы жануарларының саны аз және жойылып бара жатқан тұқымдарының, түрлерi мен топтарының тектiк қорын сақтауға және қалпына келтiруге қаражат төлеу;      

 ауыл шаруашылығы өндiрiсiне техникалық қызмет көрсету жөнiндегi инфрақұрылымды ұйымдастыруға ақшалай қаражат беру;     

 екiншi деңгейдегi банктер ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдейтiн кәсiпорындарға олардың айналым қаражатын толықтыруға беретiн кредиттер бойынша сыйақы (мүдде) ставкасын субсидиялау;     

 өсiмдiк шаруашылығы өнiмiнiң өндiрiсiн қолдау және рыногын дамыту шеңберiнде көктемгi егiс және егiн жинау жұмыстарын жүргiзудi ұйымдастыруға ақшалай қаражат беру ережелерiн әзiрлесiн және заңнамада белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн.     

 

5. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы, Бiлiм және ғылым, Денсаулық сақтау министрлiктерi Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiмен келiсiм бойынша 2005 жылғы 1 ақпанға дейiнгi мерзiмде 2-қосымшаға сәйкес заңнамада белгiленген тәртiппен бекiтiлген ауыз сумен жабдықтау, гидротехникалық құрылыстар, бiлiм беру және денсаулық сақтау объектiлерiн салуға және қайта жаңартуға бағытталған инвестициялық жобалар бойынша жобалау-сметалық құжаттамаларды бекiтiп беру туралы шешiмдердi бекiтсiн.

 

 

      6. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгi 2004 жылғы 20 желтоқсанға дейiнгi мерзiмде 2005 жылға арналған республикалық бюджетте:      

1) Ұлы Отан соғысының мүгедектерi мен қатысушыларына бiржолғы материалдық көмек көрсету үшiн;     

2) Ұлы Отан соғысының мүгедектерi мен қатысушыларының темiр жол көлiгiмен жылына бiр рет ТМД елдерi бойынша жол жүруiн қамтамасыз етуге көзделген ағымдағы нысаналы трансферттердi облыстық бюджеттердiң, Астана және Алматы қалалары бюджеттерiнiң бөлуi және пайдалану тәртiбi туралы шешiмдердiң жобаларын әзiрлесiн және заңнамада белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн.

 

 

      7. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi:     

1) 2005 жылғы 1 ақпанға дейiнгi мерзiмде Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда министрлiгiмен бiрлесiп, Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасына сәйкес тұрғын үй салу үшiн облыстық бюджеттердiң, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiнiң тұрғын үй құрылысына бюджеттiк кредиттердi сыйақының нөлдiк ставкасы бойынша бөлуi және оларды пайдалану тәртiбi туралы шешiмнiң жобасын әзiрлесiн және заңнамада белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн;      

2) 2005 жылғы 1 ақпанға дейiнгi мерзiмде 008 "Мемлекеттiк органдар үшiн автомашиналар паркiн жаңарту" бюджеттiк бағдарламасын iске асыру мақсатында мемлекеттiк органдардың тiзбесi мен сатып алынатын техника саны жөнiнде Қазақстан Республикасының Үкiметiне ұсыныстар енгiзсiн;     

3) 2005 жылғы 1 шiлдеге дейiнгi мерзiмде "2005 жылға арналған республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 33-бабына сәйкес ұйымдардың тiзбесiн және берешектер көлемiн айқындау туралы шешiмнiң жобасын әзiрлесiн және заңнамада белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн;     

4) ай сайын, есептiден кейiнгi айдың 25-күнiне дейiнгi мерзiмде Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiне инвестициялық жобалар бөлiнiсiнде 2-қосымшаға сәйкес республикалық бюджеттiк даму бағдарламаларының атқарылуы туралы ақпарат ұсынсын.

 

 

      8. Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi 2004 жылғы 20 желтоқсанға дейiнгi мерзiмде 2005 жылға арналған республикалық бюджетте:

1) мемлекеттiк бiлiм беру  ұйымдарының үлгi штаттарын ұстауды қамтамасыз етуге;

2) жаңадан iске қосылатын бiлiм беру объектiлерiн ұстауға;

3) арнаулы (түзету) бiлiм беру ұйымдарын арнайы техникалық және орнын толтырушы құралдармен қамтамасыз етуге;

4) жалпы орта бiлiм беретiн  мемлекеттiк мекемелердi Интернетке  қосуға және олардың трафигiн төлеуге;

5) жалпы орта бiлiм беретiн  мемлекеттiк мекемелердiң кiтапхана қорларын жаңарту үшiн оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк кешендерiн сатып алуға және жеткiзуге;

6) жалпы орта бiлiм беретiн  мемлекеттiк мекемелерде лингафондық және мультимедиялық кабинеттер жасауға;

7) кәсiптiк бастауыш бiлiм беретiн мемлекеттiк мекемелердiң материалдық-техникалық базасын нығайтуға;

8) облыстық (қалалық) педагог кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру институттарында педагогикалық қызметкерлердi қайта даярлауға және олардың бiлiктiлiгiн арттыруға;

9) облыстық (қалалық) педагог кадрлардың бiлiктiлiгiн арттыру институттарының материалдық-техникалық базасын нығайтуға көзделген ағымдағы нысаналы трансферттердi облыстық бюджеттердiң, Астана және Алматы қалалары бюджеттерiнiң бөлуi және пайдалану тәртiбi туралы шешiмдердiң жобаларын әзiрлесiн және заңнамада белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн.

 

 

      9. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлiгi 2004 жылғы 20 желтоқсанға дейiнгi мерзiмде 2005 жылға арналған республикалық бюджетте:

1) жаңадан iске қосылатын денсаулық сақтау объектiлерiн ұстауға;

2) дәрiлiк заттарды, вакциналарды және басқа иммунды биологиялық препараттарды сатып алуға;

 
 3) жергiлiктi деңгейдегi қан орталықтарын материалдық-техникалық жарақтандыруға;

4) мемлекеттiк тапсырыс  шеңберiнде кәсiптiк орта бiлiм беру бойынша оқыту құнын ұлғайту жөнiндегi шығыстарды өтеуге;

5) медициналық кадрлардың, сондай-ақ денсаулық сақтау саласындағы менеджерлердiң бiлiктiлiгiн арттыруға және оларды қайта даярлауға;

6) 5-жасқа дейiнгi балаларды дәрi-дәрмекпен қамтамасыз етуге;

7) жүктi әйелдердi құрамында темiр және йоды бар препараттармен қамтамасыз етуге;

8) азаматтардың жекелеген санаттарын алдын ала медициналық тексерулерiн жүзеге асыруға;

9) жергiлiктi деңгейдегi медициналық денсаулық сақтау ұйымдарын материалдық-техникалық жарақтандыруға көзделген ағымдағы нысаналы трансферттердi облыстыє бюджеттердiң, Астана және Алматы қалалары бюджеттерiнiң бөлуi және пайдалану тәртiбi туралы шешiмдердiң жобаларын әзiрлесiн және заңнамада белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн.

 

 

      10. Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi 2004 жылғы 20 желтоқсанға дейiнгi мерзiмде электр энергиясы тапшылығын жабу және Оңтүстiк Қазақстанның тұтынушыларын энергиямен тұрақты жабдықтауды қамтамасыз ету мақсатында энергия беретiн ұйымдар өндiрген электр энергиясы үшiн тарифтердің көтерiлуiн өтеу тәртiбiн бекiту туралы шешiмнiң жобасын әзiрлесiн және заңнамада белгiленген тәртiппен Қазақстан Республикасының Үкiметiне енгiзсiн.

 

 

      11. Жергiлiктi атқарушы органдар 2005 жылғы 1 ақпанға дейiнгi мерзiмде 2-қосымшада көзделген бiлiм беру, денсаулық сақтау және ауыз сумен жабдықтау объектiлерiн салуға және қайта жаңартуға арналған конкурстық рәсiмдердi заңнамада белгiленген тәртiппен жариялауды қамтамасыз етсiн.

 

 

      12. Қоса берiлiп отырған:

3-қосымшаға сәйкес мемлекеттiк мекемелер мен қазыналық кәсiпорындардың бiрiншi және екiншi разрядтағы жұмысшыларының айлықақыларын (ставкаларын) есептеу үшiн коэффициенттердiң мөлшерлерiн ұлғайтуға облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне берiлетiн ағымдағы нысаналы трансферттер;

 
 4-қосымшаға сәйкес ауданаралық (қалааралық) және iшкi қатынастарда әлеуметтiк маңызы бар темiр жол жолаушылар тасымалдарын субсидиялауға облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне берiлетiн ағымдағы нысаналы трансферттер;

5-қосымшаға сәйкес облыстық бюджеттерге экономикасы күйзелiске ұшыраған шағын қалалардың тiршiлiк ету объектiлерiн күрделi жөндеуге берiлетiн ағымдағы нысаналы трансферттер;

5-қосымшаға сәйкес облыстық бюджеттерге экономикасы күйзелiске ұшыраған шағын қалаларды дамытуға берiлетiн нысаналы даму трансферттер;

6-қосымшаға сәйкес мемлекеттiк коммуналдық тұрғын үй қорының тұрғын үй құрылысына арнап облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне берiлетiн нысаналы даму трансферттерi;

7-қосымшаға сәйкес қалалық телекоммуникация желiлерiнiң абоненттерi болып табылатын, әлеуметтiк жағынан қорғалатын азаматтардың телефон үшiн абоненттiк төлем тарифiнiң көтерiлуiн өтеуге облыстық бюджеттерге, Астана және Алматы қалаларының бюджеттерiне берiлетiн ағымдағы нысаналы трансферттер сомаларының бөлiнуi бекiтiлсiн.

 

 

      13. Алматы қаласының әкiмi Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау, Бiлiм және ғылым министрлiктерiмен келiсiм бойынша 2005 жылғы 1 ақпанға дейiнгi мерзiмде республикалық бюджеттен Алматы қаласының денсаулық сақтау және бiлiм беру объектiлерiнiң сейсмотұрақтылығын күшейту үшiн көзделген қаражаттың бөлiнуi туралы шешiмдердi бекiтсiн.

 

 

      14. Орталық атқарушы органдар Қазақстан Республикасының Үкiметiне 2005 жылғы 1 ақпанға дейiнгi мерзiмде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң бұрын қабылданған шешiмдерiн осы қаулыға сәйкес келтiру туралы ұсыныстар енгiзсiн.

 

 

      15. Құпия.

 

 

      16. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.

 

 

      Қазақстан Республикасының 
      Премьер-Министрі

 

 

2005 жылға арналған  республикалық бюджет

 

Санаты    Сыныбы       Ішкi сыныбы          Ерекшелiгi	Атауы	Сомасы, мың теңге
1	2	3
І.  1  01 05        1    2 3   4      06   1 07 08         1	Кірістер  Салықтық түсiмдер             Табыс салығы Тауарларға, жұмыстарға және қызметтер көрсетуге салынатын iшкi салықтар    Қосылған құн салығы Акциздер   Табиғи және басқа ресурстарды пайдаланғаны үшін түсетiн түсiмдер Кәсiпкерлік және кәсiби қызметтi жүргiзгенi үшiн алынатын алымдар Халықаралық сауда мен операцияларға салынатын басқа да салықтар Кеден төлемдерi Басқа да салықтар  Заңдық мәндi іс-әрекеттердi жасағаны үшiн және (немесе) оған уәкiлеттiгi бар        мемлекеттiк органдардың немесе лауазымды адамдардың құжаттар бергенi үшiн алынатын мiндеттi төлемдер Мемлекеттiк баж	1128444762 984195003  428244145     495333410 320564488  9260692   164971233   536997   48642600 6252100 96513         5626235 5626235
2 01 1   2   02         03         04             05 06	Салықтық емес түсiмдер Мемлекеттік меншiгінен түсетiн түсімдер Мемлекеттік кәсiпорынның таза кірісі     бөлігіндегі түсімдер Мемлекеттiк меншiктен түсетiн өзге де кiрiстер Мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетудi) өткiзуiнен түсетiн түсiмдер  Мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылатын  мемлекеттiк мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алуды өткiзуден түсетiн ақша түсiмдерi Мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылатын, сондай-ақ ҚР Ұлттық Банкiнiң бюджетiнен (шығыстар сметасынан) ұсталатын және қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар, өсімпұлдар, санкциялар, өндiрiп алулар Гранттар  Басқа да салықтық емес түсiмдер	36992617 28152369   628000   1420251         3886828         11995             1526167 1665536 1749722
3   01   02   03	Негізгі капиталды сатудан түсетін табыс Мемлекеттiк мекемелерге бекiтiлген мемлекеттiк мүлiктi сату Мемлекеттiк материалдық резервтегi тауарларды сату Жердi және материалдық емес активтерді сату	12248627     55222   12193373   32
4	Төмен тұрған мемлекеттік басқару органдаынан алынатын трансферттер	95008515
Функционалдық топ    Әкімші            Бағдарлама	Атауы	Сомасы, мың теңге
1	2	3
IІ. 01   01     02 217   03 201   204    04   225     05   220     606   06   603	Шығындар Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер  көрсету Мемлекеттік басқарудың жалпы функцияларын орындайтын өкілді, атқарушы және басқа органдар Қаржылық қызмет   Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi        Сыртқы саяси қызмет   Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi    Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi    Iргелi ғылыми зерттеулер   Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым  министрлiгi  Жоспарлау және статистикалық қызмет Қазақстан Республикасы Экономика және   бюджеттiк жоспарлау министрлiгi  Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгi     Жалпы кадрлық мәселелер Қазақстан Республикасы Аєпараттандыру және байланыс агенттiгi	1089469412   68695586     15016514 28844578   28652008 12298419   11294   12287125 6280882   6280882 3441343   823181   2618162 238581   2575269
02 01    02	Қорғаныс  Әскери мұқтаждар   Төтенше жағдайлар жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыру	69247105 56210089   13037016
03       01 02   03  04   05          06   09	Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі  Құқық қорғау қызметі      Құқықтық қызмет Сот қызметі   Заңды және құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету жөніндегі қызмет  Жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің  қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі          қызмет  Қылмыстық-атқару жүйесі    Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік               саласындағы басқа да қызметтер	111689861   38943259 192216 8709946   5698062     40238834 13743691   4163853
04  03  04 05       06        09	Бiлiм беру      Бастауыш кәсіптік білім беру                   Орта кәсіби білім беру                         Қосымша кәсіби білім беру    Жоғары және жоғары оқу орнынан кейін  кәсіби білім беру       Білім беру саласындағы өзгеде қызметтер     және қайта жаңарту	57371693 286100 1773496 2336392   21547666   20806016 684420
05 01 02     03    09	Денсаулық сақтау Кең бейінді ауруханалар Халықтың денсаулығын қорғау Мамандандырылған медициналық көмек  Денсаулық сақтау саласындағы өзге де  қызметтер	55715446 1969932 3394409 18727444   31623661
06          02	Әлеуметтiк көмек және әлеуметтік қамсыздандыру әлеуметтік көмек	285329803 7690683
07	Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	23716581
08	Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық     кеңiстiк	23733455
09	Отын-энергетика кешені және жер қойнауын пайдалану	23236395
10	Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше           қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	62224736
11	Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және  құрылыс қызметі	1268573
12	Көлік және коммуникациялар	88072335
13 01 02 03   04 09	Басқалар    Экономикалық қызметтерді реттеу Ауа-райын болжау қызметі      Кәсіпкерлік қызметті қолдау және бәсекелестікті қорғау Табиғи монополияларды реттеу   Басқалар	38667115 1870200 1391100   4467 1065776 34335572
14	Борышқа қызмет көрсету	34591201
15	Ресми трансферттер	145909527
	ІІІ. Операциялық сальдо	38975350
	ІV. Таза бюджеттік кредит беру	54090076
04  07   10         12 13	Бюджеттік кредиттер       Бiлiм беру Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық    Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы,           ерекше қорғалатын табиғи аумақтар,  қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін  қорғау, жер қатынастары  Көлiк және коммуникациялар Басқалар	64512908 5752610  42000000       1261322 6940853 8558123
Санаты    Сыныбы      Ішкі сыныбы         Ерекшелігі	Атауы	Сомасы,     мың теңге
1	2	3
	V. Бюджеттік кредиттерді  өтеу	10422832
Функционалдық топ    Әкімші            Бағдарлама	Атауы	Сомасы, мың теңге
	V. Қаржы активтерімен жасалатын   операциялар бойынша сальдо	86296814
	VІ. Бюджет тапшылығы	-101411540
	VІІ. Бюджет тапшылығын  қаржыландыру	101411540

 

                                                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Қазақстан Республикасы бюджеттік үрдістің нарықтық эконмикадағы маңызы

 

3.1 Қазақстан Республикасындағы  бюджеттік үрдістің қазіргі жағдайы

 

 

  Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджет құрылымының қайта құрылуы бюджет жүйесінің республикалық және аймақтық деңгейлері арасындағы қатынастардың жетілдірілуімен ғана шектелмейді. Өйткені бұл төмен тұрған билік органдарының дербес бюджеттерін құру және олардың атқарылу мәселелеріне қатысты шешімдер қабылдауда нақты орталықсыздандыруға әкелмейді. Осыған байланысты Қазақстанның бюджеттік құрылымын демократияландырудың жетекші бағыты субсидиярлық қағидасына сәйкес бюджет үрдісіндегі өкілеттіліктерді, функцияларды және жауапкершіліктерді бөлуге негізделген жергілікті басқару органдары мен мемлекет арасындағы қаржылық ағындарды шектеу болып табылады. Бұл қағида бойынша жоғары тұрған деңгей төменгі тұрған деңгей шеше алмайтын мәселелер бойынша ғана шешім қабылдайды. Субсидиярлық қағидасының жүзеге асырылуы жергілікті билік органдарының бюджеттік құқықтарын кеңейтуді талап етеді.

Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы өзінің жеке бюджет саясатын қалыптастыра бастады. Алғаш қабылданған тәуелсіз мемлекетіміздің заңдарының бірі «Бюджет жүйесі туралы» заң болды. Республикадағы бюджетаралық қатынастарды реттеу заңдылықтарының негізі осы заң болып табылды. Бұл заңға сәйкес жергілікті бюджет республикалық бюджеттен тәуелсіз, сонымен қатар төменгі деңгейдегі бюджеттердің қалыптасу үрдісіне жоғарғы органдардың араласуына шектеу қойылған, жергілікті органдарға қолда бар қаражаттарын еркін пайдалануға құқық берілген.

Қазақстандағы бюджеттік үрдіс «Бюджет жүйесі туралы» Заңның үш рет (1991, 1996, 1999 жылдар) қабылдануына «куә» болып, сонымен іргелесе  келе жатыр.  Соңғы қабылданған (1999 жылғы) жаңа заң негізінде республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, орындау және бақылаудың жаңа тәртібі анықталды. Осы заңмен бюджет қаражаттарын қалыптастыру мен жұмсаудың қағидаларына өзгерістер енгізілді, атап айтқанда:

1. Орталық және жергілікті билік органдарының функциялары бөлінді,

республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бағдарламалардың тізімі анықталды;

2. Аймақтар бюджетінің жеткіліктілігін қамтамасыз ету үшін олардың орындайтын функцияларына сәйкес бюджет деңгейлерінің арасында табыстарды бөлу белгіленді.
3. Бюджеттің кредиторлық қарызының өсуінің алдын алу механизмдері жасалынды.
4. Барлық бюджеттен тыс қорлар қысқартылды.  

Бұл заң шынайы тенденцияларға едәуір жақын болғанмен де, бюджет үрдісін жеткілікті деңгейде реттеуге дәрменсіздеу, кемеліне жетпеген болып шықты. Сонымен 2004 жылдың 24 сәуірінде Бюджет Кодексі қабылданды (2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енеді). Бұл  Кодекс бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейтін және бюджет жүйесінің жұмыс істеуінің негізгі ережелерін, қағидалары мен механизмдерін, бюджет қаражатының құрылуы мен пайдаланылуын белгілейтін болады.

бюджет  деңгейлері  арасында  табыстарды  бөлуді  реформалау  1998  жылы  басталған  еді. Табыстарды  бөлу  тұрғысынан бюджеттік  үрдісті  жетілдіру  үш  кезеңнен  өтті.

Бірінші  кезең. 1995 жылдың 1 шілдесінде қабылданған Салықтық Кодексте  салықтар мемлекеттік бюджет деңгейлері бойынша бөлінді. Онда салықтарды бөлудің жылдар бойы өзгеріп отырған әр  түрлі тәсілдері қолданылды. 1996  жылы  жергілікті  бюджеттерге:

- акциздер (Павлодар  облысы  мен  Алматы  қаласынан  басқа) – жалпы  

  түсімдердің  100  пайызы;

- қосымша  құн  салығы  – 10 пайыздан  100 пайызға  дейін;

- заңды  тұлғалардан  алынатын  табыс  салығы  барлық  аймақтарда

  дерлік  40 пайыз мөлшерінде;

- жеке  тұлғалардан  алынатын  табыс  салығы.

       1997 жылдан  бастап қосымша  құн  салығы  тұтасымен республикалық бюджетке  түсті. 1997-1998 жылдары бюджетаралық  реттеу заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы есебінен жүргізілді. 

Екінші  кезең. 1999  жылдан  бастап  барлық  облыстар  бойынша  республикалық  және  жергілікті  бюджеттер  арасында   табыстарды бөлудің бірыңғай нормативі белгіленді. Осы  уақыттан  бастап  заңды  тұлғалардан  алынатын  табыс  салығы мен ішімдік  өнімдері  бойынша акциздердің 50 пайызы, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық - 100 пайыз жергілікті бюджеттерге түсті.

 Үшінші кезең. 2002 жылдан бастап бюджет деңгейлері арасында салықтың нақты түрін бөлшектеуді жүзеге асырмай-ақ, салықтардың түрлері бойынша республикалық және жергілікті бюджеттердің табыс көздері дәл айқындалды.

Елдің әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын ескере отырып, мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі оңтайландыру қажеттілігі туындайды. Қазіргі уақытта осы бағытта бірқатар ілгері қадамдар жасалуда. Атап айтқанда, Республика Президенттің 2001 жылғы 24 қазанындағы № 713 жарлығымен мемлекеттік басқару деңгейлері және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру арсында өкілеттіліктерді ажырату жөнінде Мемлекеттік комиссия құрылды. Комиссия жұмысының мақсаты мемлекеттік басқару деңгейлері арасында мемлекеттік қызметтерді тиімді бөлу, сондай – ақ бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Комиссия жұмысының шеңберінде Қазақстан Республикасы Премьер – Министрінің 2002 жылғы 5 ақпанындағы № 4 жарлығымен мемлекеттік басқару деңгейлері мен бюджетаралық қатынастарды жетілдеру арысындағы өкілеттіліктерді шектеу Тұжырымдамасының жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобын құрып, жергілікті бюджеттердің тұрақтылығын қамтамасыз ететін бюджетаралық қатынастарға оңтайлы көзқарасты қалыптастыру мақсатында төмендегідей төрт нұсқа жасақтады.

Біріншісі - оған тұрақтылық элементтерін бере отырып, яғни орта мерзімді кезеңге арналған субвенция мен бюджеттік алымдар мөлшерін бекіту арқылы қазіргі тәртіпті сақтау. Көрсетілген тәртіпке сай бюджет деңгейлері арасында салық түрлері бойынша нақты бөлу сақталады. Басты проблема - облыстардың, айталық, донорлардың шығыстар нормативтерінің жүйесі қаншалықты сапалы деңгейде есептелсе де, әрқашан алымдардың белгіленген мөлшерінің әділдігі төңірегінде туындайды.

Екінші - әрбір нақты аймақ үшін жеке орта мерзімдік кезеңге арналған бөлудің тұрақты нормативтерін белгілей отырып, салықтардың реттелетін түрлерін анықтау. Осы нұсқа бөюджеттік алымдар тетігін алып тастау мақсатында түрлі деңгейдегі бюджеттерді тік теңестіруді көздейді, яғни төлем салынатын кірістерден жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша түсімдерді республикалық және жергілікті бюджеттер арасында қайта бөлуді жүзеге асыру ұсынылады.

Үшінші нұсқа республикалық бюджеттің кірістерінде төлем көзінен салынатын кірістерден алынатын жеке табыс салығын және әлеуметтік салықты орталықтандыруды жүзеге асыру ұйғарылды. Осы жағдайда  бюджетаралық қатынастар орта мерзімгі кезеңге тұрақтандырылған республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке берілетін субвенцияларды белгілеу арқылы қалыптастырылады. Көрсетілген нұсқа бюджеттік алымдар жүйесінен бас тартып, бюджетаралық қатынастардың қарапайымдылығын  және айқындылығын қамтамасыз етеді.

Төртінші нұсқа кәсіпорындар бойынша түсімдерді базалық (республикалық бюджетке) және аймақтық экономикаға (жергілікті бюджетке) бөлуге негізделген. Жергілікті бюджеттерді теңестіру үшін салықтармен реттелетін жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты және аймақтық экономиканың кәсіпорындарынан қосымша құн салығын анықтау көзделген.

Бюджет саясаты мемлекеттiң экономикалық саясатының аса маңызды құрамы ретiнде 2004 жылы Бюджет кодексінiң қабылдануына байланысты жаңа бюджеттiк заңнамалар жағдайларында қалыптасатын болады. 
      Бюджет саясаты Мемлекет басшысы және Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiткен ұзақ мерзiмдi және орта мерзiмдi стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда айқындалған басымдықтарға сәйкес құрылатын болады. 
      Орта мерзiмдi перспективада бюджет саясатының негiзгі мақсаттары тұрақты экономикалық дамуды қолдау, азаматтардың әл-ауқатын жақсарту, бюджеттi жоспарлау және атқару сапасын, сондай-ақ мемлекеттiк шығыстардың тиімділігін арттыру болады.

Орта мерзiмдi кезеңде бюджет саясатының мақсаттарына қол жеткiзу үшiн мынадай мiндеттердi шешуге ықпал ететiн болады:

бюджет процесiн Бюджет кодексiне сәйкес ұйымдастыру;

макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету және көлеңкелi экономиканың үлесiн азайту;

бюджет жүйесiнiң сыртқы экономикалық конъюнктураға тәуелділiгiн азайту;

орта мерзiмдi бюджеттiк жоспарлау жүйесiн жетілдiру;

бюджеттердi жоспарлау және атқару сапасын арттыру;

бюджетті жоспарлаудың бағдарламалық-мақсатты әдiсін жетілдiру;

мемлекеттiк шығыстардың тиiмділігін және нәтижелілігін арттыру;

бюджетаралық қатынастарды жетілдіру;

мемлекеттiк меншiктi басқару жүйесiн жетілдiру;

ЖIӨ-ге єатысты мемлекеттiк борышты қысқарту, оның құрылымын оңтайландыру, мемлекеттiк бюджет тапшылығын бiртiндеп қысқарту.

2005 жылдан бастап Бюджет  кодексiнің нормаларын iске асыру  қаражаттарды жұмсаудың тиiмдiлiгiн  арттыруды; бюджет шығыстарының  үлкен айқындылығына қол жеткiзудi; бюджет қаражатының мақсатты  пайдаланылуын мемлекеттiк қаржылық бақылаудың рөлiн күшейтудi; инвестициялық жобаларды, оның iшiнде бюджет қаражатының есебiнен iске асырылатындарды дайындау, қарау, iрiктеу процесiн ретке келтiрудi; әрбiр басқару деңгейiнiң бюджет ресурстарын бөлудегi дербестен күшейтудi; мемлекеттік сатып алу тетігiн одан әрi жетiлдiрудi көздейтін бюджет шығыстарын басқарудың сапалы жаңа деңгейiне көшудi қамтамасыз етедi. 
      Нормативтiк құқықтық актілердің нормаларын Бюджет кодексінің нормаларына келтiру және Бюджет кодексін iске асыруға бағытталған нормативтiк құқықтық актілердi әзiрлеу жөнiндегi жұмыстар жалғастырылатын болады.

Макроэкономикалық тұраєтылыққа қол жеткiзуде фискалды саясат маңызды рөлге ие болады. Фискалды саясат орта мерзiмдi перспективаға бағдарланған болуы, мемлекеттің орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi стратегиясына сәйкес басымдықтарды көрсетуi, барлық бюджет деңгейлерін қалыптастыру шарттарының болжамдылығын, бюджет процесінiң сабақтастығын және бюджеттік тәртіптi арттыруды қамтамасыз етуi тиiс.

Орта мерзiмдi бюджеттiк жоспарлау жүйесін жетiлдiру мақсатында бюджет жүйесінің барлық деңгейлерiнде жыл сайын алдағы үш жылдық кезеңге арналған фискалды саясатты әзiрлеу көзделуде.

Орта мерзiмдi фискалды саясат – елдің әлеуметтiк-экономикалық дамуының, жүргiзіліп жатқан ақша-кредит саясатының, инвестициялық және валюталық саясаттың негізгi бағыттарын ескере отырып жасалған, алдағы үш жылдық кезеңге арналған салық-бюджет саясатын айқындайтын құжат болып табылады. 
      Алдағы кезеңде денсаулық сақтауды реформалау мен дамыту, білiм берудi дамыту, әлеуметтік реформаларды одан әрi тереңдету, индустриялық-инновациялық даму, аграрлық секторды және инфрақұрылымды дамыту, жаңа тұрғын үй саясатын iске асыру Астана қаласын дамыту бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттары болып табылады.

Бюджет кодексiне сәйкес бюджетті жоспарлау және атқару кезiнде нақты нормалар - қажетті материалдық және материалдық емес игiлiктердi тұтынудың ең төменгі заттай көрсеткіштерi қолданылатын болады. Мемлекеттік органдардың топтары бойынша бiр жұмыскерге жұмсалатын ағымдағы шығындардың орта есеппен алынған нормативтерiн қолданудан бас тарту және бюджет шығыстарын нақты нормалар негiзінде жоспарлауға көшу бюджеттi жоспарлау сапасын арттыруға мүмкiндiк бередi.

Бюджеттi жоспарлаудың бағдарламалық-мақсатты әдiсiн жетілдiру мақсатында мемлекеттік, салалық (секторалдық) бағдарламаларды iске асырудың тиiмдiлiгi мен нәтижелілiгiн бағалауға ерекше көңіл бөлiнуi тиiс.

Бағдарламаны одан әрi iске асырудың орындылығы туралы шешім мемлекеттiк бағдарламалардың iс-шаралар жоспарының орындалуына; материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану тиiмділігін талдауға; елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуына мемлекеттiк бағдарламаны iске асырудың әсерiн бағалауға негiзделетiн болады.

Бюджетаралық қатынастар саясаты олардың ашықтығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге, сондай-ақ әрбiр басқару деңгейінің дербестiгін күшейтуге бағытталатын болады.

Мемлекеттік басқарудың әрбiр деңгейінің өкілеттiктерін iске асыру мақсатында Бюджет кодексiнде олардың әрқайсына тұрақты кiрiс көздерi бекітіліп берiлдi.

Мемлекеттік басқару деңгейлерi арасындағы өкілеттіктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасына негiзделе отырып, Бюджет кодексiнде шығыстарды бюджет деңгейлерi арасында бөлу бекітілген.

Белгілі бiр мемлекеттiк функцияларды орындау көзделген заң актілерiнде шығыстық өкілеттіктердi бөлудегi жүйелілiктi қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдардың құзыреті кейіннен оларға шығыстық өкілеттiктердi бекiте отырып, басқару деңгейлерi бойынша айқындалатын болады.

Мемлекеттiк басқарудың ауылдық деңгейiн қаржы қаражатымен қамтамасыз ету ауылдық әкiм аппаратын аудандық бюджеттiң бюджеттік бағдарламаларының қазынашылық органдарында шоты бар әкiмшiсi ретiнде айқындау жолымен жүзеге асырылады.

Жоғары тұрған органдардың төменгi бюджеттерге қосымша жүктеме белгiлейтiн шешiмдердi қабылдауы оларды тиiсті қаржылық қамтамасыз ету жағдайында қабылдануы тиiс.

2005 жылдан бастап жалпы  сипаттағы ресми трансферттердi үш жылдық кезеңге бекiтуге  көшу жүзеге асырылады.

Алдағы кезеңде мемлекеттік меншiкте басқару жүйесiн жетілдіруге бағытталған шаралар кешенi жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттiң белгілі бiр салалар мен нақты кәсiпорындарға қатысты мүдделерi мен мiндеттерiне негiзделе отырып, мемлекеттік меншiк құрылымын оңтайландыру көзделуде.

2005 жылдан бастап Ұлтты қорға қаражат аударудың жаңа тетігі енгізіледi, оған сәйкес негiзiнен Ұлттық қорды қалыптастыру көзi болып табылатын қаражат ресми трансферттер сияқты тікелей республикалық және жергілiктi бюджеттерден аударылатын болады.

Мемлекеттiк кiрiстер мен шығыстар көлемдерінiң табиғи ресурстарға әлемдiк бағалардың күрт әрi күтпеген өсуiне тәуелділiгін азайту мақсатында мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қор арасындағы өзара қатынастар тетiгiн одан әрi жетілдіру ұйғарылып отыр.

Ұлттық қордың активтерiн тиiмдi басқаруға бағытталған саясат жүргiзілетiн болады.

Мемлекеттік сатып алу рәсiмдерiнiң дер кезiнде жүргiзiлуi мен олардың тиiмдiлігі жөнiндегi шаралар қабылданатын болады.

Орта мерзiмдi кезеңде мемлекеттік қарыз алуды және борышты басқару саясаты мемлекеттiк борышты қауiпсiз деңгейде сақтауға ықпал ететiн болады және оның құрылымын оңтайландыру мен бюджет тұрақтылығын арттыруға бағытталады. 

      Қазақстан  Республикасы Үкiметінің мемлекеттік  және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш саласындағы саясаты 2005-2007 жылдары мыналар екi негізгi бағытта iске асырылатын болады:     

 ЖIӨ-ге пайыздық қатынаста Үкiметi борыштың мөлшерiн дәйекті қысқарту. Бұған ЖІӨ-ге пайыздық қатынастағы республикалық бюджет тапшылығының мөлшерiн бiртiндеп және тиiсiнше оны қаржыландыруды қысқарту нәтижесiнде қол жеткiзілетiн болады;     

 республикалық бюджеттің  тапшылығын қаржыландырудың жалпы  құрылымында сыртқы қарыздардың  есебiнен республикалық бюджеттiң  тапшылығын қаржыландыру үлесiн  қысқарту жолымен Үкiметтік борыш  құрылымында сыртқы борыштың үлесiн бiртiндеп азайту. 
      Қазақстан Республикасының Үкіметi жүргiзетiн мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен борыш саласындағы саясат шеңберiнде мынадай мәселелердi (бағыттар бойынша) шешу ұйғарылады:     

 Бюджет тапшылығы мен борыш өлшемдерi:   

 жинақтау жөнiндегi саясат  шеңберiнде үкiметтік борыштың  ұтымды мөлшерiн анықтау;     

 ЖІӨ-ге пайыздық қатынастағы  үкiметтік борыштың мөлшерiне  негiзделе отырып, республикалық  бюджет тапшылығының өлшемдерін  айқындау және орта мерзiмдi перспективада бюджет теңгерімділігіне қол жеткiзу;     

 Iшкi қарыз алу:     

 жылдар мен қағаз  түрлерi - бойынша бөлiсте мемлекеттiк  бағалы қағаздар эмиссиясының  орта мерзiмдi кезеңге арналған  болжамды схемасын жасау; 
     iшкi қарыздарды тарту мерзiмдерiне қарай қарыз алудың түрлi құралдарын пайдалану;     

 рыноктағы ахуалға  қарай қарыз алудың жалпы көлемiндегi индекстелген және купондық мiндеттемелер  арасында оңтайлы ара қатынасты  белгілеу жолымен пайыздық тәуекелдердi азайту;     

 мiндеттемелердiң орындалмау тәуекелiн азайту және негізiнен орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi шығару жолымен қысқа және орта мерзiмдi перспективада үкiметтiң iшкi борышын өтеу жөнiндегi төлемдердiң ең жоғары шегiн төмендету.

        Сыртқы қарыз aлу:      

 Қазақстанның 2030 жылға  дейiнгі даму стратегиясына,  Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспарына, Қазақстан Республикасы Үкiметінiң бағдарламасына, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзiмдi жоспарына, тиiсті орта мерзiмдi кезеңге арналған донор - халықаралық қаржы ұйымдарының елдiк бағдарламаларына сәйкес, Қазақстан Республикасын дамытудың стратегиялық маңызды мәселелерін шешуге бағытталған инвестициялық жобаларды қаржыландыруға сыртқы қарыздарды тарту;     

 экономиканың басым салаларында сыртқы қарыздар есебiнен қаржыландырылатын жаңа инвестициялық жобаларды дайындау, оның iшiнде: 
      ауыл, су және орман шаруашылықтарында;      

 жол саласында;     

 өндiрiстік инфрақұрылымды  дамыту;     

 астананы одан әрi дамыту;  

 жаңа жобаларды iрiктеуге  қойылатын талаптарды күшейту  және Қазақстанның Даму Банкiнiң  өтемдiк негiзде қаржыландыруға  ұсынылатын инвестициялық жобалардың  банктiк сараптамасын жүзеге асыруы; 
      республикалық инвестициялық жобалар тiзбесiне енгiзiлетiн жобалардың дайындалу сапасы мен сараптамасын жақсартатын қарыз қаражатын тиiмдi пайдалану; 
      Yкiметтiң бiрлесіп қаржыландыру үлесiн бiр мезгiлде ұлғайта отырып, донорлардың сатып алу рәсiмдерi бойынша шектеулердi жұмсарту шартымен инвестициялық жобаларды қаржыландыруға сыртқы қарыздарды тарту; 
  теңгенiң айырбас бағамы өзгерген жағдайда терiс салдарды азайту мақсатында қарыздардың валюталары жөнiндегі Үкiметтің сыртқы қарыздарының портфелiн әртараптандыру.

Борышты өтеу және оған қызмет көрсету:

неғұрлым қымбат қызмет көрсетiлетін Үкiметтік қарыздарды мерзімiнен бұрын өтеу жолымен үкiметтік борышты белсендi басқару;

жергілiктi атқарушы органдардың мерзімi өткен борыш міндеттемелерiн өтеу және реттелмеген борыш міндеттемелерi проблемаларын жедел шешу жөнiнде белсендi шаралар қабылдауы;

фискалды тәуекелдердiң - АҚШ долларына қатысты теңге бағамының өзгеруiн, шетелдiк валюталардың кросс бағамдарының, пайыздық ставкалардың, әлемдiк бағалар конъюнктурасының болу салдарларын төмендету бойынша оларды болжамдау.

 

 

3.2 Қазақстан Республикасы  бюджет жүйесінің жаңа қағидаларын  дамыту

 

Бюджеттік  кодекс жобасының маңызын бағалау өте қиын. Соңғы уақытта біздің қоғамымыздың демакратиялануы туралы көп айтамыз. Соған байланысты менің ойымша демократияланудың ең бірінші, біздің ел экономикасының жүрегі бюджеттік кодекс болып табылады. Бізге белгілі болғандай біздің үкіметіміз салық кодексін, кеден кодексін жақында қабылданды, енді жер кодексі қабылданды. Солардың ішінде, заң шығарушы және атқарушы өкіметтің әр – бір деңгейінің жауапкершілігін ғана емес, сонымен қатар өкіметтің әр – бір деңгейінің қаржылық қайнар көздерін анықтайтын, осы органдардың құқықтарын анықтайды бюджеттік кодекс маңыздылығын анықтауға өте қиын.

   Ел басы 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспарда Үкіметке бюджеттік кодексті жетілдіруді тапсырады. Парламентте 4 сәуірде талқыланған мемлекет басшысының жолдауында өкіметке бюджеттік кодекс жобасын мамырдың соңына дейін Парламентке қарастырылуына беруді керек туралы айтылады.

   Бюджеттік кодексті жазу жұмысы өткен жылдың қазанында басылғандығы туралы еске түсірецін деп едік. Осы уақыт аралығында бюджеттік процесті жетілдіру саласында үлкен жұмыс жасалынды.

   Менім ойымша Бюджеттік кодекс елдің бюджет жүйесі дамуының көп жолғы жұмыстың тәжіриебесін өзіне қаратып алды. Егер 1995 – 1999 жылдарындағы біздің алдымыздағы болған проблемаларды және қазіргі уақытта біз оларды қалай көшкенімізді немесе қандай жағдайымызға келгенімізді еске түсірсек, онда келесі туралы айтуға болады. Реалды емес бюджетті қабылдау сол жылдардағы негізгі проблема болды. Негізінен, реалды емес бюджет төленбеген төлемдер жүйесін әкелген және жалпы біздің экономикамыздың дамуына әсерін тигізген кредиторлық қарыздың негізгі причинасы болды. Содан басқа арнайы шоттар проблемасы өріс алуда болатын. Арнайы шоттардың бар болуы мемлекеттік ұйымдарда басқарудың эффектілігі туралы сұрақ туындайды: бір сома Парламентте бекітілсе, ал екіншісі басқа бір арнайы шоттарда болды. Ол сомаларды Парламент бақылауға ала алмай, ол сомалар негізгі мануфактураны айқындайды және де ол көбінесе мемлекеттік – ұйымдық , компаниялық іскерлігіне болатындығын айқындайды. Сол уақыттағы бюджеттік кодекс өзінің барлық стратегиясында істеп тұрған құрылымдар арасындағы барлық ресурстардың пассивті бөлінуімен анықталған бюджет өтімдердің кәдімгі бірігуімен анықталады, содан кейін барлық бюджеттік ұйымдар арасында шектелген ресурстардың бөлінуі болды. Осы процесте сот көрінісіндей тәжірибе жүзінде бюджет орындалуы  керек болған макроэкономикалық жағдай есептеледі және тәжірибе жүзінде экономикалық саясаттың қағидалары мен приоритеттерімен байланысты шығындарды дұрыстау жұмыстары жасалынбады. Бюджеттік пайыздың ешқандай стадияларында біздің еліміздің стратегиялық құжат анықталған экономикалық приоритетімен байланысты шаралары көрінбеді. Сонымен, біз жүзеге асыру керек бағдарламалар мен бағыттарды қарастырудын орындалуы, бюджеттік дайындау процессі сандардың басуына әкелді.

     Парламентте бюджеттің соңғы құны қарастырылып, дайындау процесінің соңғы стадиясында, біз шығындардың ерекше бөлімдер туралы бәстесумен шектестік, сонда да бағдарламалық шығындарды аздату жұмыс табу жоқ болды. Біздің алдымызда бюджеттік жүйе принциптерінің түбірімен қайта қарау қажет болды. Осындай логикадан бас тартып, басқа принципті қолдану қажет болды. Тандау принципі, конкурстық кезінде көптеген бюджеттік өтімдерінің ішінен таңдау.

   1999 жылы бюджет қаржыларды мақсатты және эффективті жұмсау саласындағы нормалық құқық базасын дамыту, сенімді алдын – ала пайда болуын бақылау механизмдерін құру арқылы болатын кредиторлық қарыздардың өсуін төменге бағытталған жұмыстар басталды. Қаржы институтының қазынашылық комитетіміз және жұмысы Қазыналық модорнизациясы осы мақсатты орындауға арналды. 2001 жылдың аяғында « Бюджет жүйесі туралы» заңға үлкен өзгерістер енгізілді.

   Бюджеттік қаражаттар негізінде жасалған барлық азаматтық құқық мәніне Қазыналық органдарда міндетті тіркелу нормасы іске асырылды. Кейбір мемлекеттік функциясын бәсекелестік ортаға беріліп және олар мемлекеттік қызмет көрсету нысанында орындалды. Бюджет ақша қаражаты жаңа қағидалары іске қосылды.

   Барлық бәсеке емес қорлардың істері ашылып, олардың кірістері мемлекеттік бюджеттің құрамына кіргізілді.

   Менің ойымша осы кезек мемлекеттік бюджет жүйесінің дамуының аса маңызды кезеңі болды.

   Мемлекеттік ұйымдардың бөлінетін мемлекеттік тапсырмаларды орындау үшін бюджеттік қаражаттардың мақсатты пайдасына, мемлекеттік сыртқы қарыздарды борыштардың дұрыс пайдалануға және қайтаруына Қазақстан Республикасының Үкіметі келісіммен алынған мемлекеттік емес қарыздардың қайтарылуыын байқалуына біз көп қарыз аудардық.

   Дұрыс жоспарлау мемлекет мақсаттарының олардың орындалуы үшін қажет сиректер көлемімен есептелуі керек және жоспарланған бағыттар мен мақсатты анықтайтын шешімдерге бағыттау керек екендігін түсініп, бағдарламалау деп аталатын жаңа әдісті қолдануға көштік

  Бюджеттік бағдарламалау  келесі үш қағидаға негізделеді:

• Даму бағдарламалық стратегиясын анықтау.
• Бюджет ресурстарын анықтау
• Бюджет бағдарламаларды жоспарлау.

   2003 жылғы бюджетті қалыптастырғанда біз бюджеттік жоспарлау жұмыстарын мемлекеттік, салалық бағдарламалардың жасау мен жүзеге асырумен байланыстырдық.

   Қаржы көздерімен қамтылмаған көптеген бағдарламалар жоғалып кетті, біз бағдарламаларды олардың іске асыруына көзделген қаражаттармен байланысты іске асырдық.

   Еске түсірсек, орталық аймақтарды қаржыландырмай оған кейбір қызметтерді берді. Осы проблеманы біз 2002 жылдан бастап шеше бастадық, ол бюджеттік кодексте « Бюджет жүйесі » туралы заңында өз көрінісін тапты. Бюджеттік ресурстардың жоспарлауы орта мерзімдік макроэкономикалық негізінде жасалғанды бюджеттік бағдарламалар бастапқы екі элемент негізіндей. 2002 жылды тағы бір жаңалығы, сіз білетіндей бюджеттік бағдарлама паспорты болып табылады.

   Бюджеттік бағдарлама паспорты – мақсаттарды, күтілетін результаттарды және жауапты орындауына және результативтілігі мен оның іске асырылуын бақылайтын керек элементтер және бюджеттік әкімшіліктің маңызы бар құжаты.

   Менің ойымша 2002 жылдың ағымында біз мемлекеттік органдарда жоспарлау түзете алдық. 2003 жылы бірінші шарты жылдыққа әкімшілер жоспарлаудың әр кезеңдерінде өз жауапкершлігін білу үшін бюджеттік комисиямен шараларды салу шешімі қабылданды. Бюджеттік кодексті дамытудың негізгі мақсаты – бюджеттік процесс саласында қолданатын нормалық құқық актілердің қосылуы мен жүйеленуі. Солардың ішіндегі негізгілері: « бюджеттік жүйе туралы» заң бақылау туралы, « мемлекеттік және кепілділген мемлекеттік қарыз туралы» заң, қаржылық процедуралар ерекшелігі және үкімет шешімдері бюджеттік процестермен байланысты.

   Бюджеттік кодекс өзіне бюджеттік процестік әрбір кезеңдерінің нормаларын біріктірді – жоспарлау, атқарылу, кешелеу, қарыз алу және бюджет атқарылуына бақылау. Әрбір тақырыпқа бөлім арналған. Менің тағы айтқым келгенім, осы кодексті негізгі қабылдаушы. Қазақстан Республикасы және бюджеттік шаруашылық мемлекетпен бюджеттік процестеріне белсенді қатысқандардың ішінде қаржы және әрекет минздравы, есеп комитеті және Ұлттық Банк.

   Сол сияқты бюджеттік кодекске бюджет процестің өзінің сапалы жаңа қағидалары енгізіледі. Біз преемственности қағидасын ұсынамыз. Орталық  фискалды саясаттың бағыттарын орындап, бюджетті жоспарлау. Бюджеттік кодекстің тағы бір жаңа енгізу – бюджет өтінішімізді қарастыру бойынша бюджеттік комитетінің алдында біз 3 жылға орта мерзім фискалдық саясатты қабылдау керекпіз, онда салық саясатының негізгі приоритеттері қандай, бюджеттік шығыс бөлігінде қалай приоритеттерді қолдайтымызды көрсетеді:

   Приоритеттік қағидасы - әлеуметтік экономикалық дамуды алдағы орталық кезеңдермен приоритеттер байланысты болатынын жоспарлау.

      Негізделу қағидасы – келесі жылғы бюджет жобасына беру үшін оған негіз болу керек.

      Бюджеттік  артықшылдық процессі сол сияқты, бүгін бізде бар, жиналған бюджет орындалуға байланысты тәжірибелермен көрсетеді. Егер бюджеттік жоспарлау дамытуға байланысты дүниежүзілік тәжірибелерді қарастырсақ, біз ең алдымен ТМД елдерінің тәжірибесін қарастырамыз. Сіз білетіндей, Ресей мен Украйнада осы сияқты заң актілері қабылданып, өз қызметтерін атқаруда.

Бюджет саясаты саласында Қазақстан Республикасының Үкiметi бюджет жүйесiн жетiлдiру жөнiнде мынадай қадамдар жасады. Бюджет қаражатын тиiмдi жұмсау мақсатында мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасында өкiлеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жөнiндегi, сондай-ақ бюджет заңнамасын жетiлдiру жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлдi. Мысалы, мемлекеттік басқару деңгейлерi арасындағы өкілеттіктерді ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасы қабылданды, Бюджет кодексiнiң және "Қазақстан Республикасының кейбiр заң актiлерiне жергiлiктi басқару мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобалары әзiрлендi. 
      Бюджет саясатының үлкен айқындылық, алдын ала болжау және тұрақтылығы үшiн мемлекеттік бюджеттің қаражатын жұмсаудың перспективаға арналған басым бағыттарын нормативтiк бекiту қажет.

Мақсаттары мен міндеттері. Алдағы кезеңде мыналар бюджет саясатының мақсаттары болып табылады:

экономикалық өсімнің тұрақты қарқындарын ұстауға жәрдемдесу; 
       халықтың әл-ауқатын арттыру;

мемлекеттiк функциялардың толық көлемi орындалу қамтамасыз етiлетiн деңгейде шығыстарды қолдау;

мемлекеттiк шығыстардың тиiмдiлiгiн арттыру.

Бюджет саясатының мақсаттарына сәйкес 2004-2006 жылдары мынадай мәселелердi шешу қажет:

стратегиялық, индикативтiк және бюджеттік жоспарлауды одан әрі үндестіру;

бюджет қаражатын жұмсаудың орта мерзiмдi кезеңге арналған басымдықтарын, iске асыру көлемдерi мен мерзімдерін анықтау;

бюджет кодексiнде көзделген нормаларға сәйкес бюджеттiк құқықтық қатынастарды регламенттейтiн қолданыстағы нормаларды ретке келтiру;

бюджеттiк бағдарламалау әдiстерiн одан әрi енгiзу;

бюджеттердің шығыстарын жоспарлаудың нормативтік әдiсiн енгiзу;

бюджеттiк бағдарламалардың тиiмділігін бағалау әдiстерiн жетілдіру;

қазынашылықты жаңғыртуды аяқтау;

инвестициялық жобаларды, оның iшiнде бюджеттік даму шығыстарын қалыптастыру жүйелiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында бюджет қаражатының есебiнен iске асырылатындарды дайындау, қарау, iріктеу процесін ретке келтiру;

әрбiр мемлекеттiк басқару деңгейiнiң бюджет ресурстарын бөлудегi дербестiгiн күшейту.

Қойылған мақсаттар мен мiндеттерге қол жеткiзу жолдары. Алдағы кезеңге арналған бюджеттi қалыптастыру бiрiншi кезекте мемлекеттiк және салалық бағдарламаларда көзделген бағыттарға негiзделетiн болады, яғни бюджет шығыстары бағдарламалық құжаттарда растау табуы тиiс. Бағдарламаларды iске асыру кезінде тиімділік пен нәтижеліліктің iшкi және сыртқы бағаларына ерекше көңiл бөлінуi тиiс. 
      Бағдарламаны одан әрi iске асырудың орындылығы туралы шешiм мемлекеттiк бағдарламалардың iс-шаралар жоспарын орындауға; материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын пайдалану тиiмділiгiн талдауға; мемлекеттiк бағдарламаны iске асырудың елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуына әсерiн бағалау.     

 Осылайша, бiр уақытта  мемлекеттiк органдардың жауапкершілiгiн  арттыра отырып бюджет қаражатын  тиімдi жұмсау мақсатында мемлекеттiк  органдар өз саласында мемлекеттiк  саясатты iске асыра отырып барынша  тиiмдiлiкпен бар ресурстарды пайдалана алатын белгiленген өлшемдерге сүйенудi қамтамасыз ету жоспарланады.     

 Алдағы кезеңде елдің  ауыл шаруашылығы мен ауылдық  аумақтарын қолдау мен дамыту, әлеуметтiк даму міндеттерiн шешу, денсаулық сақтау мен бiлім  берудi одан әрi дамыту, ғылым мен инновацияларды дамыту, мәдени-тарихи құндылықтарды сақтау бюджет қаражатын жұмсаудың басым бағыттары болып табылады.     

 Мемлекеттiк басқару  деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды  жетілдіру тұжырымдамасын iске асыру шеңберiнде шығыс өкілеттiктерiн мемлекеттік басқару деңгейлерiне бекiту реттеледi және бюджетаралық трансферттердiң тиiмдi моделi анықталатын болады. Оның iшiнде төменгi мемлекеттiк басқару деңгейiн қаржы құралдарымен қамтамасыз ету тетiгiн енгiзу көзделедi. 
      Бюджет кодексiнің нормаларын енгiзу және 2005 жылдан бастап iске асыру бюджет қаражатын жұмсаудың тиiмдiлiгiн арттыруды; бюджет шығыстарының үлкен айқындылығына қол жеткiзудi; бюджет қаражатының мақсатты пайдаланылуын мемлекеттiк қаржылық бақылау рөлiн күшейтудi көздейтiн бюджет шығыстарын басқарудың сапалы жаңа деңгейiне көшудi қамтамасыз етедi.     

 Нормативтiк құқықтық  актiлердің нормаларын Бюджет  кодексiнің нормаларына келтiру  және Бюджет кодексiн iске асыруға  бағытталған нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу жөніндегі жұмыстар жалғастырылатын болады.     

2005 жылдарға арналған  республикалық және жергілікті  бюджеттердi қалыптастыру Бюджет  кодексiнің негізінде жүзеге асырылатын  болады. 
      Бюджет кодексiнің жобасында көзделген жыл сайын Алдағы үш жылға арналған орта мерзiмдi фискальды саясатты әзiрлеу орта мерзiмдi кезеңде салық-бюджет саясатын қалыптастыруға бағытталатын болады. Осы құжат орталық және жергілікті мемлекеттiк басқару органдары бюджеттердiң жобаларын әзiрлеу кезінде негiз болып табылады. 
      Ұлттық қордың активтерiн тиiмдi басқаруға бағытталған саясат жүргiзiлетiн болады.      

 ЖІӨ-ге проценттiк қатынаста  бюджеттiң тапшылығын бiртiндеп  қысқарту және мемлекеттiк борыш  құрылымын оңтайландыру көзделедi. 
      Мемлекеттiк сатып алу рәсiмдерiн iске асырудың уақытылығы мен тиімділігін арттыру жөнiндегi шаралар қабылданатын болады.                   2003 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасы Yкiметiнің сыртқы борышы үкiметтiк борыштың жалпы көлемiнің 79%-iн құрады. Борыштық портфельдің осындай құрылымы дағдарыс нәтижесiнде қаржылық шығындардың басталу рәсiмiне елеулi ұшырады және осы тұрғыдан экономикалық қауiпсiздіктiң өлшемдерiне сәйкес келмейтiн осал болып табылады. Үкiметтің борыштық портфелiн әртараптандыру мақсатында iшкi рынокта қарыз алуды бiр уақытта арттыру кезiнде сыртқы қарыз алу көлемiн қысқарту қажет.

Мақсаттары мен мiндеттерi.     

 Қазақстан Республикасы  Үкiметiнің мемлекеттiк және мемлекет  кепілдiк берген қарыз алу мен  борыш саласындағы саясаты 2004-2006 жылдары мынадай 2 бағытта iске асырылатын болады:     

 ЖIӨ-ге проценттiк қатынаста  үкiметтiк борыштың мөлшерiн дәйектi қысқарту. Бұған ЖIӨ-ге проценттiк  қатынаста республикалық бюджет  тапшылығының мөлшерiн бiртіндеп  және тиiсiнше оны қаржыландыруды қысқарту нәтижесінде қол жеткізiлетiн болады;     

 Республикалық бюджеттiң  тапшылығын қаржыландырудың жалпы  құрылымында сыртқы қарыздардың  есебiнен республикалық бюджеттiң  тапшылығын қаржыландыру үлесін  қысқарту жолымен үкіметтiк борыш құрылымында сыртқы борыштың үлесiн бiртіндеп азайту. 
 Жүргiзiлетiн саясат шеңберiнде мынадай мәселелердi шешу ұйғарылады:

республикалық бюджет тапшылығының мөлшерiн біртіндеп қысқарту; 
 жинақтау жөнiндегi саясат шеңберiнде Үкіметтiк борыштың ұтымды мөлшерiн анықтау;

мiндеттемелердің орындалмау тәуекелiн азайту және қысқа және орта мерзiмдi перспективада Үкiметтің iшкi борышын өтеу жөніндегі төлемдер төлеудің ең жоғары шегiн төмендету, ол үшiн басым орта мерзімді және ұзақ мерзiмдi мiндеттемелердi шығаруға қайта бағдарлау ұйғарылады;

республикалық инвестициялық жобалардың тiзбесiне енгiзiлген жобаларды дайындау және сараптау сапасын жақсарту және сыртқы қарыздарды тиiмдi пайдалану;

жергiлiктi атқарушы органдардың қарыз алу процесiн ретке келтiру.

Жергiлiктi атқарушы органдардың қарыз алуы республикалық бюджеттен инвестициялық жобаларды қаржыландыруға бюджеттiк кредиттер алу нысанында ғана жүзеге асырылатын болады; 
 валюталардың кросс-бағамдары және теңгенi айырбас бағамы өзгерген жағдайда терiс салдарды азайту мақсатында қарыздардың валюталары жөнiндегi Үкiметтiң сыртқы қарыздарының портфелiн әртараптандыру. 
 Қойылған мақсаттар мен мiндеттерге қол жеткiзу мемлекеттiк борышты қауіпсіз деңгейде сақтауды, оның құрылымын оңтайландыруға және ұзақ мерзiмдi перспективада бюджеттің тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз етуi тиiс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Соңғы бірнеше жыл ішінде Қазақстан экономикасының анализі дүние жүзілік тәжірибе негізінде анықталған бюджеттік саясаттың оң құрылым-дарының Қазақстан шарттарында да болуын көрсетеді. Ол – мемлекеттік міндеттемелердің реалистік деңгейі негізіндегі дефициттің төменгі деңгейі немесе жол болуын қамтамасыз ететін, несиелеу нарығындағы төменгі проценттік ставкалардың болуын және жекеменшік секторды қаржыландыруды көтеруді қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындарды шектеу саясаты. Осындай саясат экономикалық өсудің тұрақты темптеріне және жұмыссыздықтың төендеуіне әкеліп, сонымен жалпы халыұ жағдайы деңгейінің өсуіне әкеліп соқтырады. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің негізгі қаржы жоспары болы, қаржы құралдарының аккумуляциясының негізгі құралы болып, саяси өкіметке өзінің биліктік құзіретін орындауға мүмкіндік беріп, мемлекет қолына нақты саяси және экономикалық билікті береді. Бір жағынан бюджет биліктің бір тармағымен орындалып екіншісімен бекітілетін құжаттар жиынтығы ғана болып, утилитарлық функцияны орындайды – ел басқарудың мемлекет таңдаған стилін бекітеді. Бюджет орындалатын биліктің экономикалы саясаты қатынасында өндіру өнімі болып, таңданған қоғам дамуының нұсқасына тәуелді және қзіндік рөлді ойнамайды.

Бірақ тек қана бюджет нақты қолда бар ресурстарды және мемлекетке қажетті қаржы ресурстарын көрсетіп, елдің салықтық райын анықтайды. Бюджет қана нақты шығындар құрылымын, территориялар мен салалар арасындағы проценттік қатынасты бекітіп, мемлекеттің экономикалық саясатының негізгі көрінісі болып табылады. Бюджет арқылы ұлттық табыс пен жалпы ішкі өнімнің қайта бөлу процесі жүреді. Бюдет экономиканы реттеу және жетілдіру, инвестициялық белсенділік, өндіріс эффективтілігін көтеру  құралы болып, ол арқылы әлеуметтік саясат жүзеге асырылады.

Сонымен, бюджет өзінің ішіне барлық негізгі қаржылық категорияларды (салықтар, мемлекеттік несие, мемлекеттік шығындар) қосып, әрбір мемлекеттің қаржы жүйесінің алдыңғы қатарлы саласы болып, қоғамда маңызды экономикалық рөлмен қатар саяси рөлді алады.

 

ҚОЛДАНЫЛҒАН  ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі №548-11 жаңа Бюджет Кодексі.
2. “Бюджет жүйесі туралы” 1999 жылғы 1 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы.
3. “Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы” 2002 жылғы 29 қаңтарыңдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
4. Финансы. Учебник. //под редакцией Радионовой В.М. –М., 1995. –432 с.
5. Худяков А. Финансовые право Республики Казахстан (Общая часть). –Алматы, 1995. –224 с.
6. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы.  Учебник. -Алматы, 1997. –472 с.
7. Государственной бюджет. Учебник. // Ильясов К.К и другие –Алматы, 1994. –267 с.
8. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1998 жылы 19 сәуір.
9. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. –Алматы, 1995. –160 с.
10. Эсберг К.Т. Курс финансовой науки. –Санкт-Петербург, 1913. –113 с.
11. Мельников В.Д., Ильясов К.К Финансы. Учебник. –Алматы, 2001. –512 с.
12. Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының 2004 –2006 жылдарға арналған индикативтік жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 12 қыркүйектегі № 926 қаулысы
13. Воронин А.Г., Лапин В.А., Широков А.Н. Основы управления муниципальным хозяйством. –СПБ., 1992. –540 с.
14. Пояснительная записка к проекту Закона Республики Казахстан “ О республиканском бюджете на 2005 год”. Постановление Правительства от 31 августа 2004 года № 20/5532.
15. Брачева Т.В. государственные финансы. Учебное пособие. –СПб.: Питер, 2001. –288 с.
16. Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуының 2005 – 2007 жылдарға арналған орта мерзімді жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 тамыздағы №917 қауылысы.
17. Хурсевич С.Н. Использование нормативного подхода организации бюджетного выравнивания. //Финансы. –1996. -№10. –С. 7-9.
18. Финансы. Учебник для вузов. //Под ре. Л.А. Дробзиной. –М., 2000. –257 с.
19. Бол Рой, Иохинес Ф.Ли. городские общественные финансы в развивающихся странах. –Нью-Йорк, 1992.
20. Ким И. Роль бюджета в развитии экономики и культуры. –Алматы77, -1967.
21. Баймуратов У.Б., Зейнельгабдин А.Б., Жансарбаев Б. Проблемы совершенствования  механизмов  налогово – бюджетного регулирования. //Экономические реформы: особенности переходного периода. В 2-х томах /под ред. Мамырова Н.К. Том 2. –Алматы: Экономика – 1999 –С. 96-105.
22. Алимбаева А.А., Утешев С.Б., Ахметов С.Н., Таубаев А.А.  Региональная социально-экономическая система. –Караганда: Санат, 2002, Том 2. 409 с.
23. Исентаев Г.К. Особенности стратегического планирования регионов. //Реалии  и социально-экономического развития Казахстана. /Сборник научных трудов. Отв.ред. Мамыров М.К. –Алматы: Экономика, -1999. –С.143-148.
24. Вустер Д. Реформа межбюджетных отношений в Казахстане. //Ал-Пари.-2000. -№2. –С.43-48.
25. Саткалиев М.А. Сущность и содержание финансовых ресурсов региона. //Экономические реформы: Особенности переходного периода. /Сб.научных трудов. под ред.  Мамыров М.К. –Алматы: Экономика, -1999. –С.70-76.
26. Бримбетова М.Ж. Трансформация механизма бюджетного регулирования экономики. //Известия МО иН РК, НАН РК. –1999. -№3. –С.14-23.

28.Мельников В.Д., Ли В.Д.  Общий курс финансов: Учебник.- Алматы:

     Институт развития  Казахстана, 2001-295с.

29.Исахова П. Мемлекеттік бюджет: Оқу құралы.-Алматы: Экономика,

     1998-268с.

 

 

 

 

1 Қазақстан Республикасының бюджет кодексі, 24 сәуір 2004 ж. №548-II