Қазақстандағы инвестициялық саясатты жетілдіру жолдары

• Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:

• ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды қағаздар;
• жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
• авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды құндылықтармен байланысты мүліктік құқықтар;
• жерді, суды, ресурстарды, үйлерді пайдалану құқығы және басқа да мүліктік құқықтар;
• қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген «ноу-хау» емес) ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.

2. Аймақтық нысанда инвестициялар  түрлері:

• ішкі инвестициялар, немесе мемлекеттің шаруашылық объектілерінің салымдары;

• шетелдік – шетел заңдық тұлғалардың, шетел мемлекеттердің, халықаралық үкіметтік және үкіметтік емес ұйымдардың салымдары;

3. Құралдардың салыну объектілері бойынша немесе коммерциялық практикада инвестициялар былайша бөлінеді:

• нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге салынатын салым. Материал-ды активтер – ғимараттарға, станоктарға, қосымша материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
• материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттер-дің, тауар белгісінің құны, жарнамаға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
• қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.

4. Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:

• тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулерге, инвестицияландыру объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
• жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы (инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай делдалдар инвестициялан-дыру объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын салынымдарды портфельдік деп те атайды.

5. Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге бөледі:

• қысқа мерзімді, ұзақтылығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
• ұзақ мерзімді, бұның ұзақтылығы бір жылдан көп.

6. Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:

• азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың, өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
• мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің бюджет көздерінен қаржыландырылады.

7. Инвестордың қатысу түріне байланысты:

• қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі меншік қоғамына үлестік қатынас);
• инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
• жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
• табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да мүліктік құқықтарға концессия алу.

8. Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:

• тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау ретінде қолданылады;
• тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру, өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар болуы мүмкін:
• барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
• жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
• барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы немесе апаттық тәуекел.

9. Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы мүмкін:

• жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
• шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі – өндіріс қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген кәсіпорындарды кеңейту;
• шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру – моральды тұрып қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
• техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың, өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.

Қызмет ету жағдайына байланысты инвестицияны келесі топтарға бөлеміз:

1. Тиімділікті жоғарлатудағы инвестиция. Басты мақсаты – қондырғылардың орнын ауыстыру арқылы шығындарды азайтуға жағдай жасау, жұмысшыларды даярлау, өндірістік қуатты арттыру.
2. Өндірісті кеңейтудегі инвестиция мақсаты – нарыққа тауарларды шығару көлемін кеңейту, мүмкіндіктерін қарастыру.
3. Жаңа өндірістік орнын құрудағы инвестиция  мақсаты - жаңа кәсіпорын құруда, яғни  жаңа өнім дайындайтын немесе қызмет көрсететін, нарыққа жаңа өнім түрін ұсынуды қамтамасыз етеді.
4. Мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қамтамасыз ету мақсатындағы инвестиция – бұл инвестицияның түрлері – кәсіпорынның қажеттілігіне жұмсалады, яғни өнімнің сапалылығына, экологиялық стандарт талаптарына сәйкес қызмет жағдайына байланысты.

3. Инвестициялық процесс  – ұлттың капиталын өсіру мақсатындағы  қайта өндіру процесінде қатысушылардың  жан-жақтылы қызметі. Бұл экономикалық  жүйенің динамикасына тікелей  қатысы бар. Инвестициялық процесс  қоғамдық өндірістің негізгі бөлігі болып табылады және оның бүкіл стадияларын қамтиды: өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну.

Кәсіпорында инвестициялық қажеттіліктерді 3 топқа бөлуге болады:

• Тікелей инвестициялар;
• Ілеспе инвестициялар;
• Ғылыми-зерттеу әзірлемелерді инвестициялау.

Тікелей инвестицияларға жататын негізгі (материалдық және материалдық емес активтер) және айналым қаражаттарына инвестициялар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Инвестицияның жіктелуі

 

Жіктеу белгілері

Инвестициялардың түрлері

 

Жалпы инвестициялар – тозған негізгі капиталды ауыстыруға кеткен шығындарды да қамтыған капитал жұмсалымының барлық мөлшері.

 

Кәсіпорынның негізгі қорына инвестициялар – кәсіпорынның өндірістік қызметі үшін қажетті ғимарат құрылысы, ірі – құрылыстар, құрал-жабдықтарға шығатын шығындар.

 

Таза инвестициялар – амортизациялық аударымсыз жалпы инвестициялар.

 

Тұрғын үй құрылысына инвестициялар – тұру үшін үй салу немесе жалға алу, беру үшін алынған үйлердің шығындары.

 

Сақтық қор инвестициялары алдағы уақытта өндірісті пайдалану мақсатында тауарлар алуға кеткен шығындар.

 

Мемлекеттік

 

Жекеменшік

 

Сыртқы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Негізгі қаражаттарының инвестицияларына кіретін:

-жаңа жабдықтарды алу (дайындау), оның ішінде әкелу, орнату және пайдалану шығындары;

- жұмыс істеп тұрған  жабдықтарды модернизациялау;

- ғимараттар мен құрылыстарды  салу және қайта жөңдеу;

- жабдықтарды жұмысқа  еңгізуді қамтамасыз ететін технологиялық  құрылғыстар;

- жаңа технологиялық жарақтар  және бар жабдықтарды модернизациялау.

Айналым қаражаттарына инвестициялар келесіні қамтамасыз етеді:

• негізгі және көмекші материалдарды жаңа және қосымша босалқы қорлармен қамтамасыз ету;
• дайн өнімді жаңа және қосымша босалқы қорлармен қамтамасыз ету;
• дебиторлар есебін көбейту.

Бұ аталған инвестициялар өнім көлемін ұлғайтқанда  босалқы қорлар көбеюіне әсер етеді, сондықтан кәсіпорынның дебиторлық қарызы көбейіп, баланстың актив бөлігі қосымша қаржыландыру көздерін талап етеді.

Материалдық емес активтерге инвестициялар көптеген кездерде жаңа технология (патент, лицензия) және сауда маркасын (белгісін) алуға байланысты.

Ілеспе инвестициялар тікелей объектімен аймақтық және функционалдық байланыс түрінде болады (жер астындағы тізбектер, электр жүйелерінің тізбектері, канализация, қоршаған ортаға инвестициялар, әлеуметтік инфрақұрылымға инвестициялар).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Инвестициялық  қызметті қаржыландыру көздері

 

Инвестицияларды қаржыландыру көздері –қазіргі кездегі инвестициялық қызметтің басты мәселесінің бірі б.с.Кәсіпорынның нарықтық қатынастарға көшуімен байланысты қаржыландыу көздерінің тапшылығы пайда болады, бұл ең алдымен жалпы экономикалық кризиспен байанысты.Инвестициялық процесті қамтамасыз етуді қаржыландыру жүйесі-инветициялық қызметті қаржыландыру көздері инвестициялау әдісінің қосылуынан құралады.

Қаржыландыру көздеріне бюджеттік, несиелік, өзіндік қаржыландыру, құрылған бөліп бөлінеді.

     Инвестицияның  негізгі қайнар көзі болып:

-меншікті қаржылық құралдар, сонымен қатар әртүрлі активтермен  құрал-жабдықтар.

-аймақтық және жергілікті  бюджеттер

-шет елдік инвестиция

қаржыландыру формалардан ұсынушылар, с.қ күрделі қаржы енгізушілер қаржылық институттар, мемлекеттер, кәсіпорындар.

-заемдық құралдардың  әртүрлі формасы, оның ішінде  кредиттер, шет елдік инвесторлардың несиелері, облигациялық заемдар, банктік кредиттер және басқа да инвестициялық қорлар, қамсыздандыру қоры, зейнет ақы қоры.

     Күрделі қаржы  келесі қаржыландыру есебінен  жүзеге асырылады:

а) меншіктік қаржылық ресурстар мен инвесторлардың ішкі шарттық резевртері (табыс, амортизациялық бөлулер, азаматтармен заңды тұлға салымдары т.б.)