Өзгергіштік және оны зерттеу жолдары

 

Тәжірибенің зертгелуші вариаштары арасындағы ең кіші елеулі айырмасын (ЕЕА немесе НСР) анықтау үшін айыр-маның (md) қабылданған ықтималдықтағы және кездейсоқ вариансалар бойынша ерікті дәрежелер санына дел стьюдент критерийіне (t) көбейтеді.

Кездейсоқ вариансаларьшың ерікті дәрежелер саны 8-ге тең, р=0,95 ықтималдылықтағы біздің тәжірибемізде

ЕЕА (НСР)= md-1= 0,9 . 2,31 = 2,08.

Р= 0,99 ықтималдылықтағы ЕЕА (HCP)=md.t=0,9.3,36= 3,24.

Тәжірибенің нетижелеріне қайта оралайық (46-кесте).

 

 

 

 

46-кесте

Сортгар	Орта өнім	Стандарттан ±
A	5	-Зхх
Б	3	+1
В	4	+2
Г	6	4хх
Д стандарт	2	0

 

А және Г сорттары стандарттан сенімді артық өнім берді: А-0,95; Г-0,99 ықтималдылықта. Б және В сорттарының өнім-дері стандарттан сенімді артық емес (айырмасы ЕЕА-дан кем), тежірибенің қателік шегінен аспайды.

Басқа бір мысал алайық. Әрқайсысы бес реттен қайтала-нып 3 сорт сыналды. Мынадай мәліметтер алыңцы (47-кесте).

47-кесте

Сорт тар	Қайталанулар бойынша шартты бірлікпен алынған өнім					Жал пы өнім	Қайталанулар бойынша орта шамадан ауытқулар х— X
	I	II	III	IY	Y		I	II	III	ІҮ	Ү
А	4	3	2	6	3	18	0	-1	-2	+2	-1
Б	5	3	4	5	1	18	+1	-1	0	+1	-3
В	6	3	6	7	2	24	*2	-1	+2	+3	-2
қосынды	15	9	12	18	6	60			—		—

 

Тежірибе  бойынша  орташа  өнім  60:15=4.  Ауытқулар квадраттарының қосындысы 44. Сорттар бойынша ауытқулар

 

Сорттар бойынша F мөні кестедегіден анағүрлым кем. Демек, тәжірибе сорттардың ерекшеліктерін айқындауға мүм-кіндік бермеді. Қайталанулар бойынша F мөні кестедегіден артық. Қайталанулар бойынша бір сорт шеңберінде сенімді айырмашылықтар алынды. Мүнан шығатын қорытынды: қайталанулар бойынша жағдайлардың бірдей болмағанды-ғынан тәжірибе ойдағыдай нөтиже бермеді. Тәжірибені қай-талаған кезде тегістелген участке алу қажет.

Сонымен, дисперсиялық талдау зерттелген тәжірибе вари-анттары бойынша сенімді айырмашылықтардың бар екеңдігіне ғана сендіріп қоймайды, сонымен бірге тәжірибе сөтсіздігінің себебін де түсінуге мүмкіндік береді (егер қайталанулар бойынша F мөні кестедегіден кем болса, онда онімі бойынша сорттар арасында айырманың жоқ болуын мұндай айырманың шын мағынасында жоқ екендігімен түсіндірген болар едік. Ал, бұл, тәжірибеге қатысқан сорттар өнімі бойынша өзгешелін-бегендігін кәрсеткен болар еді).

Дисперсиялық талдаудың қолданылуын нақты материалда қарастырайық. 49-кестеде конкурстық сынаудан өткен бидай сорттарының өнімі және бүкіл тәжірибе бойынша ауытқулар квадраттарының қосындысы анықталған есептеулер келтіріл-ген.

Сорттар бойынша ауытқулар квадраттарының қосындысын анықтаймыз (50-кесте).

50-кесте

Сорт	Орташа өнім	Жалпы орта шамадан ауытқу (х-Х)	(х-ЛГ)2
9181	23,1	+2,9	7,84
5838	22,1	+1.9	3,61
7140	21,7	+1,4	1,96
7098	21,8	+1,5	2,25
7221	20,7	+0,4	0,16
9205	22,1	+1,8	3,24
9178	18,9	+1,4	1,96
9189	15,8	-4,5	20,25
9141	24,4	+4,1	16,81
2687	17,4	-2,9	8,41
5478	18,8	-1,5	2,25
114	19,4	-0,9	-0,81
4678	18,7	-1,6	2,56
Ст-т 126	20,1	-0,2	0J)4
			72,14 х   3
			216,42

 

Қайталанулар бойынша ауытқулар квадраттарының қосын-дысын анықтаймыз (51-кесте).

Дисперсиялық таддау кестесін жасаймыз (52-кесте).

51-кесте

Қайталану	Жиынтық өнім	Орташа өнім х	Жалпы орта шамадан ауытқу (х-Х)	(х-Х)2
I	277,8	19,88	-0,55	0,25
II	292^	20,97	+0,6	0,36
III	261,7	20,10	-0,2	0,04
				0,65
				х14
				8,90

 

Сорттарда айырмашылық бар екендігі дөлелденді (F кесте-лік F-тен үлкен). Қайталанулар бойынша айырмашылық коп емес (Ғ кестелік Ғ-тен кем)

52-кесте

Өзгергіштік көздері	Квадраттар қосындысы	Ерікті дәрсжелер саны	&	Ғ	Кестелік ықтималдылықта Ғ
					Р=0,95	Р=0,99
Жалпы	260,93	40	—	—	—	—
Сорттар	216,42	13	16,65	11,7	2,42	3,59
Қайталанула Р	8,90	2	4,45	3,1	19,45	99,46
Кездейсоқты К	35,61	25	1,42	~		—
			1,42

 

Сыналған сорттар өнімдерін стандарт өнімімен салысты-рамыз (53-кесте).

53-кесте

Сорттар	Орташа енім ц.га		Стандарт-тан ±,ц.га		Қорытынды
Стандарт К— 126	20,1		-		-
9141	23,4		+3,3		Р=0,99 ықтималдылықта артықтығы сснімді
9181	23,1		+3,0		U
5838	22,2		+2,1		Р=0,95 ықтималдылықта артықтығы сенімді
9205	22J		+2,0		«(
7098	21,8		+1,7		Артықтығы сенімді емес
7140	21,7		+1,6		Артықтығы сенімді
						емес
7221		20J		+0,6
114		19,4		-0,7		Өнімнің кемуі сенімді емсс
9178 5478		18,9 18,8		-1,2 -1,3
4678 2687 9189		18,7 17,4 15,8		-1,4 -2,7 -4,3		өнімі стандартган сенімді кем

 

Есептер

Гамма еөулелерінің алма ағаш телінділеріне (привойға) ти-гізетін өсерін зерттеуге арналған тәжірибеде үзыңдыга 1 м біржылдық сабақтың бойыңцага жапырақтар саналды және мынандай мәліметтер алынды.

Үзындығы 1 м біржылдық сабақ бойындағы жапырақтар

^Контроль 29 24 27 30 31 37 23 28 29 27 31 32 28 28 31 28

28 25 29 30 26 31 30 28 29 30 31 27 29 26 31 30 32 Сөулеленген 45 44 49 42 39 48 46 39 38 45 46 40 39 45 телінділср   48 42 49 39 42 41 47 49 42 47 49 42 47 45 48 42

Дөледдеу үшін қажетті есептеулер жүргізіндер:

а) Сабақтағы жапырақтар санының артуына сеулелендіру

өсер етс алды ма?

б) Сөулелендіру осы белгі бойынша өзгергіштік дәрежесш

арттыра алды ма?

2. Жаздық бидайдың бастапқы сортының және одан алын-ған линиялардың қара күйе ауруына шалдығуы мынандай кәрсеткіштермен сипатталады (54-кесте).

54-кесте

Сорттар немесе линия	Қайталанулар бойынша ауруға шалдыккан өсімдіктер, %			Линия	Қайталанулар бойынша ауруға шалдыққан өсімдіктер, %
	I	II	III		I	II	III
Бастапкы сорт	0,44	0,24	0,23	Л-218	0,12	0,08	0,09

 

 

Л-367	0,07	0,09	0,18	Л-356	0,06	0,10	0,11
Л-380	0,08	0,06	0J0	Л-21	0,00	0,04	0,03
Л-227	0,03	0,07	0,06	Л-398	0,04	0,08	0,04
Л-61	0,00	0,02	0,008	Л-63	0,00	0,08	0,15

 

Ескерту: Мәліметтер О.С.Хохриков (1971) жұмысынан ал-ынды.

Орта шама қатесін есептеу үшін m=[[a]].K формуласын пайдалана отырып мынаны анықтандар:

а) Жургізілген сұрыптау өсімдіктердің қара күйеге шалдық- 
пауына елерліктей өсер жасай алды ма?

б) Линиялар арасында олардың қара күйеге шалдықпауы 
жөнінде елерліктей айырмашьшық бар ма?

в) Сіз қандай линиялардың келешегі зор деп есептейсіз?

3. А.С.Құдайбергенованьщ (1971) жұмысьшда бидайдың екінші тамырларының саны олардың сорттық ерекшеліктеріне және вегетациялық кезеңце жауған жауынның мөлшеріне бай-ланысты екендігін сипатгайтын мынандай кәрсеткіштер келті-рілген (55-кесте).

55-кесте

Сорт	Жыддар
	1958	1959	1960
Эритроспермум 841	6,6+0,37	3,8±0,24	3,6+0,16
Гордейформе 189	7Д±0,32	5,3±0,53	5,1±0,28
Линия 471-13	6,7±0,29	4,0±0,30	-
Линия 471-12	6,3±О,28	6,7±0,34	5,6±0,22
Вегетациялық кезеңде жауын мөлшері (апрель-июль) мм	134,00	70,2	67,3