Құрамына қарай жұрнақтар жалаң және құранды болып бөлінеді

    Қос  сөздер тілде екі түрлі тәсіл  арқылы жасалады: 1) екі түрлі сөздін. қосарлануы арқылы, 2) бір сөздің  қайталануы арқылы ясасалады. Осымен  байланысты қос сөздерді казак  тіл білімінде екі түрге бөлу  калыптаскан: 1) қосарлама қос сөздер, 2) қайталама қос сөздер. Қос сөздерді  осылай жіктеу, топтауды ғылымға  кіргізген А.Ыскақов. Қос сөздердің  бүл түрлері ғылымда таньшған  және ол

кальштаскан.

    Қосарлама  қос сөздер тілде өте көп, олар  мағынасы жақын екі сөзден  жасалып, біртүтас лексикалық мағына  береді. Мысалы, аяқ-табақ ыдыс деген  мағынаны білдірсе, ине-жіп іс  тігуге қажет заттардың жалпы  аты, туған-туысқан деген қос сөз  туыс деген мағынаны білдіреді, шай-қант-шай ішуге керек заттардың  аты, қой-ешкі-үсақ малдың аты, кьіз-келіншек-әйел  текті жастардың жалпы аты, өрік-мейіз-шайда қолданьшатын жеміс атаулының жалпы аты.

Қосарлама қос сөздердің мағынасында жинақгау, жалпылау мән болады. Мысалы, апа-кдрындас-әйел туыстың жалпы аты, ол сіңіліні де, апаны да, карындасты да бәрін қамтиды, кару-жарақ деген-кдруға жататын құралдардың (мылтық, қылыш, найза т.б.) бәрінің ортақ, жиынтық аты, көрпе-жастық-төсекте қолданылатын заттардың бәрінің аты. Бұл қосарлама қос сөздердің бәріне тән жалпы қасиет.

   Қосарлама  қос сөздердің сыңарлары екі  түрлі сөз болганымен, олар міндетті  түрде бір сөз табына жататын  сөздерден болады. Мысалы, аға-іні, көйлек-көншек, бас-аяқ, аяк-кол, өнер-білім, ән-күй  зат есімдерден ж.асалған, қызыл-жасьш, ақ-кдра, қызылды-жасылды, үлкенді-кішілі, аумалы-төкпелі сын есімдерден, үш-төрт, бес-алты, қьірық-отыз, елу-алпыс сан  есімдерден, өне-міне, анау-мынау есімдіктерден, келіп-кетіп, көрген-білген, алу-беру, келген-кеткен, алып-беріп етістіктерден, бүгін-ертең, жоғары-төмен, аңда-санда, окга-текте, ерте-кеш  үстеулерден, тарс-түрс, бүрқ-сарқ, жалт-жүлт, шақыр-шүқыр, сатыр-сүтыр еліктеуіш  сөздерден, ах-ух, уһ-оһ одағай сөздерден  жасалған.

    Келтірілген  қос сөздердің екі сыңарлары  да бір сөз табынан жасалумен  бірге, сол сөз табының аясында  қалған. Сонымен бірге осы мысалдар  қосарлама қос сөздердің барлық  сөз табында бар тілдік Құбылыс  екенін дәлелдейді. Барлық сөз  табының кұрамынан орын алатын, барлық сөз табына қатысты  қосарлама қос сөздер тілдің  сөздік қорынан да үлкен орьш алады.

   Қайталама  қос сөздер де тілге кең  тараған, жиі қолданылатын сөздер  тобына жатады. Кайталама қос  сөз бір сөздің екі рет қайталануы  арқылы жасалады. Мысалы, елең-елең, тарс-тарс, қора-қора, қалш-қалш, келе-келе, айтып-айтып, сөйлеп-сөйлеп т.б.

    Тіркескен  күрделі сөз деп екі не одан  да көп мағыналы сыңарлардан  жасалып, біртүтас лексикалық мағына  беретін сөздер аталады. Олар - сөйлемге  дайын лексема қызметінде алынып, бір  сұрақка жауап беріп, сөйлемнің бір мүшесі кьізметін атқаратын, арасы бөлінбей бір ырғақпен айтылдатын сөздер. Тіркескен күрделі сөздердің де сыңарлары және олардың орны тұрақы. Тіркескен күрделі сөздер құрамы, мағынасы, атқаратын қызметі жағынан біріккен және қос сөздермен бірдей, сөзді тануға қойылатын белгілерге толық жауап береді, айырма емлемен байланысты. Біріккен сөздің сыңарлары бірге жазылады, қос сөздің сыңарлары дефис арқылы жазылады. Тіркескен күрделі сөздердің сыңарлары бөлек жазылады.

   Тірек сыңар  деп түрлі сөздерден күрделі  сөз жасаушы кьізмет  атқаратын  сөз танылады. Мысалы, көріп бер, алып бер, әкеп бер жинап бер  деген кұрделі етістіктерде бер деген сыңар түрлі етістікке тіркесіп, одан күрделі сөз жасап тұр. Қара торғай, боз торғай дегеңде торғай сөзі тірек сыңар болып, бірнеше сөздерден күрделі сөз жасап тұр.

   Тірек сыңардың  қызметі түрлі сөзден туынды  түбір жасайтын жұрнақгың қызметіне  ұқсас. Әр тірек сыңар кандай  сөздерден күрделі сөз жасаса  да, бәрінде ол бір мағына береді. Осы ерекшелік түрлі туынды  түбір жасаушы жүрнақта да  бар екені белгілі. Мысалы, мал  қора, сиыр қора, кой қора деген  түрлі затгың атын жасаған  күрделі сөздердің бәрінде соңғы  сыңардың мағынасы бірдей. Ал  жүмысшы, етікші, малшы, оқытушы, егінші  деген туынды түбірлердің бөрінде  —шы /-ші жүрнағының мағынасы  бірдей. Тірек сыңар да, жұрнак  та түрлі сөздерден туынды  сөз жасап тұр. Тірек сыңардың  күрделі сөздердегі орны тұрақты, әдетте ол күрделі сөздің екінші  сыңары болады. Мысалы, тоқпан жілік, асықты жілік, ортан жілік, қара  көк, күлгін көк, ашық көк, алып  кайт, келіп кайт, көріп кдйт, екі  мың, үш мың, бес жүз, сегіз жүз, тоғыз жүз т.б.

Дегенмен бүл кағидаға кайшы жағдай да кездеседі. Сан есімнін бірінші жасалу жолында тірек сыңар бірінші орында тұрады. Мысалы, он бір, он екі, он үш, отыз төрт, отыз бес, қырық алты, қырық жеті т.б. күрделі сандарда тірек сыңар бірінші сыңарда тұрады. Күрделі сөздің ауыспалы сыңары - олардан тірек сынар арқылы күрделі сөз жасайтын түрлі сөздер.

   Ауыспалы  сыңарларға тірек сыңар тіркесу  арқьшы күрделі сөз жасалады. Мысалы, екі+жүз, үш+жүз, төрт+жүз, бес+жүз т.б. Тілде күрделі сөздің ауыспалы сыңары кызметіндегі сөздерде саны тірек сыңарлар санынан әлдеқайда көп. Өйткені бір тірек сыяар арқылы түрлі сөздерден бірнеше күрделі сөз жасалады, сондықтан1 тілдегі ауыспалы сыңар қызметіндегі сөздер мен тірек сынар қызметіндегі сөздердің саны тең бола алмайды.

Сөзді қысқартып, ықшамдап айту, жеңілдетіп қолдану тідлде көне замандардан бар. Бүл тілде кең орын алатын ықшамдау заңдылығымен байланысты. Ол заңдылық дүние жүзіндегі барлық тілдерде бар, оның түрлері, қатысты салалары да мол. Соның бірі -қысқарған сөздер.

Кеңес дәуіріне дейін сөздерді әдейі қысқарту адам аттарымен байланысты тілден орын алған.

Қазақ тілінде адам атын қысқартып қолданудың түрлі жолы бар: 1) үлкен адамды сыйлау, құрметтеу мақсатында кісі атын қысқарту: Жұмабай-Жұмеке, Бейсен-Бәке, Өмірзақ-Өмеке, Асқар-Асеке т.б. 2) бала атын еркелету ретінде қысқарту. Мысалы, Айнагүл-Айнаш, Қалихан-Қанаш, Қожабек-Қожаш, Сағынғали-Сағынжан, Өмірғали-Өміртай т.б.

1.   Кеңес  үкіметі кезінде бірнеше сөзден  тұратын мекемелер, ұйымдар аты  көбейді. Оларды бір мәтінде, сөйлеу  кезінде қайталау қажет болғанда, сөз көп орын алады, уакыт кетеді. Сондықтан оны қысқарту кажеттігі  туды. Осьмен байланысты оларды  қысартып  қолдану пайда болды.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     '

2. Бұнымен бірге  тар көлемде де кысқартулар  қолданылды.  Бұл ғылыми еңбектерден  көп орын алды. Ғылыми диссертацияларда, монографияларда зерттеу мәселесіне  катысты кұрделі атаулардың еңбекте  жиі қайталануы бар, ол — заңды  құбылыс. Ондай күрделі атау еңбекте  жиі қолданылатын болғандықтан, автор көп орын кетірмеу үшін, оны қысқартып қолданады. Мысалы, ТЖ - топтық жұмыс, ЖЖ - жұптық жұмыс,                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       3. Кісі атын, әкесінің атының басқы  әрпін алып фамилиясын толық  жазу. Мысалы, Р.Ғ.Сыздыкова, А.Ысқақов, А.С.Аманжолов.

Ондай сөздерді қысқартуда орыс тілінің заңдылығын пайдалану қалыптасты. Олар төмендегідей:

1.    Күрделі  атаудың әр сөзінің бірінші  әрпі алынды. Мысалы,  ҚҚС - қосымша  кұн салығы, ОСҚ - Орталық сайлау  комиссиясы, ҰҚК - Ұлттық қауіпсіздік  комитеті, ;

2.Күрделі атаудың  бірінші сөзінің бас буыны, қалған  сөздердің басқы әрпі.  ҚазМҰУ - Қазақ Мемлекеттік Ұлттық университеті, АлМУ - Алматы Мемлекетгік университеті.

3.    Күрделі  атаудың басқы буындары алынады. Мысалы, Кармет - Карағанды металлургиясы, Сеймар - (концерн) Сейсенбаев Марғүлан, Санбат - санитарлық батальон.

4.   Күрделі  атаудың 1-сөзінің басқы буыны, келесі  сөзі толық. Мысалы, партбилет, қазпочта  –қазақ почтасы.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                    

1. Туынды сөз туралы түсінік

2. Туынды сөз  және туынды түбір

3. Туынды сөздің  түрлері

4. Біріккен сөз  және оның түрлері

5. Қос сөз және  оның түрлері

6. Тіркескен күрделі  сөз және оның түрлері

7. Қысқарған сөз  және оның өзіндік белгілері

Әдебиеттер:

1. Оралбай Н.