Инвестиция және оны есепке алудың теорилық неігіздері

Осы алынған акциялардың  жиынтығы «Топар» АҚ  акцияларының шамамен 20 –тін ғана құрайды, яғни аталған  қоғам олардың қызметіне айтарлықтай  әсер ете алмайды.

«Күнгей» АҚ-ында акцияны  алумен байланысты брокердің қызметі 15000тг құраған.

Бір акцияның ағымбағы құны мынаны құрады.

 

Кесте 3.1 кәсіпорынның қаржылық инвестициясын есептеу

Акционерлік қоғам	Ағымдағы жылдың 1 маусымына	Ағымдағы жылдың 31 желтоқсанына	Келесі жылдың 1 маусымына
«АРКО» АҚ	295	315	300
«Айтас» АҚ	455	475	460
«Күнгей» АҚ	200	250	250

 

«Күнгей» АҚ ағымдағы жылдың қарашасында қайта сату мақсатында алған болатын, бірақ ол сатылмай қалды, сондықтан оны келесі жылдың басынан бастап, ұзақ мерзімді инвистицияға өткізу туралы шешім қабылданды.

«Айтас» АҚ ұзақ мерзімді иелік  ету мақсатында 5000 акцияны алған  болатын, бірақ кәсіпорында және инвестициясының саясатында өзгерістердің  болуына байланысты оны келесі жылдың мамырында сатуына тура келді,бұндай шешім ақпанда қабылданған болатын.

«Арко» АҚ 10000 дана акциясына 100000тг дивидент тиесілі болатын, бірақ  сол дивидент сәуірде жарияланғанымен  ағымдағы жылдың қыркүйегінде төленді.

«Арко» АҚ ағымдағы жылдың сәуірінде  қайтадан 10000 акцияның көлемінде 150000тг-ге дивиденд жарияланды.

Кәсіпорынның есептік  саясатында қысқа мерзімді қаржылық инвестицияны ағымдағы құны бойынша, ал ұзақ мерзімді инвестицияны сатып алу  құны бойынша есептеуді қарастырған  болатын.

Облигация дегеніміз –оның  иесінің ақша қаражаттарын салғанын куәландыратын және оған көрсетілген  мерзім ішінде осы құнды қағаздың номиналды құнын белгіленген % төлей  отырып, өтеу міндеттемесін мақұлдайтын  құнды қағаз болып табылады. Облигациялар белгілі мерзімге шығарылады. Жалпы  облигацияларда акциялар сияқты шаруашылық субьектісі үшін инвистицияның маңызды  көзі болып табылады.

Яғни облигациялар дегеніміз- корпорацияның, шаруашылық субьектісінің  қарыз міндеттемелерін растайтын  құжат. Ол корпорацияның активтеріне  қарсы жұмсалады. Облигацияларды мерзімдік, қарыздық міндеттемелер ретінде  өтеу кепілдігі эмитент тарапынан  берілген жалпы кепілдік болып табылады. Жалпы кепілдік эмитенттің банкрот  болып өз міндеттемелерін орындамаған  жағдайда облигация ұстаушының сол  шаруашылық субьектілерінің, яғни  облигацияны шығарған субьекті мүліктерінің белгілі бір бөлігін алуға  құқылы екендігін көрсетеді. Алайда, бұл жоғарыда аталған акциялар мен  облигациялардың бір-бірінен едәуір айырмашылықтары болып мыналар  табылады:

Облигациялардың  иесі шаруашылық субьектісінің кредиторы болып  табылады. Бұл оның, яғни облигацияны  ұстаушының шаруашылық субьектісін  қаржыландырғандығын куәландырады. Ал акционер болса, шаруашылық субъектісі иесінің бірі болып табылады.

 Облигациялардың иесі  бұл құнды қағаз бойынша белгілі  бір уақыт аралығында пайыз  түрінде табыс алып отырады.  Бұл пайыздық мөлшері белгіленіп, яғни мөлшерленіп қойылған, сондай-ақ  облигациядан алынатын табыс  қандай да бір белгіленген  мерзім ішінде ғана жүргізіледі.  Ал акционер болса, есепті жылдың  соңында ғана, яғни шаруашылық  субьектісінің табыс табуына  байланысты дивиденд алып отырады.

Кез келген несие берушілер  сияқты облигация иесінің де шаруашылық субьектісінде ешқандай дауыстық құқығы жоқ. Олар акционерлер қатыса алмайды  және шаруашылық субьектісін басқаруға  да ешқандай қатысы жоқ болып табылады. Ал акционерлерге болса бұл шаруашылық субьектісінде өзінің мүліктік мүдделеріне  қатысты барлық мәселелерді шешу кезінде дауыс құқығына ие болып  табылады.

Облигация ұстаушысына өз құнынан пайыз түрінде тұрақты  табыс беретін бағалы қағаздардың  бір түрі. Облигациясы барлар эмитенттің облигицияны шығарушының кредиторы  болып табылады. Облигация –жалған  капиталдың бір түрі. Облигацияның акциядан айырмашылығы: оның ұстаушысы  акционерлік қоғамның мүшесі бола алмайды  және оның дауыс беруге де құқысы жоқ.

Облигация белгіленгент нақты (номиналдық) құны бойынша егесіне  пайыз төлеу арқылы өтелетін міндеттемені растайтын бағалы қағаз. Облигациялардың  төмендегідей түрлері бар: мемлекеттік  және жеке меншікті (коммерциялық банктер, акционерлік қоғамдар және басқалар шығарған); атаулы және талап етушіге  арналған пайыздық  және пайыздық емес, еркін айналымдағы және айналым  шеңбері шектеулі.

Облигациялардың төмендегідей реквизиттері болуы керек:аты, фирмалық атауы және эмитенттің тұрған жері; фирмалық атауы немесе сатып алушының аты немесе облигацияның талап етушіге  жазылғаны туралы жазба;номиналдық құны қарастырылған болса пайыз  мөлшері; өтеу және пайыздарды төлеу  мерзімдері, шығарылған орны мен күні, сондай-ақ облигацияның сериасы мен  нөмірі, эмитенттің өкілетті тұлғаларының қол қою үлгілері. Облигацияның мақсатын білдіретін міндетті реквизит облигацияның қандай тауар үшін шығарылғандығын көрсетеді. Облигацияларды өтеу мерзімін және шығару туралы шешімін эмитент айқындайды.

Облигацияға салынған қаражат  инвестициясы олардың номиналдық құнының деңгейіне  байланысты тұрақты пайыз түрінде  алуды көздейді.

Облигацияны алудың екі нұсқасы  бар: номиналдық құнынан үлкен бағасы бойынша (сыйлығымен) және номиналдық құнынан төмен бағасы бойынша (жеңілдіктерімен). Демек, облигация номиналдық құны бойынша  немесе облигация сыйлығымен (сыйақысымен) немесе облигация жеңілдігімен шығарылуы  мүмкін.

Жалпы алғанда қазыналық  вексельдер банктер үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы пайдаланылады.  

Бондар - мемлекеттік қазына, жекелеген мекемелер мен кәсіпорындар шығаратын қарыздық міндеттемелері. Бодарды сатып алу және сату қаражаттары  суррогаттарының есебінде қолдана  алады, ақша суррограттарынның рөліне атқарады.

Қазыналық ноталар- қазыналық  эммисия тәртібі бойынша шығарылатын  ақшалардың түрі. Қазынаның билеттердің  синонимі (асыл метондармен қамсыздандырылмаған  және алтын мен күміске ауыстырылуға  жатпайды); ұсыну үшін шығарылатын  мемлекеттік міндеттемелердің орташа мерзімдегінің бір түрі.

Чек- чек берушінің чек  ұстаушыға сол чекте көрсетілген  сомадағы ақшаны төлеуі туралы банк мекемесіне берген жвзбаша өкімін білдіретін құнды  қағаз болып табылады. Чектар негізінен  төлем айналасын жеңілдету үшін қолданылады. Жалпы чекті ақша орнына төлем ретінде беруге болады. Алайда бұл ақшаның нақты өзі емес, тек сол ақшаны талап ету жөніндегі  құнды қағаз болып саналады.

Опцион- опциондық контрактіның нәтежесі болып табылатын бағалы қағаз, соған қатысушылардың бірі бір  шама уақыт бойынша алуына немесе сатылуына құқығы бар қатысушыны айтады, ал екінші қатысушы болса, ақшалай  сыақы алу үшін қажет болған жағдайда бағаны қөағаздарды белгілі бір  келісілген бағасы бойынша сатуға немесе сатып алуға құқұғы бар.

Опциондық шарт жасалынған ұсынысты ескерілген мерзімі ішінде өз күшінде сақтап тұруды түсіндіреді. Опционды сатып алушы опцион мерзімі  ішінде акциялар курсының қозғалысына  байланысты ол өз құқын іс жүзіне асыруы немесе асырмау мүмкін. Егер опцион сатылмаса, онда бұл жағдайда сатып  алушының опцион үшін төлеген сомасы сол сатып алушының табысы болып  есептелінеді. Опцион сатып алушының пайдалы ағымдағы виржалық бағалы опционда ескерілген бағамнан жоғары болса ғана қалыптасу мүмкін, ол сонда ғана акцияны сатып алуы мүмкін. Содан  сон ол акцияны сатып алады, яғни опционның екінші типі жасалады, бірақ  бұл ағымдағы виржалық бағам опциондағы көрсетілген бағамнан жоғары болса  ғана жүзеге асады. Мысылы, опцион екі  инвестор арасында жасалады десек, олардың  біреу оны жаздырып алдырады және екіншісі табыстайды. Ал екіншісі оны  сатып алады және келісілген мерзім ішінде  опционды жаздырып алған  адамнан акциялардың белгілі бір саның келісілген баға бойынша сатып алуға немесе сатуға байланысты құқыққа ие болады.  

Варрант- эмитентің белгілі  кезең ішінде яғни белгілі бір  уақыт аралығында белгіленген баға бойынша акциялар сатып алуына женілдік құқығын беретін құнды қағаз  болып табылады. Варрант оның иесіне белгілі бір уақыт ішінде алдың  ала белгіленген баға бойынша  сатып алынған бағалы қағаздарға берілетін құқық. Варрант иесі –  оның сатып алушысы. Варратты сатушы тұлға болып сол шартты қағаздарды шығаратың (эмисяны жүзеге асыратың) және варрат сатып алушыларға қатысты  міндеттемелерді қабылдайтыңдар.

Фьючерс- сатып алу және сатк келсіміне шартты жазалған кезде  белгіленген баға бойынша онда көрсетілген  мөлшердегі өнімдері жеткізіп бере немесе қабылдап алу міндеттемесін білдіретін бирналық мерзімді белгілі бір мерзімдегі құнды қағаз болып табылады. Фьючерстік контрактар бойынша есеп айырылу  әрбір қатыссушыға міндеттемелерінің  орындалуына кепілдік беретін сомалар  келіп түсетін биржалық есеп айырысу  палатасы арқылы жүзеге асырылады.

 

Кесте 3.2 бухгалтерлік жазулар  көрсетіліп отыр.

Қатар №	Шаруашылық операцияларының  мазмұны	Самасы, теңге	Бухгалтерлік жазу
1.	Ақша қаражаттарының депозиттерге, сертификаттарға, бондарға, қазыналық  ноталарға, шартты құнды қағаздарға алған инвестициясы	600000	Дебет	Кредит
			1110	1040
2.	Берілген займдар, депозиттер бойынша есептелген пайыздар	68000	1270	6120
3.	Есептелген пайыздар бойынша  төлемдер алады.	68000	1040	1270
4.	Қазыналық вексельдер, бондар, шартты құнды қағаздар сатылды: вексельдер,бондар және шартты құнды қағаздар алу бағасы бойынша құнына; вексельдер, бондар, шартты құнды қағаздар сату бағасы бойынша құнына; қазыналық вексельдер, бондар және шартты құнды қағаздар үшін аударылған сомасына.	120000     135000     135000	7410     2180     1040	1110     6210     2180

 

3.2Қаржылық инвестиция  есебінің бағалануы және қайта  бағалануы

 

Қаржылық инвестиция  мыналарға жіктеледі:

• Қысқа мерзімді баланста не белгілі бір күні ғана әрекет ететін ағымдағы нарық бағасымен, не ағымдағы сатудың тілмен бағасымен ескеріледі. Егер қысқа мерзімді қысқа инвестиция ағымдық сатудың төмен бағасы онда ескерілсе, баланыстық құн тұтастай құнды қағаз портфелі негізінде, не инвестиция түрінде немесе жекелеген инвестиция негізінде анықталады.
• Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар баланста: не ағымдығы құнымен, не сатып алу құнымен немесе ағымдағы құнының ең төменгі бағамен есептелінеді.

Егер қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы құнымен есептелінсе, онда тұрақты түрде кезеңдік өзгерістерін ескеріп отыруға тура келеді, мысалға  қор биржасындағы инвестицияның  котировкасы сияқты.

Қысқа мерзімді қаржылық инвестиция өссе, онда ол табыс болып табылады, ал керісінше өзгерсе, онда ол шағын  болып танылады.

Егер де қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдағы немесе сатып алу құнының ең төменгі  бағасымен алынса, онда оның баланстың  құнын келесі негізде анықтайды.

- жалпы қоржындық  (портфельдік)  жиынтығымен;

- инвестицияның түрі  қоржындық жиынтығымен;

- жеке инвестициялары.

Бұл кезде сатып алынған  бағасы ағымдағы (нарықтық) бағадан  жоғары болса, онда олардың айырмашалығы шығыс ретінде  танылады, ал керісінше  жағдайда - табыс ретінде танылады.

Кесте 3.3 баланс құнын анықтаудың тәсілдеріне  мысал 

Инвестициялардың түрлері.	Сатып алу құны	Сатып алынған кезеңдегі  ағымдағы құн	Ауытқуы.
Акция: «А» компаниясы.	280,0	300,0	+20
«Б» компаниясы.	220,0	210,0	-10
«С» компаниясы.	150,0	150,0	-
«Г» компаниясы.	170,0	165,0	-5,0
Акция жиыны	820,0	825,0	+5,0
Облигация: «К» компаниясы.	100,0	130,0	+30,0
«М» компаниясы.	150,0	40,0	-110,0
«Н» компаниясы.	170,0	180,0	+10,0
«П» компаниясы.	190,0	200,0	+10,0
«О» компаниясы.	200,0	190,0	-10,0
Облигация жиыны:	810,0	740,0	-70,0
Қаржылардың барлығы:	1630,0	1565,0	-65,0