Нарықтық экономика жағдайында
жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті)
келесілер болып табылады:
• қаржылық жағдайға баға беру
және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу
көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы
тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін,
оның өсуін (кемуін) және ағымдағы міндеттемелермен
арақатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие
ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және
оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық
есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және
қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығының және төлеу қабілеттілігінің
абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы
көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың деңгейінің
өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп
шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын
анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның,
шаруашылық қызметін талдаудың қорытындылаушы
кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны
қамтиды: жабдықтау, өндіріс және өткізу;
бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік
және қаржылық қызметті құрайды.
Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның
осы қызмет нәтижесінде меншікті және
тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады.
Ол қаржы ресурстарының жүйелі түрде түсуі
мен тиімді пайдаланылуына, есеп және
несие тәртібін сақтауға, меншікті және
қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның
тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық
тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы
тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық,
өндірістік және коммерциялық жақтары
арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік
бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі,
көбінесе оның өндірістік сату көрсеткіштерімен
анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді
және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді
сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды
ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті
деңгейге сәйкестігіне және оны бір қалыпты
өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру
және өткізу кәсіпорынның қаржылық ресурстарының
қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс
процесінде өнім сапасының төмендеуі
және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын
шотына ақша қаражаттарының келіп түсуіне
кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс
та бар, ол ақша қаражаттарының болмауы
материалдық ресурстардың келіп түсуінің
іркілісіне, демек өндіріс процесінің
тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін.
Шығындар көлемі өндіріс процесінің
тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың
тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын
өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды,
соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты
аз жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен
материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі,
басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы
және өндірістік емес шығындар қосымша
қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші
болады. Еңбек және материалдық ресурстар
шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында,
содан соң табыста талдап қорытылады.
Соңғы айтылған көрсеткіштің
көлемі кәсіпорының өзіндік қаражаттарының
көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық
жағдайында елеулі көрініс табады. Кәсіпорынның
қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз
кезеңіндегі қойылған мақсаттарға қол
жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады,
оның төлеу қабілеттілігінің кепілі болып
табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды
талдауды қаржылық тұрақтылықтан бастаған
жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық
және құрамдық динамикасын талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің
құрамдық және құрылым-дық динамикасын
талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының
абсолюттік және салыстыр-малы көрсеткіштерін
талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
және несие қабілеттілігін талдау.
2.2 Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың ақпараттық негізі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың ақпараттық негізі қаржы-лық
есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26
желтоқсандағы №2732 "Бухгалтерлік есеп
туралы" заң күші бар Жарлығына сәйкес,
1998 жылдан бастап қаржылық есеп беруге
мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме
хат болады, сондай-ақ қаржылық есеп беруге
негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар
солармен бірге оқылады. Түсіндірме хатта,
берілген субъектінің есеп және есеп берудің
қандай саясатын ұстап отырғандығы және
каржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына
сай басқа да ақпараттар жазылуы тиіс.
Мысалы, оған: субъектіге әсер етуші тәуекел
мен белгісіздік туралы, қаржылық есепте
жазылған міндеттемелер туралы түсініктерді
жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет
түрлері туралы ақпараттар, баға өзгерісінің
әсері туралы мәлімдемелер және басқалары
қосымша ақпарат ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті
бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде толтырып, көрсетуге рұқсат
етіледі. Бұл егер де төмендегі көрсетілген
3 шарттың кез келген екеуі орындалғанда
ғана (соңғы 2 қаржылық жыл үшін) маңызға
ие болады:
1) зейнетақыны, жәрдем ақша және басқа әлеуметтік
төлемдерді есептеу, сондай-ақ жылдық табыс ҚР заңымен көрсетілген
10000 есе есептік көрсеткіштен аспайды;
2) қаржылық жыл бойы қызметкерлердің орташа
саны 50-ден аспайды;
3) активтердің жалпы құны 60000
еселік есептік көрсеткіштен аспайды.
Қазіргі кезде бізде қолданылып жүрген
отандық қаржылық есеп негізі шамалары
бойынша халықаралық есеп стандартының
талаптарына сай келеді, себебі ҚР-да соңғы
жылдары бухгалтерлік есепті халықаралық
тәжірибеге бейімдей отырып реформалау
процесі белсенді жүргізілді, ол біріншіден,
негізін құраушы нарықтық қатынастар
болып табылатын жаңа экономикалық жүйенің
қалыптасуымен, екіншіден, біздің еліміздің
әлемдік экономикалық кеңістікке кіруімен
байланысты.
ҚР-да бухгалтерлік есепті реформалау
процесі барысында есеп беруді құру мақсаттарына
жаңа көзқарастар пайда болды және оның
бағыты өзгерді. «Қаржылық есептің мақсаты
- бухгалтерлік есепті» №2 «Бухгалтерлік
баланс және қаржылық есептегі негізгі
ашылулар» деген стандартында көрсетілгендей,
бұл қолданушыны заңды тұлғаның қаржылық
жағдайы және оның қызметінің нәтижелері
мен есепті кезеңдегі қаржылық жағдайында
болған өзгерістер туралы пайдалы, маңызды
әрі дәл ақпараттармен қамтамасыз ету
болып табылады [12]. Қаржылық есеп негізінен
өтелген жағдайлардың қаржылық нәтижелерін
және де кәсіпорын үшін инвестициялық
шешімдер мен несие беру бойынша шешімдерді
шешу үшін, сондай-ақ субъектінің болашақтағы
ақша ағьгмдарын және осы субъектіге сеніп
тапсырылған ресурстар мен басқарушы
органдардың жұмыстарымен байланысты
ресурстар мен міндеттемелерді бағалау
үшін қажетті пайдалы ақпараттарды сипаттайды.
Алайда қаржылық есеп қолданушыларға
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін
қажетті барлық ақпараттарды қамтымайды.
Қаржы есебін пайдаланушылар қабылдайтын
экономикалық шешімдер субъектінің ақша
қаражаттарын айналдыру мүмкіндігін бағалауды,
сондай-ақ оларды айналдыру уақытын есептеу
және нәтижеге сенімді болуын талап етеді.
Бұл нәтижесінде, субъектінің өз жұмысшыларына
және жабдықтаушыларына ақы төлеу, пайызды
төлеу, несиені қайтару және табысты тарату
қабілетін анықтайды. Егер де қолданушылар
тек қана субъектінің қаржылық жағдайын,
қызметін және оның өткен есепті мерзімдегі
қаржылық есебінің өзгерісін сипаттайтын
ақпараттармен емес, сонымен қатар барлық
қажетті ақпараттармен жабдықталған болса,
онда олар, яғни қолданушылар ақша қаражаттарының
айналдыру мүмкіндігін одан да жақсы бағалайды.
Бірақ коммерциялық құпияны қорғау туралы
заң қолданушылар алатын қаржылық ақпаратқа
шек қояды, дегенмен олардың ішінде кейбіреулері
(тергеу органдары, ревизорлар, аудиторлар)
өкілдігі болған жағдайда қаржылық есепте
көрсетілген ақпараттарға косымша ақпараттарды
талап ете алады. Қолданушылардың көпшілігі
қаржылық есепке қаржылық ақпараттың
басты көзі ретінде сенуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында
қаржылық есеп шаруашылық субъектілерінің қызметі жөнінде
қаржылық ақпараттардың жүйелендірілген
бірден-бір көзіне, әр түрлі ұйымдық-құқықтық
нысандардағы шаруашылық субъектілерінің
өзара негізгі байланысына және басқару
шешімдерін қабылдауға қажетті аналитикалық
есептердің ақпараттық базасына айналды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда
негізгі ақпарат көзі қызметін бухгалтерлік
баланс атқарады.
Баланс - есепті жылдың басындағы және
соңындағы кәсіпорынның қаржылық жағдайын
сипаттайды және маңызды қызметтер атқарады.
Біріншіден, баланс меншік иелерін шаруашылық
субъектісінің мүліктік жағдайымен таныстырады.
Осы арқылы олар бұл субъекті нені иеленеді,
материалдық құралдардың сандық және
сапалық қорлары қандай, кәсіпорын жақын
арада үшінші жақ алдындағы өз міндеттемелерін
ақтай ала ма, соны білдіреді. Екіншіден,
басшылар кәсіпорынның басқа ұқсас кәсіпорындар
жүйесіндегі өз орны, таңдап алынған стратегиялық
бағытының дұрыстығы туралы, ресурстарды
пайдалану тиімділігінің салыстырмалы
сипаты және кәсіпорынды басқару бойынша
әр түрлі сұрақтарға шешімдер қабылдау
туралы түсінік алады. Үшіншіден, баланстың
мазмұны, оны ішкі қолданушылары сияқты
сыртқы қолданушыларға да пайдалануға
мүмкіндік береді. Мысалы, аудиторлар
жұмыс процесінде дұрыс шешім қабылдау
үшін өз тексеріс жұмысын жоспарлауда,
сондай-ақ клиенттің сыртқы есеп берудегі
есеп жүйесінде мүмкін болатын, әдейі
жасалынған және әдейі жасалынбаған қателіктер
аумағындағы әлсіз жақтарын шығару үшін
көмек алады, ал талдаушылар қаржылық
талдаудың бағытын анықтайды.
Баланс ақпараттары негізінде сыртқы
қолданушылар берілген кәсіпорынмен өзінің
серіктесі ретінде жұмыс жүргізудін мақсатқа
сәйкестігі және оның шарттары туралы
шешімдер қабылдай алады; өз салымдарының
мүмкін болатын тәуекелділіктерін және
берілген кәсіпорынның акцияларын иеленудің
орындылығын және басқа шешімдерді бағалайды.
Баланстың маңыздылығы соншалық, көп жағдайда
қаржылық жағдайды талдауды баланстық
талдау деп атайды.
Бухгалтерлік баланс қаржылық
есептің негізгі түрі бола отырып, ол есепті
кезеңдегі кәсіпорын мүлкінің құрамы мен кұрылымын,
ағымдағы активтердің айналымдылығы мен өтімділігін,
меншікті капитал мен міндеттеменің қолда барын,
дебиторлық және кредиторлық борыштың
динамикасы мен жағдайын және кәсіпорынның
несие қабілеттілігі мен төлеу қабілеттілігін
анықтауға мүмкіндік береді. Баланс көрсеткіштері
кәсіпорынның капиталын орналастыру тиімділігін,
оның ағымдағы және алдағы кезеңдегі шаруащылық
қызметке жетуі, қарыз көздерінің көлемі
мен құрылымын, сондай-ақ оларды ынталандыру
тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.
Осылайша, бухгалтерлік балансты талдау
үшін және кәсіпорынның қаржылық жағдайын
бағалауда ақпараттың ең қажетті түрі
болып табылады
1997 жылға дейін бухгалтерлік баланс екі бөліктен:
актив және пассивтен тұратын кесте түрінде құрылып келді.
Активтер, баланс кәсіпорынының есепті кезеңде бақылап, таратып отыратын
мүмкіндік және қарыздық күқық құны ретінде
көрсетіледі. Пассивтер кәсіпорынның
заемдар мен кредиторлық қарыздар бойынша
міндеттемелері болып табылады, оларды
өтеу мүлік құнының немесе келіп түсетін
табыстың төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Мүліктің түрлері және олардың
қалыптасу көздері сапалық біркелкі белгілері
бойынша топтастырылады. Осының нәтижесінде
баланстың активі мен пассиві мүлік және
онын қалыптасу көздерінің біркелкі экономикалық
топтарының аз ғана санынан құралады,
ал оның ішінде әр топ өз алдына жеке-жеке
элементтер мен қорытындыланған керсеткіштерден
тұрады. Актив пен пассивтегі бұндай жеке
элементтер мен қорытындырылған көрсеткіштер
баланс баптары деп аталады.
Капитал алғашқы капитал мен қызметте
қалдырылған табысты қоса алғандағы меншік
иесінің бизнестегі үлесі болып табылады.
Әлемдік банк өңдеп шығарған
"Қаржылық есеп, аудит, есеп беру бойынша нұсқаулар"
оқулығында бұл ұғымдарды былайша түсіндіреді:
"Баланстық есеп - бұл белгілі бір кезеңде
жасалған және осы кезеңдегі ұйымның жалпы
қаржылық жағдайын бағалау үшін пайдаланылатын
фотосурет. Қаржылық жағдай ұғымымен тікелей
байланысқан баланстық есеп элементтері
дегеніміз бұл активтер, пассивтер және
капитал. Баланстық есеп кәсіпорынның
әрі қарайғы жұмысын камтамасыз ету үшін
қазіргі уақытта қолда бар ресурстар туралы
ақпаратты қамтиды. Ол сондай-ақ, бұл активтерді
қаржыландыру көздері туралы ақпараттан
тұрады. Мысалы, бұл көздер қарызға алынған
ба, жоқ, әлде меншікті ме".
Аталған оқулықта бухгалтерлік
баланстың бөлімдері (жақтары) мен элементтері келесідей
анықталады:
«Актив дегеніміз - бұл өткен жағдайлардың
нәтижесінде кәсіпорынмен бақыланатын және
болашақта кәсіпорынға экономикалық табыс
әкелетін ресурс. Пассив - бұл өткен жағдайлардан
пайда болған кәсіпорынның ағымдағы міндеттемесі.
Оны өтеу экономикалық табыс алумен
байланысты кәсіпорын ресурстарының шығынына
(сыртқа кетуіне) әкеліп соқтырады.
Капитал - бұл пассивтерді активтерден алып
тастағандағы кәсіпорынның өзіндік қаражаты».
Көріп отырғанымыздай, бухгалтерлік баланс
және оның элементтері туралы бұл анықтамалар
біздің бухгалтерлік есеп теориясы бойынша
оқулықтарымызда берілген анықтамалардан
өте ерекшеленеді. ҚР-дағы бухгалтерлік
есеп туралы заңды жасаушылар негіз ретінде
батыс ғалымдарының еңбегін алып отыр.
"Қаржылық есептің, субъектінің қаржылық
жағдайын бағалаумен байланысқан негізгі
элементтері – активтер, меншікті капитал
және субъектінің міндеттемесі" болып
табылатынын айта келе, олар қаржылық
есептің бұл элементтеріне келесідей
сипаттама береді.