Ахмет Байтұрсынұлының публицистикасының өзектілігі, ғылым мен білім

Қазақ әдебиеттану  ғылымында «оқшау сөз» туралы бірнеше  пікір қалыптасқан. Ойымыз айқын, пікіріміз  нақты болуы үшін солардың бір-екеуіне  тоқталып кетейік. «Оқшау» деген  сөз революциядан бұрын «Қазақ»  газетінде салтқа енген, - деп жазады белгілі әдебиеттанушы-ғалым Темірғали Нұртазин. - Ондай әдіспен тек қана фельетон емес (әрине, көбіне фельетон солай аталған), оқиғасы өткір, кенеттен кез болғандай боп келетін, сюжетті шығармалар атала берген. Кейде өзінің ішкі маңызының оқыс-ірілігі, ия, жаңалығымен көзге түсетін шығармалар да «оқшау» деген бұрыштамамен басылып жүрген»[77,172].

Мұхтар Саматовтың «Қазақ» газетінде 1914 жылы «Оқшау сөз» айдарымен жарияланған «Потанин докладынан» туындысы Т.Нұртазин пікіріне сәйкес келеді. Шығарма тақырыбы айтып тұрғандай бұл да фельетон емес, белгілі фольклор жинаушы ғалым Г.Потаниннің Омбы қаласында өткен география қоғамының жиналысында жасаған баяндамасына байланысты тұжырымдалған автор ойларынан көркем кестеленген оқшау сөз болғанымен бұл жанрдың сатиралық сипатын ашпаған, көсемсөз жанрының публицистикалық мақала түріне тән белгілерге сәйкес Потаниннің ел аралап ауыз әдебиеті мұраларын жинаған тәжірибесі мысалында оның көрген, білген, естіген әрекеттері негізінде қазақтар туралы: «Европаның көп адамдары қазақты тағы аң есебіне санайды. Жоқ, бұл қате!»деген үзілді-кесілді пікірі арқылы дала халқының оқу-ағарту, мәдениеттегі кол жеткен табыстарын тізбелеп көрсетуі, ақындық, әншілік талант қырларын ашып беруі және ең соңында: «Міне қазақ көтеріліп, білімді жұрт болып келеді» деп ақ пейіл көңілден ақжарылқап қуанышын білдіруі көсемсөз туындысына өзек болған. Автор баяндамашы сөзін көркем-публицистикалық тәлмен айшықтап, орыс зиялысының қазақтар туралы озық ойлы пікірін жұртышылыққа үлгі-өнеге ретінде ұсынған[38,96 - 98].

XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетіндегі көркем публицистика жанрлары арасында сол кезде жаңа қалыптаса бастаған түрлерінің бірі памфлет- көркем-публицистикалық немесе өткір сатиралық шығарма. «Памфлет бүтін бір қоғамдық құрылысты, саяси системаны тұтас алып, не олардың типтік кеселді жақтарын, кертартпа әлеуметтік топтары мен партиясын, идеологиясы мен көзқарастар жүйесін жер жебірше жете әшкерелеуді мақсат етеді»[78,115].

Памфлеттің  басты бір ерекшелігі «қара сөзбен де, өлең түрінде де кездесетін сатиралық шығарма... көпқырлы жанр, онда сол заманның саяси-әлеуметтік тынысы полемикалық сарында, өткір сатира, сарказммен айқындала ашылып отырады»[79,261–262]. Осы жанрға ұқсас, жоғарыда сөз қылған оқшау сөз қоғамда кездесетін келеңсіз оқиғаларды, адамдардың оғаш қылықтарын әжуалап әшкерелесе, ол памфлет сол қоғам тудырған әлеуметтік типті арқау етіп, бүкіл билік құрылымын, қоғамдық құрылысты сынап-мінеп, сықақтап әшкерелейді.

XX ғасыр басындағы алаш зиялылары мен қаламгерлері, жалпы шығармашылық өкілдері памфлетті патшалық жүйеге қарсы өткір де ықпалды, қаһарлы қару ретінде шебер пайдаланып, газеттер мен журналдарда жариялаған. Ақын-жазушылар арасында Міржақып Дулатов пен Сәбит Дөнентаев памфлет жазудың тамаша үлгісін жасады.

Қазақ газеттері мен журналдары ұлт әдебиетін өркениетті елдердің бай әдеби дәстүрінен үйрене отырып озық көркем шығармалар жазу ниетінен туындаған әдеби саясат жүргізіп, XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің ұлттық бастауларды іздеудегі, әдеби түрлер мен әдістерді байытып, әлем әдебиетінің көркем және эстетикалық жетістіктерін меңгерудегі ұмтылыстары мен батыл қадамдарын өз қызметіндегі түрлі әдіс-тәсілдермен қолдауға тырысты. Көркем публицистикада баспасөз қолданған сол әдістің бірі – әдеби сын болатын.

«Әдеби сын - көркем шығарманы талдап бағалайтын, әр түрлі әдеби бағыттардың идеялық-эстетикалық принциптерін анықтап, орнықтыратын творчестволық еңбек, әдебиеттану ғылымындағы негізгі 3 саланың бірі» деп профессор Б. Майтанов жазғандай[80,146], әдеби сын сонымен бірге әдеби даму процесінің бағыт-бағдары мен ерекшеліктерін айқындап, жөн сілтейді, сол уақытта туған көркем туындыларды талдап, оларға сол кезең талаптары тұрғысынан баға береді. Әдеби шығарманы оқыған адамның пікіріне орай тура жол көрсететін ақылшы іспетті деуге де болады.

Әдеби сынның қазақ әдебиетінде туу, даму тарихы әр кезенде әр түрлі болды. XIX ғасырдағы әдеби сынның негізгі арналары көркемдік сезім-түйсіктің жетіліп,  сыншылдық ой-пікірдің өскендігінен байқалып, Шоқан Уәлихановтың ғылыми тұжырымдары мен Ыбырай Алтынсариннің жазушылық-ағартушылық қызметіндегі және Абай Құнанбаевтың жаңа жазба әдебиетті қалыптастыру тәжірибесіндегі сыншылдық ой-пікірлерінде кездесті. Ал осы ғасырда «Түркістан уәлаятының газете», «Дала уәлаятының газеті» сияқты алғашқы қазақ басылымдарының пайда болуы әдеби сынның туып, дамуына жағдай жасады.

XIX ғасырда шыққан алғашқы қазақ газеттерінде әдеби сын тұрғысындағы мақалалар жарияланған жоқ, жоғарыда атап көрсетілген мысалдардағыдай әдебиетке қысқаша шолу, шағын пікірсайыс, библиографиялық анықтама сипатындағы сын белгісі бар материалдар ғана бой көрсетті. Соның өзінде бұл мақалалар XX ғасыр басында әдеби сынның жеке жанр ретінде қазақ топырағында қалыптасып өркендеуіне жол ашты.

Ұлт болашағы мен  халық мүддесі жолындағы   қазақ  қоғамының тағдырын айқындар саяси күресті Ахмет Байтұрсынов, Міржақып  Дулатов, Сұлтанмахмұт  Торайғыров, Сәбит  Дөнентаев  сынды ұлт жанды арыстардың бастауы қазақ әдебиетінің тағы бір қоғамдық парызын айқындай түседі. Қазақ қоғамының еңсесін көтертпеген отарлау саясатының  езгісін әшкерелеп, туған халқының жан айқайын жеткізген тағы да осы арыстар ед...  Ахмет «маса» боп  ызыңдап, халқын оятуға қапысыз қызмет қылса, бұл ұранды Міржақып «оян, қазақ» - деп жалғастыра халқына жігерлі  сөзін жолдады. Бұл жарқын идея ХХ ғасыр басындағы әдебиет қайраткерлеріне маңдай түзер темірқазық болды. Ел тәуелсіздігі, әлеуметтік теңдік, алаш елінің азаттығы тақырыбында қалам тербеген ұлтжанды ақындар Ахмет пен Міржақып көтерген алаш туының астында бас қосты. “Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі, алдыңғы қатарлы елдерге теңелу, оқу-білім үйрену, халық тұрмысының ауыртпашылықтарын ашына сөз ету бүкіл дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне айналды”  [2, 27 б.]. Осындай халық игілігі үшін тасталған ұран қазақ қоғамын жаңа бір өмірге бастап, ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясы бүтіндей ұлт оянушылық идеядан нәр алды. Бұл идеяның көсемі болған Ахмет Байтұрсыновтың ақындық ғұмырнамасы қазақ сахарасына И.А. Крылов мысалдарын қазақы дүниетаным, қазақы салт-сана түрғысынан жеткізген “Қырық мысалынан” бастау алғаны баршамызға белгілі жай. Ақын бұл еңбегінде қоғамдық індет болған озбырлық, қараңғылық, надандық, адам бойындағы пасық та ұнамсыз мінез-кұлықтарды шығарма тақырыбына арқау етті. Сюжеттік желісі көркем, тілдік ерекшелігі айқын туындысы ұлт оянушылық  идеяға құрылды. Ахмет Байтұрсынов ел тағдыры мен азаттығын көксеген, алаш ұлдарының азаматтық сезімін оятуға қапысыз қызмет еткен “Маса” жинағында халық өмірінің шындығын шынайы суреттеген.

Қалтылдақ қайық  мініп, еспесі жоқ,

Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ,

Жел соқса, құйын  қуса, жылжи беру

Болғандай табан  тірер ешнәрсе жоқ, [8,724]

деген өлең жолдарынан отаршылдықтың езгісін, ашық теңізде  қалған дәрменсіз, қуатсыз халықтың қонарын сай біліп, ұшарын жел  білген қаңбақтай күйін жақсы  аңғаруға болады. Ақынды өзі өмір сүрген кезеңдегі тарихи оқиғалар алашорда жолындағы қозғалысқа алып келді. Ұлтжанды азаматты патша өкіметі жүргізген отарлау саясатының қыспағы мен қысымы, туған халқының тартқан азабы мен көтерген ауыртпашылығы немқұрайлы қалдырмай, ақын жырларында ұлт оянушылық идеяның батыл бас көтеруіне себеп болды. Ақын алдына қойылған азаматтық парыз, қайраткерлік міндет – ұлт ертеңін сақтау, ұлт намысын қорғау болды. Ақын жүрегіне жара боп түскен дертті жырларының лейтмотиві етіп алды. Ұлт болашағы мен ел мүддесі үшін күресуді мұрат еткен азамат ақынның жалынды жырларында адамдық пен парасаттылықтың шоқтығы биік болды. Ахмет өз халқының қараңғылығы мен надандылығына күйіне отырып, оның азат тағдыры мен жарқын болашағына, елдігі мен егемендігіне бар қайраткерлігі мен саналы ғұмырын арнайды. Ақын семсерлі жырларында ұлт оянушылық идеяны берік ұстанып, “Ұқтыра алмай сөз әуре, тек тұра алмай біз әуре ” деп ұйқысынан оянбай жатқан халқына қинала тіл қатып, ұлтының намысын жігерлендіруге барынша талпыныс жасайды.

Ахаңмен саяси - қоғамдық, ағартушылық бағытта  және ұлт азаттық қозғалыс жолында  жыры мен қайраткерлігін тағдырлас  еткен ақындардың бірі – М. Дулатов. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясына ұлт оянушылық идея нәрін сепкен М. Дулатов туған халқын оқу-білімге насихаттап, патша үкіметінің зорлық-зомбылықтан тұратын отарлау саясатының езгісіне қарсы идеялар айтып, ұлт жігерін рухтандырды. “Міржақып кітаптары, Ахаң еңбектері тәрізді, ХХ ғасыр басындағы демократияық, ағартушылық әдебиетке азаттық, теңдік идеясын ала келді. Ақын халықтын ақылы мен сезіміне әсер ете отырып, оларды ел тағдыры,

2.3  _{Ахмет Байтұрсынұлыны  публицистикасының қоғаммен байланысы}

А.Байтұрсынұлы өмірінің Орынбор кезеңі оның қоғамдық-саяси қызметінің аса құнарлы шағы болды. Ол осы қалада 1913–1918 жылы өзінің ең жақын сенімді достары Ә.Бөкейханов, М.Дулатовпен бірігіп, сондай-ақ қалың қазақ зиялыларының қолдауына сүйеніп, тұңғыш жалпыұлттық «Қазақ» газетін шығарып тұрды. Газет қазақ халқын өнер, білімді игеруге шақырды. Байтұрсыновтың Орынбордағы өмірі мен қызметі Ресей үкіметінің қатаң жандармдық бақылауында болды. Ол «Қазаққа» жабылған негізсіз жала салдарынан абақтыға отырып шықты. Байтұрсынов 1917 жылы рев. өзгерістер арнасында өмірге келіп, қазақ тарихында терең із қалдырған Қазақ съездері сияқты тарихи құбылыстың қалың ортасында жүрді, оларға тікелей араласып, «Қазақ газеті» арқылы саяси теориялық бағыт-бағдар беріп отырды. [7,24] Байтұрсынұлы Алаш партиясы бағдарламасын даярлаған шағын топтың құрамында болды. Байтұрсынов пен Дулатов қазақ арасында бұрыннан келе жатқан ру – жүзаралық алауыздыққа байланысты Алаш Орда үкіметінің құрамына саналы түрде енбей қалды, бірақ олардың қазақ ұлттық мемлекеттік идеясын жасаушы топтың ішінде болғандығын замандастары жақсы біліп, мойындады. Алаш Орда құрамын бекіткен 2-жалпықазақ съезі Оқу-ағарту комиссиясын құрып, оның төрағасы етіп Байтұрсыновты бекітті. 1919 жылы наурызға дейін Алашорда үкіметінің Торғай облысы бөлімінің мүшесі болды. Байтұрсынұлы 1919 жылы наурызда Алашорда үкіметі атынан Мәскеуге Кеңес үкіметімен келіссөзге аттанды, осы жылғы шілдеде РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мен Қазақ әскери-рев. к-ті төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Байтұрсыновтың ықпалымен сәуірде Алашорда басшылары мен мүшелеріне Кеңес үкіметінің кешірімі жарияланды. Байтұрсынұлы бұл тарихи кезеңде «патшалардың төрінде отырғаннан, социалистердің босағасында өлгенім артық» деген пікірде болды (ҚР ҰҚК архиві, 78754-іс, 6-т., 44-п). 1920 жылы В.И.Ленинге үкіметінің Қазақстанды басқару ісіндегі алғашқы қадамын қатал сынға алған хатын жолдады. Қазревком мүшесі ретінде Қазақстанның Ресеймен шекарасының қалыптасу ісіне белсенді түрде араласты.

Бүкіл ресейлік ОАК-нің 1919 ж. 27 тамызда Қостанай уезін Челябинск облысына қосу туралы шешіміне қарсы Б-тың жазған саяси наразылығы Қостанай уезін Қазақстан құрамына қайтаруға негіз болды. Ол 1920 ж. тамызда құрылған Қазақ АКСР-і үкіметінің құрамына еніп, 1920–1921 жылы Қазақ АКСР-і халық ағарту комиссары қызметінде болды. 1922 жылы Өлкелік халық комиссариаты жанындағы Академиялық орталықтың, 1922–1925 жылы Халық ағарту комиссариаты ғылыми-әдеби комиссиясының, Қазақ өлкесін зерттеу қоғамының төрағасы болып қызмет атқарды. Байтұрсынұлы түрлі мемлекеттік қызметке ат салыса жүріп, сонымен бір мезгілде өзінің жаны сүйген оқытушылық-ұстаздық жұмысынан да қол үзбеген.1921–1925 жылы Орынбордағы, 1926–1928 жылы Ташкенттегі Қазақ халық ағарту институттарында қазақ тілі мен әдебиеті, мәдениет тарихы пәндерінен сабақ берді. 1928 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының ашылуына байланысты ректордың шақыруымен осы оқу орнына профессор қызметіне ауысты. 1929 жылы 2 маусымда 43Алаш қозғалысы қайраткерлерімен бірге ол Алматыда тұтқынға алынып, осы жылдың соңына қарай тергеу үшін Мәскеудегі Бутырка абақтысына жөнелтілді. КСРО Халық комиссарлар кеңесі жанындағы ОГПУ «үштігінің» 1930 ж. 4 сәуірдегі шешіміне сәйкес Байтұрсынұлы ату жазасына кесілді. Бұл шешім бірнеше рет өзгерістерге ұшырады: 1931 жылы қаңтарда 10 жылға концлагерьге ауыстырылса, 1932 ж. қарашада 3 жылға Архангельскіге жер аударылсын деп ұйғарылды. 1933 жылы мамырда денсаулығы нашарлап кетуіне байланысты қалған мерзімді Батыс Сібірде айдауда жүрген отбасымен (әйелі мен қызы) бірге өткізуге рұқсат беріледі. 1934 жылы М.Горькийдің жұбайы Е.П.Пешкованың көмегімен Байтұрсынұлы отбасымен мерзімінен бұрын босатылып, Алматыға оралады. Бұл жерде тұрақты жұмысқа қабылданбай, түрлі мекемелерде қысқа мерзімдік қызметтер атқарады. 1937 жылы 8 тамыза тағы да қамауға алынып, екі айдан соң, яғни 8 желтоқсанда атылды. Тұтас буынның төл басы болған Байтұрсыновтың алғашқы кітабы – «Қырық мысал» 1909 жылы жарық көрді. Ол бұл еңбегінде Ресей отаршыларының зорлық-зомбылығын, елдің тұралаған халін жұмбақтап, тұспалдап жеткізді. Байтұрсынұлы мысал жанрының қызықты формасы, ұғымды идеясы, уытты тілі арқылы әлеум. сананың оянуына ықпал етті. Ақынның азаматтық арман-мақсаты, ой-толғамдары кестеленген өлеңдері «Маса» деген атпен жеке кітап болып жарық көрді (1911). «Масаның» негізгі идеялық қазығы – жұртшылықты оқуға, өнер-білімге шақыру, мәдениетті уағыздау, еңбек етуге үндеу. Ақын халықты қараңғылық, енжарлық, кәсіпке марғаулық сияқты кемшіліктерден арылуға шақырды. Абайдың ағартушылық, сыншылдық дәстүрін жаңарта отырып, Байтұрсынұлы 20 ғ. басындағы қазақ әдебиетін төңкерісшіл-демократтық дәрежеге көтерді. Сондай-ақ Байтұрсынұлы қазақ тіліне А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Ф.Вольтер, С.Я.Надсон өлеңдерін аударды. Бұл аудармалар Байтұрсыновтың тақырыпты, идеялық-көркемдік деңгейі жоғары туындылар. [8,74] Ел тағдырының келешегіне алаңдаулы ақын көп қырлы ісімен, даналық саясатымен қазақ жастарының рухани көсемі болды. Байтұрсыновтың «Қазақтың бас ақыны» деген көлемді мақаласы – әдебиеттану ғылымындағы алғашқы зерттеу еңбектердің бірі. Мақалада ұлы ақын Абайдың тарихи миссиясы, рухани болмысы, өлеңдерінің ұлттық сөз өнеріндегі маңызы, көркемдік-эстетик. сипаты баяндалды. Ол Абай өлеңдерінің даралығын, «сөзі аз, мағынасы көп, тереңдігін», сыншылдығын ұғындырды. Байтұрсыновтың Абайдың ақындық шеберлігі, поэзияға деген көзқарасы туралы ғылыми тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымында жалғасын тапты. Оның «Әдебиет танытқыш» деген зерттеуі (1926) қазақ тіліндегі тұңғыш іргелі ғылыми-теориялық еңбек. Байтұрсынұлы әдебиет тарихына, теориясы мен сынына, методологиясына тұңғыш рет тиянақты анықтама беріп, қазақ әдебиеттану ғылымының жүйесін жасады. Халық тілінің бай қоры көзінен мағынасы терең, ұғымдық аясы кең сөздерді термин етіп алып, соның негізінде қазақ әдебиетінің барлық жанрлық формаларын топтап, жіктеп берді. Мысалы, сөз өнері, шығарма, ауыз әдебиеті, толғау, т.б. ғылыми-теориялық еңбекке қазақ әдебиетінің ең бейнелі, мазмұны мен мағынасы терең шығармаларын мысал ретінде пайдаланды. Сөз өнері жайында жазылған әлемдік ғылымның ең үздік үлгілерін пайдалана отырып, әдебиеттанудағы ұғым, термин, категориялардың соны ұлттық үлгілерін жасады. Мысалы, меңзеу, теңеу, ауыстыру, кейіптеу, әсірелеу, алмастыру, шендестіру, үдету, түйдектеу, кекесіндеу, т.б. «Әдебиет танытқышта» ақындық дарын табиғаты, шығарм. психологиясы, шабыт стихиясына ғылыми тұжырым берілді. Өлеңге жан-жақты зерттеу жасап, шумақ, тармақ, бунақ, буын, ұйқас, т.б. ұғымдарға анықтама берді. Байтұрсынұлы қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін ғылыми негізде топтап берген. «Әдебиет танытқыш» – сан-салалы әдебиет табиғатын жан-жақты ашып, талдап-түсіндірген ғылыми- зерттеді. Байтұрсынұлы «Әдебиет танытқышымен» қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салды. Сондай-ақ ол – әдебиет тарихының мұрасын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаған зерттеуші ғалым. Көркемдігі айрықша «Ер Сайын» жыры (1923) мен қазақ тарихының төрт жүз жылын қамтитын «23 жоқтау» жинағын (1926) кітап етіп шығарды. Халық мұрасына үлкен жанашырлықпен қараған Ахмет Байтұрсынұлы «әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, оның адасып кететіндігін» айтты. Байтұрсынұлы – қазақ кәсіби журналистикасын қалыптастырған ірі қайраткер. Ол қазақ халқына, зиялы қауымға газеттің қоғамдық қызметін ұғындырып, баспасөздің өркениетті, тәуелсіз елге аса қажет нәрсе екенін жанкешті іс-әрекетімен көрсетті. Байтұрсынұлы ұйымдастырып, бас редактор болған «Қазақ» газеті қоғамдық ойға ірі қозғалыс, рухани санаға сілкініс әкелді. «Қазақ» газеті халықтың рухын сергіткен ірі құбылысқа айналды. Байтұрсынұлы – әлеум. мәселелерге, қоғамдық ой-пікірге ықпал жасаған публицист. Оның мақалалары ғылыми байыптауымен, өткір ойларымен сол кезеңнің шындығынан хабар береді. Абайдың қоғам өмірінің демокр. құрылысы туралы ойларын дамытып, саяси-әлеум. жағдай, оқу-ағарту, халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы мәселелерді қозғады. Қазақ зиялыларының жан-жақты білімдар әрі саяси күресте шыңдалған легін қалыптастыруда Байтұрсыновтың публицист, баспасөз ұйымдастырушы ретіндегі еңбегі ұшантеңіз. Ол – қазақ ғылымы тарихында ұлттық әліпби жасап, жаңа үлгі ұсынған реформатор Ахмет Байтұрсыновтың ғалым-теоретик, эстетик-сыншы тұлғасын айқындап беретін күрделі, толымды, жаңашыл туындысы Ташкентте 1926 жылы “Әдебиет танытқыш” (“Теория словестности”) деген атпен басылған. Араға екі-үш жыл салып, авторы ұсталып кеткен соң, бұл еңбек көпшілік арасына мол тарап үлгермеді. Бірақ қазақтың ұлттық әдебиеттануының ғылыми негізі, методологиялық арналары, басты-басты терминдері мен категориялары түп-түгел осы кітапта қалыптастырылған. [10,72]

“Әдебиет танытқыш”  алғаш 1926 жылы шықты, 1989 жылы “Жазушы” баспасы, 1991 жылы “Жалын” баспасы шығарды. Соңғы басылымда бұрынғы жариялануда кеткен бірталай селкеуліктер жөнделді, олар – кейбір шатасқан сөздердің, баспа кінәсінен кеткен қателіктердің бұрмаланған текстердің түзетілуі. “Әдебиет танытқыштың” қазір Алматыда сақталған кітаптарының соңғы беттері жыртылғандықтан, еңбектің тексті түгел берілмей отыр. Зейін салған кісі аңғарса керек, А.Байтұрсынов былай дейді: “Ұстасу шығармалар қайраткердің түріне қарай үшке бөлінеді: 1) әлектеніс; 2) азаптаныс; 3) әуреленіс”. Осылардың біріншісі - әлектеніс пен үшіншісі әуреленіс талданады, ал екіншісі – азаптаныс жоқ. Сондықтан сақталған кітап бойынша болашақта “Әдебиет танытқыштың” толық текстін табу міндеті тұр. Тағы бір мәселе әр түрлі жанрлық формаларды талдап болғаннан кейін А.Байтұрсынов әр жерде бұларды нұсқалықтың пәленше номерлерінен қара деп ескертеді. Ендеше, “Әдебиет танытқыш” оқулық, оның хрестоматиясы - нұсқалығы  да болған ғой. Қазіргі дерек бойынша, ол жарияланбаған секілді. Әлде қолжазба күйінде архивтің бірінде жатыр ма? “Мәдениет тарихы” деген еңбек бітіргені белгілі – ол да жоқ. Қайда? Қысқасы, Ахмет Байтұрсыновтың ұлы еңбегі “Әдебиет танытқыш”[10,724] төңірегінде әлі де көп зерттеу жүргізу керек.

“Әдебиет танытқышта”  Ахмет Байтұрсынов әдебиеттанудың әлемдік терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріліп, шет сөзді араластырмай, қонымды, ықшамды, бір-бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас ұлттық қазақы жүйесін жасап берді. Олардың басым көпшілігі автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан, әдеби тілге кіріп кетті. Интернационализм дегенді желеу етіп, шет тілді зорлап ендіру науқаны тұсында әдебиеттанудың да шұбарланғаны анық. Әрине, қазір роман, лирика, драманы ұзақ әңгіме, толғау, айтыс-тартыс деп өзгерту мүмкін болмас, бірақ А.Байтұрсынов жасаған бірталай терминдер, сөздер қолдануға сұранып тұр. “Әдебиет танытқыштағы”  қазақ әдебиетінің өзіне тән жанрлық формаларын топтап, жіктеп берудегі ғалым даналығына таң қаласың. Эпосты — әуезе, лириканы – толғау, драманы – айтыс деп бір қайтарып алып, сала-салаға жіктеп әкетеді; шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарихи әңгіме, саясат шешен сөз, билік шешен сөз, қошемет шешен сөз, білімір шешен сөз, уағыз, көсемсөз (публицистика). Ауыз әдебиеті түрлері былай жіктеледі: ертегі, аңыз-әңгіме, өтірік өлең, жұмбақ, жаңылтпаш, бас қатырғыш – бұлар бір топ. Батырлар жыры, тарихи жыр, айтыс өлең, үгіт өлең, толғау, терме – бұлар екінші топ. Мысал, ділмар сөз (афоризм), тақпақ, мақал, мәтел – бұлар үшінші топ. Тойбастар, жар-жар, неке қияр, беташар, жоқтау, жарапазан, бата – бұлар төртінші топ. Жын шақыру, құрт шақыру, дерт көшіру, бесік жыр – бұлар бесінші топ. Сан алуан фольклорлық шығармаларды топтап, саралауға мүмкіндік беретін сауықтама, зауықтама, сарындама, салттама, ғұрыптама, қалыптама деген терминдер қазіргі ұғымымызға өзі сұранып тұр.