Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін қалыптастыру мәселелері

1 Бастауыш  сынып  оқушыларының  патриоттық  сезімдерін  қалыптастыру мәселелері

1. Мектептегі  бастауыш  сынып  оқушыларының бойында  патриоттық  сезімдерін   қалыптастырудың  мазмұны

Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаев: "Қазақстанның отаншылдық сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда барлық ұйымдарда көкейкесті болып табылады. Балаларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу-мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы"-деген еді. Әр дәуірдің тарихи кезеңдерінде Отансүйгіштікке тәрбиелеудің өзіндік мүдделері болады. Ол ең алдымен, "ұлтжандылық", отансүйгіштік", " патриотизм", ұғымдары сол заманның ақиқаты  -  наным - сенімінен туындайды. Еліміз егемендік  алғаннан бері жас ұрпақ тәрбиесінің темірқазығы-қазақстандық патриотизм болды.

"Қазақстандық патриотизм" ұғымы  біздің тәуелсіздігімізбен қоса  туған жаңа сөз болып, еліміздегі саяси-әлеуметтік ахуалдың ерекшелігін көрсетеді. Елімізде жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың өкілі өмір сүруде. Қазақстан олардың көпшілігінің туған отаны және бұдан былай да мәңгі тұрақтап қалар мекені болмақ. Сондықтан олардың әрқайсысы Қазақстанды ата-жұртым деп танып, оның тәуелсіздігін қорғауға және материалдық байлығын арттыруға еңбек етуі тиіс. Сол себепті қазақстандық патриотизм ұғымы күнделікті өмірде жиі қолданылып, кеңінен қалыптасып келеді.

Бұл ұғымның педагогикалық жүгіне келер болсақ, ол болашақ Қазақстан азаматтарын тәрбиелеумен тығыз байланысты. Қазақстандық патриотизм - Отан-анаға деген сүйіспеншілік пен азаматтық ерлік, өнеге көрсетушілік, бойдағы білім пен білікті, ақыл-парастатты ел игілігіне жұмсау, ата-мекен мүддесіне арнау болмақ. Өз елінің өткенін, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін құрметтей білу де осы қазақстандық патриотизм құрамына кірсе керек.

Патриотизм идеясының дамуы  Аристотель, Платон, Цицерон есімдерімен  де байланысты.

Цицерон Отанға деген қатынасты патриоттық санадан іздестіреді. “Ең мәртебелі ой- толғамдар Отанның игілігі жайында болмақ”, -дейді Цицерон “Мемлекет туралы диалогінде”[2].

Патриотизм идеясының дамуына француз материалистерінің, неміс философтарының да қосқан үлесі мол.

Орыс революционер – демократтары да көптеген құнды идеялар көтерді.

Жүсіп Баласағүни, Қожа Ахмет Яссауи, Әбу Насыр Әл-Фараби, Махмуд Қашғари т.б. еңбектерінде келелі, пікірлер айтылған.

Асан Қайғы, Шалкиіз, Бұхар жыраулар, Махамбет Өтемісұлы да өз шығармаларына арқау етті.

Патриоттық  сезімді  қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абай шығармаларынан да  байқауға болады.

Отаншылдық сезім – адамға туа біткен қасиет емес. Ол адамның саналы өмірімен қабаттас  қалыптасатын   психологиялық, саяси –әлеуметтік құбылыс. Патриоттық сезім жалпы адам баласының еліне, жеріне, өз тілі мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын түйсінуін, қуаттап қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Осыған орай Н.Ә.Назарбаев, - патриотизмді "әр этностың ұлттық сезімін сыйлап, бірде-бір ұлтпен қарама-қайшылық туғызбау"- деп белгілеген.

Азаматтық тәрбие сана-сезімді, дүниетанымды  қалыптастырудан басталып саяси идеялық тәрбие арқылы отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа әкеледі. Отансүйгіштік, ұлтжандылық екеуі егіз ұғым. Патриотизм- отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-қуатын, білімін Отан игілігі  мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін, елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін  құрмет тұту. Патриоизм грекше patriotes- отандас, patris-отан, туған жер деген ұғымды білдіреді. Отансүйгіштік - адамның  бойындағы сезімге байланысты. Шәкірттердің сол сезімін ояту, өзін өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен туысқандығын сезу, адамды қолдап, отыратын өзінің күші мен  мүмкіндіктерін, сенімін нығайтатын ең күшті сезім болып саналады. Отансүйгіштік  ұғымы елдің саяси құрылысына, оның саяси мекемелеріне сүйіспеншілік пен халықтың құрамын, өзі өмір сүріп отырған мәдени ортаға (мәдениетке, адамгершілікке, елдің әдет-ғұрпына) халықтың сүйіспеншілігін, өзі өмір сүріп отырған әлеуметтік ортаға (елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарға, оның еңбек жағдайларына) халықтың сүйіспеншілігі мен құрметін қамтиды. Қазақстандық отансүйгіштікке тәрбиелеу міндеттеріне:

• Қазақстанда өмір сүріп жатқан әрбір ұлт өкілдеріне ұлтжандылық, отансүйгіштік сезімді түсіндіру;
• Қазақстанда қызмет етуді мойындату;
• Қазақстанды ішкі немесе сыртқы жаудан қорғауға дайындау.

Қазір буржуазиялық, пролетариаттық патриотизм жоқ. Әр мемлекет өз мүддесін қорғайды. Сондықтан елдік, отандық патриотизм немесе отансүйгіштік тәрбие бар [21].     

Егемендік алған бастапқы күндерден-ақ патриотизм ұғымы, оның мазмұны төңірегінде пікірталас жүріп келді. Одан, "ұлттық патриотизм", "қазақстандық патриотизм" - деген екі ұғымның туындағаны белгілі. Бірақ, өсіп келе жатқан жас буындарды отаншылдыққа тәрбиелеуде бұл екі ұғымның қайсысын ұстанған жөн; олардың мазмұндық құрылымы қандай ой-тұжырымдар жүйесінен тұрады; бұдан былайғы кезде жастарды патриотизмге бұрыннан қалыптасқан әдіс-тәсілдері, формалары мен мазмұнын қолдануға бола ма?, - деген сияқты көптеген проблемалар туындап отыр.

Бүгінгідей демократиялық бағыт ұстанып отырған қоғамда, балалар мен жастардың тағдыры өздеріне, отбасының материалдық ахуалына байланысты болып отырған жағдайда патриотизмнің маңызын айқындау басты мәселелердің бірі екені даусыз.

Біздің  пікірімізше, өсіп келе жатқан жас буындардың бойында қазақстандық патриотизм сезімін қалыптастыру үшін: әр ұлттар мен ұлыстар тек өз мәдениетін ғана танып білуі жеткіліксіз, сонымен қатар олар бір - бірін танып біліп, құрметтеуі тиіс. Мектеп оқушылары  қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, өз болмысында еш бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Бастауыш сынып оқушыларының бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда  ана тілі пәндерінің алатын орны ерекше.

Патриоттық сезімнің объектісі мен қайнар көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл , дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге өзінен - өзі келмейтін баланың бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола буыны қатып, тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен, балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады.  Патриоттық сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп патриоттық сана түрінде қалыптасады. Сондай-ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі керек. Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген: С.Ешімханова,  Е.Жұматаева, А.К.Ахметов, Д.С.Құсайынова, т. б. ғылыми - педагогикалық, психологиялық, мектептегі іс-тәжірибелерін зерттеп бақылау нәтижесінде мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеудің бағыттары төмендегідей мәселелерді көздейді: педагогикалық практикадағы мүмкіндіктерді барынша толық қамтып біртұтас түрде оқушының жеке тұлғасына ықпал етудің жүйесін жасау; әртүрлі пәндерді оқытуда  және тәрбиелік жұмыстарды ұйымдастыруда тірек болатындай сипатқа ие болу, бұл бағытта жас буынды патриотизмге тәрбиелеудің теориясы мен практикасына қатысты қазақстандық, ұлттық тәжірибелермен қоса шетелдік жаңа идеяларды үнемі ашып іс жүзінде  қолдану жолдарына көмектесуі керек.

Мектеп оқушыларын патриотизмге тәрбиелеу мәселелерін зерттеген ғалымдардың еңбектерінің қорытындылары мен тікелей мектеп практикасындағы мұғалімдердің іс-тәжірибелерінің нәтижелеріне сүйене отырып, біз мектепте патриотизмге тәрбилеу -оқушылардың нақты іс-әрекеті, мінез-құлқын ұйымдастыру, оған бағыт беруді негізге алу керек деп ұйғардық. Патриотизмге тәрбиелеу үрдісінің  танымдық мәнін естен шығаруға болмайды, бірақ ол әрбір оқушыда патриоттық сана, патриоттық сезім қалыптастырудан  бастау алғанда ғана тиімді болмақ. Сондықтан оқытушылар өз қызметінде  біріншіден  терең патриотизм – Отанға, Қазақстанға, өз халқына деген сүйіспешілік; екіншіден - халықтар достығы идеясын ұстану және насихаттау. Адамгершілікті, өркениетті патриотизм қашан да  халықтар достығының идеясымен, тәжірибесімен үндесіп жатуы тиіс.

Қазақта ең алғаш қазақ балалары үшін халық мұрасына, салт-дәстүріне, ерлік, адамгершілік тәрбиесіне негіздей отырып, оқулық жазған Ы.Алтынсарин болды. Ол көшпелі елге  ғылым-білім, өнер үйретуді армандады.

Абай Құнанбаевтың  еңбектерін зерделеп қарайтын болсақ жастарды ерлік рухта, потриатизімге баулып, намысын, ар-ожданын, адамгершілік қасиеттерін оятуды үнемі мақсат етті. Оның «Азаматтың бәрін сүй бауырым»- деген сөзі ұлы гуманистік идеяның айқын көрінісі еді[16].

Қазіргі қоғам адам тағдырына жаңа көзқараспен қарап, соған сәйкес оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуды, халықтық әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлердің негізінде ұлттық сана-сезімді қалыптастыруды, оқушыларың білім сапасын жетілдіруді талап етуде.

Демек патриотизм – қоғамдық сананың бір формасы, ол қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен толыға түседі.

“Қоғамда Қазақстан  - біздің Отанымыз, бұл ұғымға өте көп нәрсе кіреді деген қарапайым  ойды қалыптастыру  керек” – деген Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың  сөзі терең ойдан  туындаған  пікір екенін әрқайсымыз  жақсы түсінуіміз қажет.

«Адамға  ең  бірінші  тәрбие  берілуі  керек,  тәрбиесіз  берілген  білім – азаматтың  қас  жауы,  ол  келешекте  оның  барлық    өміріне  апат  әкеледі», - депті  әл – Фараби  бабамыз.  Мұнан  өз  тағдырын  өзін  шешуге  қолы  жеткен  халқымызға  ұлттық рухани  болмысты  дұрыс  қалыптастыру  аса  қажет  екенін  байқаймыз[30].

Отанына  деген  сүйіспеншілікті  қалыптастыру  мәселесі – бүгінгі  күннің  білім  беру  жүйесі  алдында  тұрған  маңызды  міндеттерінің  бірі. 

Отан  дегеніміз – халық.  Халық  дегеніміз – адам.  Адамды  сүю – оған  жақсылық  жасау.  Ендеше  отаншылдық – сонау  ерте  заманнан  қалыптасып  келе  жатқан  қасиетті  сезім.  Халықтық  құндылықтарға  сүйене  отырып,  елдікке,  ерлікке,  азаматтыққа  тәрбиелеудегі  өлең  - жырлар,  мақал – мәтелдердің  әсері  ұтымды  болатындығы  туралы  танымал  педагогтарымыз  айтып  та,  жазып  та  жүр. 

Патриотизм  мәселесі  қай  халықтың  болмасын  басты  тәрбие  бағдары  болады.  Патриоттық  сезімді  тәрбиелеуде  түрлі  құралдар  пайдаланылады.  Патриоттық  сезімдер  құралдарына: 

Ұлттық  құндылықтары – жер,  ел,  тіл  жатады. 

Ұлттық  нышандары  - Ел  таңба,  Ту,  Әнұран.

Ұлттық  мәдениеті – сөз,  бейнелеу,  саз,  дене  тәрбие  және  т.б. 

Қазақ  зиялыларының  өнегелі  іс - әрекеттері  мен  сөздері. 

Халқымыздың  отансүйгіштік,  патриоттық  туралы,  ұлттық  мұрасының  даму  тарихына  үңілетін  болсақ,  ХV – ХVІІІ  ғасырлардағы  Асан  Қайғы  бастаған,  Ақтамберді,  Доспамбет,  Шалкиіз,  Бұхар,  Махамбет  т.б.  ақын – жыраулардың  поэзияларындағы  тәлімгерлік  ой  пікірлерінен  көруге болады. 

Жас  ұрпақтың  оның  ішінде  төменгі  сынып  оқушыларының  төл  мәдениетінен  нәр  алуы  ұлттық  фольклорымен  тығыз  байланысты.  Қазақ  халқының  өте  әрідегі  ата – бабаларының  өмір  сүрген  кезінен  (VІ  ғасыр,  Түрік  қағанаты)  бастау  алып,  күні  бүгінге  дейін  кәдесіне  жарап  келе  жатқан  рухани  мұраның  бірі – халықтық  педагогика. Халық  педагогикасының  басты  мәселелерінің  бірі – ұлттық  үрдістер  тұтастығын  сақтай  отырып  азаматтық,  адамгершілік,  патриотизмге  тәрбиелеу  болды. Қазақ  халқының  тәлімдік  мәні  зор  ой – толғаныстары  бесік  жырымен  батырлық эпостарда,  ертегілер  мен  аңыздарда,  шешендік  сөздер  мен  айтыс -  термелерде,  жұмбақ  - жаңылтпаштар  мен  мақал – мәтелдерде  көптеп  кездеседі.  Мұндағы  ұрпақ  тәрбиесінің  негізгі  түйіні – адамгершілік – имандылық,  ақыл – ой,  еңбек,  эстетика,  дене,  патриоттық  тәрбиесіне  байланысты  мәселелерге  келіп  тіреледі. Қазақ  халқы  бала  тәрбиесімен  арнайы  айналысатын қоғамдық  орындар  (балалар  бақшасы  т.б.)  ашпаса  да,  өз  ұрпағын  бесікте  жатқан  кезінен  бастап  - ақ  өлең – жыр  мен  әңгіме,  ертегі,  тақпақ  тәрізді  мәтіндік  ұлағаттармен  санамақ,  жаңылтпаш  сияқты  ойындар  арқылы  тәрбиелеп  отырған.  Ауыз  әдебиетінің  басқа  түрлеріне  қарағанда,  мақал – мәтелдердің  өзіне  тән  ерекшеліктері  мен  өзгешеліктері  бар.  Ол  адам  өмірінде,  тұрмыс – тіршілікте,  қоғамдық  жайларда  кездесетін  әр  түрлі  құбылыстарға,  тарихи  мәні  бар  оқиғаларға  берілген  даналық  баға,  тұжырымды  түйін  есебінде  қолданылады[28].

Отаншылдық,  ел – жұртын  сүю,  азаматтық  борышын  атқаруға  болатын  халықтық  рухани  құндылықтың  бірі – ар – намыс.  Бұл – борышты  атқаруға  итермелейтін  әлеуметтік  күш.  Осы  тұрғыдан  алғанда  ар – намыс  қазақ  халқының  бойына  туа  біткен  ұлттық  әлеуметтік  - психологиялық  ерекшелік  болмысы  және  ол  азаматтық  елін,  жерін,  тілін  сүюге  отандық  ойлау  жүйесінің  негізі  болмақ.  Сондықтан  баланың  жасынан  ар – намысын  қалыптастыру  үшін  халықтық  ертегілердің,  ер – азамат  бейнесін  сомдап,  үлгі  етіп,  мақтанышын,  ерлігін  мадақтап  тәрбиелеудің  маңызы  зор. 

Балалар  мен  жеткіншектерде  ұлттық  патриотизмді  қалыптастыру  мәселесі  ұлы  абай  шығармаларында  жақсы  көрініс  тапқан.  Ұлттық  патриотизмді  қалыптастыруда  ол  халық  ауызекі  шығармаларының  рөлін  өте  жоғары  бағалаған.  Оның  тәрбиелік  мүмкіндіктерін  бала  жастан  меңгерген,  өзінің  өлеңдері  мен  қаар  сөздерінде  өте  ұтымды  пайдаланған. 

Балалар  мен  жастардың  ұлттық  патриотизмін  қалыптастыруда  Абай  өдеңдерінің  рөлі  ерекше.  Оның  «Жаз»,  «Күз»,  «Қыс»,  «Жазғытұрым»,  «Желсіз  түнде  жарық  ой»,  «Қараңғы  түнде  тау қалғып»,    т.б.  өлеңдеріндегі  туған  жер  табиғатының  әсем  көріністері,  адамдардың  күнделікті  тыныс – тіршілігі,  іс - әрекеттер,  балалардың  Отанға,  елге,  туған  жерге  деген  сүйіспеншілігін  арттырады,  патриоттық  сана – сезімнің  оянуына  әсер  етеді.