карталарды пайдаланудың теориясы
мен әдістемесі.
Картография ғылыми және техникалық
пәндер жүйесіне тарамданады. Оның біреуінің
көп ғасырлық тарихы болса, кейбіреулері
жақында ғана пайда болып, қалыптасу сатысынан
өтуде. комитеның жалпы теориясы картаны
жасау әдістемесі мен пайдалану мәселелерімен
шұғылданады. Картография теориясының
негізгі әдістемесі – картатану. Математикалық
Картография картаның математикалық негіздерін
зерттейді. Ол картографиялық проекция
теориясын әзірлейді, картографиялық
тор құрудың әдістерін жасайды, олардағы
бұрмалануды талдайды. Картаны құру және
жобалау пәні картаны әзірлеу әдісі мен
оның лабораториялық технологиясын зерттейді.
Картаны безендіру және картографиялық
семиотика картаның тілін, картографиялық
белгілер жүйесін құру әдісі мен теориясын,
картаны көркемдеу, түрлі түсті безендірумен
айналысады. Картографиялық семиотика
шеңберінде белгілер жүйесін құру және
оларды пайдалану тәртібін зерттейді.
Картаны басып шығару – картаны, атласты,
т. б. картографиялық өнімдерді технологиялық
әзірлеу, көбейту, картаны полиграфиялық
безендіруден тұратын техникалық пән.
Картографиялық өндірісті ұйымдастыру
және экономикасы – салалық экономикалық
пән. Ол карта жасау өндірісін жоспарлау
және ұйымдастыру мәселелерімен айналысады.
Картаны пайдалану картографиялық өнімдерді
пайдаланудың теориясы мен әдісін әзірлейді.
Картография тарихы картографиялық өндірістің
дамуын, көне картографиялық өнімдердің
тарихын зерттейді. Картографиялық топонимика
– географиялық атаулардың мағыналық
мәнін зерттейтін пән. К. салаларын нысанға
қарап та жіктейді.
Мысалы, Жер бетін (құрлықтар
мен мұхиттарды), планеталық және астрон.
картографиялау. Тақырыбына байланысты
К. мынадай түрлерге ажыратылады: жалпыгеографиял
және топографиялық, тақырыптық (табиғат,
халық, шаруашылық, т. б.), арнайы. Әдісіне
қарай жердегі, аэроғарыштағы және су
астын картографиялау; масштабына қарай
– ірі масштабты, орта масштабты және
ұсақ масштабты деп ажыратады.
Топография — жер бетін әуе және ғарыштық түсірім негізінде
жоспарға және ірі масштабтыкартаға (1:100000 масштабқа дейін) түсіру, әрі
бейнелеу әдістерін зерттейтін ғылым.
Бұған көзбен өлшеу, бұрыш өлшеу, мензульдық, тахеометриялық немесе алыстан өлшеу сьемкалары жатады. Таулы жерлерде фотограмметрия қолданылады.
Жаңа Зейландия топографиялық
картасы.
Топография жер бетін
зерттеуде физика және экономика,географияға, ал жер бетін топографиялық
түсіруде (топографиялық карта жасауда) геодезия мен картографияғылымдарына сүйенеді.
Топографиялық картаныңмазмұнының толықтығы
ең алдымен планның немесе картаның масштабына байланысты болады.
Моңғолия топографиялық
картасы.
Масштабы кішірейген сайын картаның жер беті элементтерін
сұрыптау және жалпылау дәрежесі артады.
Мұндай жағдайдакартаға географиялық тұрғысынан маңызды
деп есептелінетін жер беті элементтерін мүмкіндігінше көбірек
қамту көзделеді. Картаны толық етіп құрастыруда
топографиялық шартты белгілер жүйесі
де маңызды рөл атқарады. Әскери істегі
Топография – тактикалық жәнеоперативтік мақсаттар үшін жергілікті
жердің ерекшеліктерін зерттейтін әскери
ғылым саласы. Кейінгі кезде жерді план некартаға түсірерде аэросьемка немесе аэрограмметрия деп аталатын фотографиялықсьемкалар қолданылады.[1]
Топографиялық сипаттама.
Топографиялық сипаттама
— бөгеннің негізгі топографиялық
сипаттамалары ретінде айдын ауданы мен
көлемінің тежелу деңгейі араларын байланыстыратын
қисық сызықтар немесе бұл сипаттамаларды
анықтау үшін жергілікті жердің горизонталды
планы түріндегі болашақ су басатын ауданның
ірі масштабтағы планды-биіктігі бейнелетін
түсірулер. Ұсақ масштабты түсірулер арқылы
алынған топографиялық сипаттамалар шамалап
алынған деп есептеліп, көп жағдайларда
жобалаудың тек алдыңғы сатыларында ғана
пайдаланылуы мүмкін. Ол кейіннен ірі
масштабты түсірулер арқылы дәлірек анықталатын
болады. Бөген айдынының ауданын анықтау
— деңгейдің әр түрлі жағдайларындағы
аудандардың түсіру пландарында планиметриялау
арқылы жүргізіледі. Айдын аудандарының
деңгей белгілерімен байланысын анықтау
(сызу) үшін планиметрияны барлық горизонтальдар
ауқымында (ең төмеітті деңгей, яғни түбінен
ең жоғарғы деңгей — тежелген суға дейінгі
аралықта) жүргізу қажет.[2
БАҒДАРЛАУ, ориентация (франц. orіentatіon — шығысқа
қарай бағыттау, лат. orіens — шығыс сөзінен
алынған) — 1) бақылаушының өзі тұрған
жерін айналасына, көкжиек тұстарына және жер бедері элементтерінің
кейбір өзгешеліктеріне қарап анықтауы.
Бағдаулау компас немесе карта көмегімен,
аэрофото-түсірім мен жергілікті белгілерге,
Күнге, Айға, жұлдыздарға қарап, сондай-ақ
жарық, радио және дыбыс толқындары бойынша
да жүргізіледі; 2) ғарыштық аппараттың геометриялық осьтерінің аспан денелеріне (Күн, Ай, жұлдыздар), сондай-ақ, магнит немесе ауырлық өрісінің
күш сызықтарына қатысты анықталатын
орны; 3) күрделі геом. фигуралар үшін түзудегі бағыт
ұғымын жалпылап алу. Нүкте түзу бойымен
қарама-қарсы екі бағытта қозғала алады.
Мыс., горизонталь түзудің бойындағы қозғалыс солдан оңға қарай
не оңнан солға қарай бағытталады. Осы
сияқты әрбір тұйық қисық сызықты сағат
тілінің бағытымен (1-, 2-сурет) не сағат
тіліне қарсы бағытпен (3-сурет) Бағдаулауға
болады. Жазықтықта жатқан, өзін-өзі қиып
өтпейтін бірнеше тұйық қисық сызық үшін де белгілі бір
Бағдарлауды таңдап алуға болады. Егер
осындай қисық сызықтардың бәрі сағат
тілінің (не оған қарама-қарсы) бағытымен
бағдарланса, онда барлық жазықтық сағат
тілінің бағытымен (не оған қарама-қарсы)
бағдарланады делінеді. Әр түрлі беттің
бағдарлануы (мыс., сфера бетінің, эллипсоид бетінің, т.б.) жазықтықтың
бағдарлануы сияқты анықталады. Бірақ
кез келген бетті (мыс., Мебиус жапырағы) Бағдарлауға болмайды.
Бағдарлау ұғымын кеңістікке де енгізуге
болады. Егер кеңістіктің бір бөлігін
шектейтін тұйық беттің бөлігі сырттан
қарағанда сағат тілінің бағытына қарама-қарсы
(не оның бағытымен) бағдарланса, онда
бұл бет оң жаққа (сол жаққа) қарай бағдарланған
делінеді. Оң және сол координаталар жүйелері
де Бағдаулау ұғымына байланысты шыққан;
4) Ірі масштабты карта мен компасты пайдалана отырып,
айналаны бағдарлауға негізделген спорттық жарыс түрі. Бағдаулау спорты 19 ғасырдыңсоңында
пайда болған. Оның жүгіріп келе жатып
Бағдарлау, шаңғымен келе жатып Бағдарлау,
т.б. түрлері бар. Бағдарлау спортының халықар. федерациясы
(ІОҒ) 1961 жылы құрылған. Оған 40 мемлекетмүше. Дүниежүзілік
(1966 жылдан) және еуропалық (1962 жылдан)
чемпионаттар өткізіліп тұрады. Қазақстанда Бағдарлау спортынан
тұңғыш жарыс 1963 жылы ұйымдастырылды. Республика бойынша қысқы және
жазғы чемпионаттар өткізіліп тұрады.
Бағдарлау
[1]
География мен геодезиядағы бағдарлау.
Бағдарлау - сызықтың
бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде
меридиан пайдаланылады. Сызықтың бағытын
анықтайтын бұрыштар ретінде шын азимуттар,
магниттік азимуттар және дирекциондық
бұрыштар қызмет етеді. Осы бұрыштар бастапқы
бағыттан бастап сағат тілінің бағыты
бойымен 0"-тан 360°-қа дейін өлшенеді.
Шын азимут — бақылау нүктесі астрономиялық меридианының
жазықтығы мен осы нүктеде осы
бағыт арқылы өтетін вертикаль жазықтық
түзетін екі қырлы бұрыш. Магниттік азимут
— сағат тілінің бағыты бойымен магниттік
меридианның солтүстік бағытынан (машит
нүсқарының солтүстік шетінен) белгілі
бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрыш. Магниттік азимуттар
компаспен немесе буссольмен өлшенеді.Дирекциондық бұрыш — осьтік меридианның
солтүстік бағытынан немесе абсцисса
осінің бағытынан сағат тілінің бағыты
бойымен берілген нүкте бағытына дейін
есептелетін горизонталь бұрыш.
Бағдарлау сызығы.
бағытты анықтау сызығы.
Бағдарлау сызығы жер бетінде және карта
арқылы бағдарлауда жиі кездеседі. Бағдарлау
кезінде негізгі сызық болып географиялық,
магниттік және осьтік меридиандар немесе
оларға параллель сызықтар алынады. Бағдарлау
сызықтарының көмегімен карта бетінде
жүру бағытын, елді мекендерді, нысананы
және тағы да басқалары анықтауға болады.
Бағдарлаушы құрылғылар.
жергілікті жердегі
заттарға (нысандарға) қарайғы бағытты
анықтайтын құрылғы- лар — буссоль, компас.
Бағдарлық бағыт.
жергілікті жерде компас,
карта немесе аэротүсіріс арқылы бағытты
анықтау. Бағдарлық бағыт ретінде дүниенің
төрт бағыты (солтүстік, оңтүстік, батыс,
шығыс), Күннің, Айдың, жұлдыздардың орналасу
жағдайлары алынады.
Бағыт бағдары.
жер бетінде жақсы
көрініп түрған қозғалмайтын зат немесе
жер бедерінің элементі.
Азимут[1] (арабша ас-сумут
— жол, бағыт) — бақылау нүктесінен
өтетін меридиан жазықтығы мен сол
нүктені қиятын бағыттың вертикал жазықтығы
арасындағы қос қырлы бұрыш. Ол меридианның
солтүстік ұшынан сағат тілінің қозғалысымен
0о-тан 360о-қа дейін
өлшенеді. Бастапқы бағыттағы меридиан
түріне байланысты нағыз (шын) Азимут және
магниттік азимут болып бөлінеді. Нағыз
(шын) азимут — аспан шырағының бағыты мен
жердегі объектіге бағытталған сызықтың
арасындағы горизонталь бұрыш. Ол буссоль
(компас) арқылы өлшенеді. Магниттік азимут
— магниттік меридианның солтүстік ұшынан сағат тілінің қозғалысымен
берілген сызықтың бағытына дейінгі есептелінетін
бұрыш. Бір сызықтың нағыз (шын) азимуты
мен магниттік Азимутының шамалары бірдей
болмайды, себебі Жердің магнит өрісінің әсеріне байланысты тіліауытқып отырады.
бағыт |
азимут градуспен |
солтүстік |
0° немесе 360° |
солтүстік-шығыс |
45° |
шығыс |
90° |
оңтүстік-шығыс |
135° |
оңтүстік |
180° |
оңтүстік-батыс |
225° |
батыс |
270° |
солтүстік-батыс |
315° |
Азимут - жер нысандарының
немесе аспан шырақтарының азимуты — байқаудың берілген
нүктесі меридианының жазығы мен осы нүкте
және жер нысаны арқылы өтетін тік (вертикаль)
жазықтық арасындағы бұрыш. Астрономиялық және геодезиялық азимут деп бөлінеді. [2]
Азимуттық анықтау (арабша - жол, бағыт) — нүкте
меридианының солтүстік жағынан шығысқа
қарай (0°-тан 360°-қа дейін) сағат тілінің
бағытымен анықталады. Жергілікті жерде
азимут бұрыш өлшегіш аспаптар (теодолит, буссоль және тағы да басқалары)
арқылы өлшенеді.
Азимуттық проекциялар - координаталардың сфералық
жүйесінің альмукантараттарын концентрлік
шеңберлермен, ал вертикальдарды осы шеңберлердің
орталығынан шығатын түзулермен бейнелейтін
картографиялық проекциялау; проекциядағы
вертикальдардың арасындағы бұрыштар
табиғи көріністегі тиісті бұрыштарға
тең. Координаталардың сфералық жүйесі полюсінің калпы бойынша
азимуттық проекциялар қалыпты, көлденең
және қиғаш болып бөлінеді. Қалыпты Азимуттық
проекцияларда параллельдермен меридиандар концентрлік шеңберлер мен түзулер түрінде бейнеленеді.
Бұрмаланулар сипаты бойынша азимуттық
проекциялар әр түрлі болады. Азимуттық
проекциялардың изоколдары аль-мукантараттармен
сәйкес келеді, соңдықтан Азимуттық проекцияларды
дөңгелек пішінді аумақтардың карталары
үшін қолданылады.
Азимутындағы қалыпты
қима қисығының радиусы — әдетте Ял арқылы
белгіленеді және эллипсоид бетінің берілген нүктесініңгеодезиялық В ендігі мен осы нүктедегі қалыпты қиманың А азимутының мынадай функциясы
болып табылады: меридиан қисықтығының
және В ендігі бойымен бірінші вертикальдың
радиустары; — меридиандық эллипстің
екінші эксцентриситетінің квадраты.
Қазақстан тәуелсіздігін алғанға дейін туризм, экономиканың басқа да салалары сияқты орталықтың қатаң қыспағынан шыға алмады. КСРО-дағы туристік қызметтің негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық жағалауы, Ресейдің, Орта Азияның тарихи орталықтары болған еді. Өз кезегінде Қазақстанның архитектуралық, археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекіліктері жарнамаланбады және қажет
етілмеді. Қазақстандық туризм кеңестік кезеңде идеологиялық функцияны атқарған мәдени ағартушылық жұмыстың бір элементі ретінде саналып, оның басым
роліне қарамастан қалдық принципі бойынша қаржыландырылып, ешқандай экономикалық маңызға ие болмады.
Қазақстандағы туризм индустриясының
нашар даму себептерінің бірі оған экономиканың
бір саласы ретінде мемлекеттік деңгейде
көңілдің бөлінбеуі еді. Кешенді болжамға,
ұзақ мерзімді жоспарлауға, туризмнің
территориялық ұйымдастырылуына және
мемлекеттік емес туристік құрылымдарға
дұрыс көзқарас болмады. Бұл саланы баяулатқан
факторлардың бірі туризмнің арқасында
жергілікті бюджетке қомақты қаржының
түскеніне қарамастан, жергілікті басқару
органдарының туристік қызметті басым
бағыт деп танымауында жатыр.
Тәуелсіздік алғаннан кейін
Қазақстанда туристік қызметті реттеу
үшін және халықтың тарихи мәдени мұраларын
жаңғырту үшін негіз қаланды. Қазіргі
уақытта Қазақстандағы туризмнің дамуы
1992 жылдың 3 шілдесінде қабылданған «Туризм
туралы» Заңымен және Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтарымен бекітілген.
Бұл құжаттардың қабылдануы қазақстандық
туризм нарығының дамуына оң әсерін тигізді
[1].
Туризм саласындағы халықаралық
қатынастарды дамытудың тағы бір қадамы
Қазақстанның 1993 жылы Дүниежүзілік Туризм
Ұйымына мүше болып кіруі, туризм саласындағы
ынтымақтастық жөнінде халықаралық келісімшарттардың
жасалуы болып табылады. Айта кеткен жөн,
бірқатар келісімшарттар Қазақстанды
мол туристік потенциалы бар, тиімді әріптес
ретінде таныған шетелдік үкіметтердің
өз ұсыныстарымен қабылданған болатын.
Барлық өркениетті қоғам, туризм
саласы мемлекеттің бюджетін толтыратын
негізгі қаржы көздерінің бірі болғандықтан
басты туристік ағымдарды өзіне қаратқысы
келеді. Сондықтан да Қазақстанға шетелдік
туристердің ағылуын ұлғайтуымыз қажет.
Осы мақсатта туристік мекемелердің қызметін
ішкі туризмге көбірек бұруымыз қажет.
Бұл дегеніміз транспорттың жағдайына,
жылжу құралдарына, кадрлық потенциалға
байланысты мәселе болып табылады.
Туризм дамуының басты проблемаларының
бірі туристік кадрларды дайындау мәселесі.
Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекеттік,
жеке меншік және Ресей филиалдарын алатын
болсақ, 28 оқу орнында туризм менеджерлері
мамандығын дайындайды. Бұл дайындық 1992
жылдан бастау алғанымен, әлі күнге дейін
туристік саланы кадрлық жағынан қамтамасыз
ету өз деңгейінде болмай отыр. Көптеген
жоғары оқу орындарында бұның басты себебі
оқытушылар құрамының Қазақстанның туристік
потенциалы жөніндегі білімінің және
туристік саладағы қызмет тәжірибесінің
жеткіліксіз болуы. Осыдан келіп, мамандарды
даярлау отандық туристік рекреациялық
ресурстар мазмұнын, технологиясын жеткілікті
түсінбеуден, туристерді қабылдау кезіндегі
әдіс-тәсілдерді толықтай меңгермеуден
өз дәрежесінде болмай отыр. Сол себепті
жоғары оқу орны түлектерінің басым бөлігі
туроператорлық функцияны толықтай атқара
алмай отыр [2].