Күю - жоғары температура ықпалынан
(термиялық күйіктер), қышқыл және сілті
(химиялық күйіктер), электр тоғы, иондалушы
сәулелену салдарынан болады.Термиялық
күйіктер. Үш түрде ажыратылады: жеңіл,
орташа және ауыр. Күйіктің жеңіл түрінде
күйіп қалған тері қызарады, қатты ауырады.
Ауыр түрдегі күйікте тері күлдірейді,
беті қызарады және күлдіреген теріде
ақ бөліктер пайда болуы мүмкін. Кең көлемді
күйіктерде адам естен танып, күйзелісте
болғанда аурудан қатты сенделеді, қашуға
тырысады, орнын және жағдайды бағдарлай
алмайды. Абыржу тежелумен, көңілсіздікпен
алмасады.Ыстық ауамен, бумен, түтінмен
дем алу тыныс алу жолдарының күюіне, көмейдің
ісінуіне, дем алудың бұзылуына әкеп соғады.
Бұл гипоксияға әкеледі (организмдегі
клеткалар тобына оттегінің жетіспеуі).Алғашқы
жәрдем. Шектеулі термиялық күйікте дереу
күйген жерді құбырмен жеткізілетін сумен
10-15 минут уақыт салқындату қажет. Осыдан
кейін күйген жерді таза, стерилденген
таңғышпен байлау керек. Ауыруды бәсеңдету
үшін ауыртпайтын дәрілер қабылдау керек
(анальгин, амидопирин және т.б.). Көлемді
күйіктерде стерилденген таңғыш байланған
соң, азап шеккен адамға ыстық шай ішкізу
кажет. Ауыртпайтын дәрілер беріп және
жылылап орап, оны тез арада емдеу мекемесіне
жеткізу керек. Егер тасымалдау кешіксе
немесе ұзаққа созылса, сілтілі-тұз қайнамасының
қоспасын беру керек (1 ас қасық қайнатылған
тұз және ½ ас қасық ас содасы 2 стақан
суға ерітілген). Бірінші 6 сағатта күйгеннен
кейін азап шегуші 2 стақаннан кем емес
ерітіндіні 1 сағат ішінде алу қажет. Үсітіп
алу дененің қандайда бір бөлігінде
суықтың ұзақ әсер етуінен басталады.
Суықтың әсері барлық организмнің жалпы
суынуына әкеледі. Үсігенде зақымданған
тері бөлігі суық болып тұрады, бозарған–көкшіл
түсті болады, сезімталдық болмайды.Жалпы
үсігенде зардап шегуші әлсіз, қатынассыз,
терісінің беттері бозарған, суық, пульс
сирек, дене температурасы 36,5С-ден төмен
болады.Алғашқы жәрдем. Зардап шегушіні
жылы бөлмеге кіргізіп, аяқ киімін және
қолғабын шешу керек. Үсіген аяқ-қолының
бастарын құрғақ матамен уқалап, сосын
жылы су құйылған (32-34,5 С) легенге салады.
Температураны 10 мин. ішінде 40,5 С жеткізеді.
Аяқ–қолының бастарында қан айналып,
сезгіштігін қалпына келтіру үшін құрғатып
сүртіп, 33% спирт ерітіндісімен уқалап,
асептикалық бау немесе таза таңғышпен
тану қажет (таза өтектелген шұлық немесе
қолғап кигізуге болады).Жалпы денесі
суынғанда зардап шегушіні міндетті түрде
жылы орандырып, айналасына грелка жастап,
ыстық шай ішкізу керек.
Билет 3
1. Жасуша теориясы - тіршіліктің негізін құрайтын
жасушалардың құрылымы,көбеюі және көпжасушалы
ағзаларды қалыптастырудағы қызметі туралы
жинақталған ұғым. Жасуша теориясының
даму тарихы 300 жылға созылды.Оны зерттеуде
әр түрлі оптикалық әдістердің дамуы микроскоптың
жетілдірілуіне негізделді. Алғашқымикроскопты 17 ғасырда ағылшын физигі Роберт
Гук (1635-1703ж.) жасаған.Ол микроскоппен 1662 жылдан бастап түрлі объектілерді:тығын
шұрықтарын (пораларын), қымыздық, қамыс
және басқалардың ішкі қуыстарын көрді.
Гуктің микроскопы қаралатын затты жүз
еседен астам ғана үлкейтіп көрсететін
болған. Роберт
Гук өсімдіктерді микроскоп арқылы
қарап отырып,олардың ұлпаларынан ара
ұясы тәрізденген құрылысты тапқан.Ол
осы ұяларды грек сөзімен “целлюлла“-
“жасуша” деп атады.Бұл жердеРоберт
Гук тіршілігін жойған жасушалардың
ұяшығын ғана көрген еді. 17 ғасырдың 70-жылдарынан
бастап голландық Антони Ван Левенгук
объектіні үш есе үлкейтетін микроскоп
жасап,оның көмегімен судағы біржасушалы
ағза-кірпікшелі кебісшені тұңғыш рет
көрді. Тірі жасушаны алғаш рет 1839 жылы чех ғалымы Ян
Пуркинье көрген еді. Ол жасушаның ішіндегі
сұйықты протоплазма немесе алғышқы плазма деп атады.Қазір
протоплазма тек тарихи дерек ретінде
ғана пайдаланылады,оны ғылыми тілде цитоплазма
дейді. Протоплазма дегеніміз-жасуша ішіндегі
сұйықтық пен ядро. Роберт Броун жасуша
протоплазмасының тұрақты бөлігі-ядроны
ашты.19 ғасырдың басында жануарлар мен
өсімдіктердің жасушалары кеңінен зерттеліп,олардан
алынған мағлұматтар 1838-1939 жж.ботаник Маттиас
Шлейден мен зоолог Теодор
Шваннғажасушалардың құрылысы туралы
ортақ қортынды жасауға мүмкіндік берді.
Олардың тұжырымдауы бойынша,өсімдіктер
мен жануарлар жасушаларының құрылыстары
өте ұқсас және тіршіліктің дербес иесі
екендігі,тірі ағзаның ең ұсақ бірлігі,сонымен
қатар жасушасыз тіршілік болмайтындығы
туралы ғылымға дұрыс түсінік берді.Осыдан
кейін жасушаның тіршілік үшін маңыздылығы
терең және жан-жақты зерттеле бастады.Мәселен,1858
жылы Рудольф Вирхов әрбір жасуша өзіндей
жасушаның бөлінуі арқылы пайда болатынын
анықтады. Карл Бэр сүтқоректілердің жұмыртқа
жасушасын ашып,көп жасушалардың дамуы
бір жасушадан басталатынын және аталық
сперматозоид пен аналық жұмыртқа қосылғанда,зигота
түзетінін анықтады. К.Бэрдің бұл жаңалығы
жасушалардың ағза дамуындағы маңызын
дәлелдеді. Тірі ағзалар жасушаларының
химиялық құрамы мен зат алмасуының ұқсастығының
ашылуы жасуша теориясын дамытып,барлық
органикалық әлемнің шығу тегі мен эволюциялық
дамуының бірыңғай екенін дәлелдей түсті.
Сонымен жасуша теориясының негізгі қағидалары
төмендегідей:
Жасуша-барлық тірі ағзалардың
ең кіші негізгі өлшемі;
Әр түрлі ағза жасушаларының
құрылысы,химиялық құрамы,зат алмасуы
және негізгі тіршілік әрекеттері ұқсас;
Жасушалар бастапқы (аналық)
жасушаларының бөлінуі арқылы пайда
болады.
Атқаратын қызметі мен
құрылысына қарай жасушалардың пішіні
алуан түрлі болып келеді. Ағзалар жасушаларының
құрылысына қарай екі топқа бөлінеді.Оның
бір тобына құрылысы өте қарапайым болып
келетін бактериялар мен көкжасыл балдырлар
жатады. Олардың толық қалыптасқан ядросы
болмайды,бұларды прокариоттар деп атайды. Ағзалардың екінші
тобына ядро және арнаулы қызмет атқаратын
органоидтары болады. Мұндай ағзаларды
эукариоттар деп атайды. Эукариоттарға
біржасушалы жасыл балдырлар,қарапайымдар,жоғары
дәрежелі гүлді өсімдіктер және сүтқоректі
хайуанаттар,т.б.жатады. Ал вирустар-тіршіліктің
жасушасыз ерекше пішіні. Қорта келгенде,жасуша
теориясы ”жасушаның“ барлық тірі ағзалар
құрылымының бірлігі екенін,жануарлар
мен өсімдіктер жасушаларының өзара ұқсас
екенін толық дәлелдейді. Бұл ұқсастық
бүкіл тірі ағзалардың шығу тегінің бір
екенін айқындай түсті. Жасуша теориясы
тіршілікті материалистік тұрғыдан түсінуге,ағзалар
арасындағы эволюциялық байланысты ашуға
негіз болды.Микроскоп.Жасушалардың мембранасына,
ядросына және цитоплазмасының құрамына
кіретін молекулалар мен органоидтарды
жарық немесе электрондық микроскоп арқылы
көруге болады.Жарық арқылы көрсететін
микроскоп зерттейтін заттарды 100-3000 есеге
дейін үлкейтіп көрсетеді, ал жетілдірілген
окулярды қолданып,зерттелетін объектіні
экранға түсіргенде оны 100 мың есеге дейін
үлкейтуге болады. Биологияның арнаулы
саласы-биохимия жасушаның химиялық құрамын
молекулалық деңгейде зерттеу үшін центрифуга
деп аталатын күрделі құралды пайдаланады.Ол
өте жылдам айналып,жасушаның құрылымдық
бөліктерін бір-бірінен бөліп алады,себебі
оның бөліктерінің тығыздықтары әр түрлі
болады. Жасушаның аса нәзік құрылысы
мен қызметін зерттек тек цитологтардың,биохимиктердің,физиологтардың,
генетиктер мен биофизиктер күш-жігерін
ұштастырудың нәтижесінде ғана мүмкін
екені өзінен-өзі түсінікті. Жасуша теорясы
негізінің қалануы және жетілдірілген
техникалық құралдардың шығуы жасушаның
құрылысы мен химиялық құрамын, атқаратын
қызметін зерттеуге кең жол ашты.Жасуша
органоидтары - жасушалардың тұрақты арнаулы
бөлігі. Жасушаның қызметі тек органоидтардың
көмегімен ғана орындалады.1.Эндоплазмалық
тор (ЭПТ) - (гр. эндо - ішкі, гр. плазма - жапсырылған) - жасушаның ішін
түгелдей бірімен-бірі тығыз байланысқан
түтікшелермен торлап жататын 2 жарғақшалы
түзіліс. Сыртқы жарғақшаларына рибосомалар
бекінсе - түйіршікті ЭПТ, бекінбесе, тегіс
жарғақшалы ЭПТ дейді. Тегіс жарғақшалы
ЭПТ майлар мен полисахаридтердің алмасуына
қатысады. Түйіршікті жарғақшалы ЭПТ рибосомаларында
нәруыздар синтезделеді. ЭПТ торланған
түтікшелері жасуша ішіндегі басқа органоидтардың
қатынас жасауына көмектеседі.2.Рибосома (рибонуклеин қышқылы, лат. soma - дене) - цитоплазмада бос күйінде,
жарғақшаға (ЭПТ) бекінген күйінде болатын
нөруызды дөнек тәрізді өте ұсақ органоид.
Ол нәруыз синтезіне қатысады3.Митохондрия (гр. mitos - жіпше, гр. chondrion - дәнек) - барлық тірі жасушаларда
болады. Пішіні таяқша, жіпше, дәнек тәрізді
түзіліс. Жасушада ондаған, мыңдаған митохондриялар
кездеседі. Сыртын 2 қабатты жарғақша қаптайды.
Сыртқы жарғақшасы тегіс, ішкі жарғақшасы
қатпарлы. Митохондриялар - май қышқылдарьш
синтездеп, жасушаларды энергиямен қамтамасыз
ететін энергия жинақтаушы құрылым. ішкі
жарғақшадағы ферменттер глюкоза мен
аминқышқылдарды ыдыратып, май қышқылдарын
тотықтырады.4.Лизосома (гр. mitos - еріту, гр. soma - төн) - домалақ немесе сопақша
пішінді, бір қабатты жарғақшалы түзіліс.
Құрамындағы ферменттердің әсерінен нәруыз
молекулаларымен полисахаридтерді ыдыратады.
Жасушаға түскен бөгде заттарды ерітеді.5.Гольджи
жиынтығы - ядроға жақын, жасуша орталығын
(центриоль) айнала қоршап жататын көпіршік,
түтікше тәрізді түзіліс. Жасушада заттардың
тасымалдануына, қажетсіз соңғы өнімдердің
жасушадан шығарылуына қатысады.6.Жасуша
орталығы - центриоль (лат. centrum - орталық нүкте, орталық) Гольджи
жиынтығына жақын орналасқан цилиндр
пішінді 2 денешік. Жасуша бөлінуінің алғашқы
кезеңінде 2 центриоль бірінен-бірі екі
полюске карай ажырайды. Ортасында ұршықша
жіпшелер пайда болады. Жасушалардың бөлінуіне
қатысады.Жануарлар мен өсімдік жасушаларынын,
айырмашылығы:1. Жануарлар жасушасында
центриоль болады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің
жасушаларында центриоль болмайды.2.Жануарлар
жасушасында пластидтер болмайды, дайын
ағзалық заттармен қоректенеді. Өсімдіктер
пластидтері арқылы ағзалық зат түзеді.3.Қалың,
тығыз, жасунықты (целлюлозалы) қабықша
тек өсімдік жасушасында болады. Ол өсімдіктің
пішінін өзгертуге кедергі жасайды. Жануарлар
жасушасындағы жарғақша (қабықша) өте
жұқа цитоплазма қабатының тығыздалуынан
пайда болған. Сондықтан жануарлар пішінін
өзгертіп, қозғалады.4.Ірі вакуольдер (латынша
«уасиш» - қуыс) өсімдіктерде болады, ал
жануарлардың тек бір жасушалы қарапайым
түрлерінде (асқорыту, жиырылғыш вакуольдер)
ғана болады.Жасушаның негізгі тіршілік
қасиеттеріне жататындар: зат алмасу, тітіркенгіштігі, көбею, өсу мен даму және т. б.Зат алмасу. Жасуша
мен қоршаған орта арасында тынысалу,
қоректену, қажетсіз өнімдерді шығару
арқылы үздіксіз зат алмасады. Жасушадан
сыртқы ортаға тотығу өнімдері шығарылып,
корек заттар мен оттек қабылданады. Көпжасушалы
ағзалардың жасушалары ағзаның ішкі ортасында
тіршілік етеді. Ағзаның ішкі ортасына қан,лимфа, ұлпа сүйықтығы жатады. Осы
ортадан жасушаның жарғақшалары арқылы
су, тұздар, витаминдер, гормондар, оттек
өтеді. Бұлар - жасушаны түзетін құрылыс
материалдары. Оттек нәруыздарды, майларды,
көмірсуларды тотықтырып, энергия бөлінеді.
Энергия жасушаның барлық тіршілік әрекеттерін
жүзеге асырады. Оттектің жасушаның құрамды
бөліктерімен қосылуы - жасушалық тынысалу
деп аталады. Бұл кезде ағзада қажетсіз
заттар (көмірқышқыл газ, тұздар) түзіліп,
қан ағынымен зәр шығару мүшелері арқылы
сыртқа шығарылады. Зат алмасу - тірі ағзаларды
өлі табиғаттан ажырататын негізгі белгі.Жасушаның құрылысы.Адам ағзасы (организмі) - миллиардтаған
жасушалардан құралған, өзддгінен реттеліп,
жаңарып тұратын біртұтас күрделі жүйе.
Ағзанын даму үдерісінде жасушалар мен
жасушааралық заттар - ұлпаларға, мүшелерге,
мүшелер жүйесіне және біртұтас ағзаға
бірігеді.Жасуша - тіршіліктің негізгі
бірлік өлшемі. Барлық тірі ағзалардың
денесі (вирустан басқасы) жасушадан тұратыны
сендерге мәлім. Жасушаның құрылысы электронды
микроскоптың көмегімен терең зерттелді. Электронды
микроскоппен жасуша құрылымдарының өте
ұсақ бөлшектеріне дейін анық көруге болады.
Жасушалардың құрылысы мен қызметін зерттейтін
ғылымды цитология (гр. kytos - жасуша, гр. logos - ғылым) дейді. Жасушалар құрылысы,
қызметі, пішіні, мөлшері жағынан әр түрлі
болады.Адам денесі жасушаларының пішіні
- домалақ, ұзынша, жалпақ, төртқырлы, көпқырлы,
призма төрізді және т. б. Жасуша мөлшері
мен пішінінің әр түрлі болып келуі аткаратын
қызметіне байланысты. Мысалы, канның эритроцит жасушалары сұйық ортада болғандықтан
домалақ; тері жасушалары көпқырлы; бұлшықет
жасушалары ұзын; жүйке жасушалары көп
өсінділі (жұлдыз тәрізді) және т. б. Жасушалардың
мөлшері де түрліше: адам ағзасындағы
ең ірі жасушалар - жұмыртқажасушасы мен
жүйке жасушасы. Қан мен лимфада болатын ең кішкене жасушалар
- лимфоциттер.Жасуша плазмалық жарғақша, цитоплазма, ядро және органоидтардан (эндоплазмалық
тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтығы, жасуша орталығынан)
тұрады.Плазмалық жарғақша (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын
қаптайды, май мен нәруызды заттардан
түзілген. Өсімдіктердің плазмалық жарғақшасының
сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі заттан түзілетін
жасунықты (целлюлозалы) қалың қабықшасы болады. Мұндай
қабықша жануарлар мен адамның жасушаларында
болмайды. Олардың жасушалары тек плазмалық
жарғақшамен ғана қапталады.Жарғақшаның қызметі:1.Жасушаның
ішіндегі барлық қоректік заттар мен кажетсіз
өнімдер жарғақша арқылы өтеді. Плазмалық
жарғақшаның өте жұқарған жерінде жұқалтырлы
ұсақ тесікшелер - шұрықтар болады. Заттардың
барлығы осы шұрықтар арқылы өтеді.2. Плазмалық
жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды
оңай өткізіп, зиянды заттарды өткізбейді;3.
Жарғақша арқылы жасуша қоршаған ортамен
қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның
ішіне ғана өтпей, көршілес жасушаларға
да өтеді. Қатар жатқан екі жасушаның цитоплазмалары саңылау арқылы бір-біріне өтеді.Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның
ішін толтырып тұратын іркілдек сүйықтық.
Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін
зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның
қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның
ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Егер
қоршаған ортаның температурасы көтерілсе
(жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы
да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары
температурада цитоплазмада зат алмасу
үдерісі (қоректену, тынысалу) жылдамдайды.
Ядро - жасушаның реттеуші орталығы.
Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді,
екі жағы қысыңқы және т. б. эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде(қанның пластинкасы) ядро болмайды.
Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын
екі қабат жарғақша қаптайды. Ядроның
ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро
шырыны болады. Ядро қабықшасында да өте
ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар
арқылы цитоплазмамен байланысады. Ядро
цитоплазмамен тығыз байланысып, жасушаның
барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею,
зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы (жарғақшасы)
заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан
шығуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар
мен ядрошықтар болады.Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау
қасиетін сақтайтын жіл, таяқша тәрізді
түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың
саны тұрақты - 46, жыныс жасушаларында
23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер
хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық
бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау
белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп
отырады.Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні
мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз
түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге
дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа
кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин
қышқылының синтезіне қатысады.
2. Тұқым қуалаушылық - ата тектерге тән белгілерді
сақтаудағы тірі ағзалардың ортақ қасиеті.
Тіршілік иесінің бұл ерекшелігін көбеюге
дейінгі ДНҚ-ның еселенуі кезіндегі генетикалық
ақпараттың берілуімен қамтамасыз етіледі.Өзгергіштік - тірі ағзалардың өз ата-енелерінен
(ата тектерінен) айырмашылығындағы ортақ
қасиеті. Дарақтар көбею кезінде ата тектерінен
ешкімнің көшірмесін толық бере алмайды.
Шындығына келсек, дарақтардың жыныссыз
көбеюі кезінде де аналық формалардың
дәлме-дәл көшірмесі болмайды. Өзгерістерді математикалық
талдауарқылы есептеп шығаруға болады.
Өзгергіштік белгілердің қарапайым графикалық
жолдардың біреуі - өзгермелі нұсқалар
қатары және өзгермей нұсқалық қисық сызық.Өзгермелі
нұсқалар қатары - дарақтарды қандай болса да
бір белгі санының артуын немесе кемуін
ретке келтіру жолы. Өзгермелі нұсқалар
қатарына дене тәрбиесі сабағында оқушыларды
бойына қарап орналастыру деп үлгі бола
алады.Өзгермелі нұсқалық қисық сызық - бұл қандай болса да белгілер
санымен дарақтардың санын есептеу жолы.
Өзгергіштіктің әр алуан типтері әр түрлі
себептерге негізделген.Тұқым қуаламайтын
(модификациялы) өзгергіштік — қоршаған
ортаның әрекетіне тікелей тәуелді.
Мәселен, таудағы өсімдіктер мен жануар аласа болады. Бұл олардың икемділік
сақтап, денесі қатты салқындаған кезде
энергиясын жоғалтып алуынан құтқарады.
Тұқым қуаламайтын өзгергіштік құбылысы генетикалық жағынан біркелкі ағзалардан
жақсы бақыланады. Сынақ тәжірибе ретінде,
мысалы, өсімдіктердің өсімді көбеюі кезінде
ұрпақтар саны көбірек алынады. Қызылталдық
біреуінен (қарақат, терек, т.б.) бірнеше
бұтақ кесіп алып, олардан генетикалық
жағынан барабар ағзалар есіруге болады.
Біз осы дарақтарды әр түрлі жағдайларда
(температура, жарық, топырақ ылгалдылығының
сапасы мен дәрежесінде) отырғызсақ, фенотиптік
жағынан әр алуан ұрпақтар аламыз. Ағзалардың
әрқайсысы өз генотипін барынша қолайлылықта
пайдаланады. Адамның бір жұмыртқадан
туған егізінен тұқым қуаламайтын өзгергіштік
айқын көрінеді.Тұқым
қуалау өзгергіштігін генотип, яғни тұқым
қуалаушылықтың материалдық негіздері: хромосомалар, гендер қамтамасыз етті. Тұқым қуалау
өзгергіштігі эволюциялықүдерісте орасан зор рөл атқарды.
Соның арқасында ата тектерден ерекшеленіп
қана қоймай, осы айырмашылықтарды келесі
ұрпақтарға табыс етуге жәрдемдесе алатын
ұрпақ пайда болды. Тұқым қуалау өзгергіштігшің
үш негізгі түрі бар. Ұрпақтың үйлесімді
өзгергіштігі кезінде ата тектердің белгілері
жаңаша үйлесіп, қиыстырылды. Мәселен,
қосбуданды шағылыстыру кезінде F2-дегі
16 ұрпақтардың әрқайсысынан «шешесіне
де, әкесіне де ұксамайтын», атап айтқанда
жасыл және өжімді ұрпақтар болды. Ал көпбуданды
шағылыстыру кезінде көзге көрінетін
белгілер саны ондаған немесе жүздеген
мөлшермен есептеледі. Мұнымен бірге ата-ананың
әрқайсысы өз ата тектерінен орасан көп
белгілерді өзімен бірге тасымалдап жеткізеді.
Ал мейоз кезінде хромосомалар кездейсоқ
таратылады.Мутация - қандай да бір белгіге әсер
ететін генетикалық материалдың кенеттен,
секірмелі өзгеруі. Бұл құбылыс еселену
кезінде жиі етеді. Мысалы, бір нуклеотидтіңорнына екінші бірін-бірі толықтыратын
нуклеотид сапқа тұрады. Мутация тетігі
күрделі және сан алуан. Ең ұсақ мутациялық
өлшембірлік - мутон. Бар болғаны бір нуклеотид
мутон бола алады. Бүл бір амин қышқылды
өзгертеді, сөйтіп бүкіл нәруыздың түтас
қасиетін өзгерте алады. Мутация ДНҚ-да
біршама сирек өтеді. Жасушаөзінің тұқым қуалау материалын
сақтауға тырысады. Мутация жиілігінің
әр алуан болуы мүмкін. Бір геннің (гаметалар санына шакканда) мутациялардың
орташа жиілігі дрозофил үшін - 1:100 000, адам
үшін - 1:200 000 қатынасындай. Алайда жоғары
сатыдағы ағза хромосомасының гаплоидтық
жиынтығында тіпті бірнеше мың гендер болатынын
ескеретін болсак, олардың әрқайсысы ең
болмағанда 1:1 000 000 жиілікте өзгерте алатын
мүмкіндігі бар. Мұндай жағдайда ең болмағанда
бір мутациялы гендері бар гаметалар саны
жеткілікті мөлшерде көп болады. Дрозофиланың
50 -100 гаметаның әрқайсысынан кем дегенде
бір мутация пайда болады.Бір ағзаның
әр алуан гендері әр түрлі жиілікте мутацияланады.
Жүгері тұқымы реңінің гені 500 жиілікпен
мутациялайды, ал тұқым өжімдігінің гені
1 жиілікте миллион гамета мутацияға ұшыратады.
Билет 4
1. Жынысты көбею формалары және
олардың сипаттамасы
Өсімдіктердің ұрықтанбай көбеюі
(партеногенез). Мұндай көбею кезінде ұрықтану
болмайды, ұрық ұрықтанбаған жұмыртқажасушадан
дамиды. Ұрыктанбай көбейгенде аталық
дарақтар катыспайтындықтан аналық дарақтың
әр алуан ата тектерінің белгілерін құрамдастыруға
ғана мүмкіндік болады. Бақбак, темекі
мен қызылшаның көптеген іріктемелері, орхидеяның кейбір түрлері бұған мысал
бола алады. Жануарларда бітелер мен дафниялардың
жазғы ұрпақтары осылай көбейе алады. Паразит құрттар формасының көпшілігі
осы жолмен көбейеді. Ондай кезде иесінің
ағзасындағы дернәсілдер ұрықтанбастан
келесі ұрпақтарды береді.
Қосылу үдерісі
(конъюгация). Бактериялардың қосылу (коньюгация) арқылы көбеюі. Бұл - бактериялардың
генетикалық материалдар алмасу жолдарының
бірі. Шартты түрде «аталық» деп
есептелетін бір бактерия өз ДНҚ-сын шартты түрдегі екінші
«аналык» бактерияға
береді де өзі өледі. «Аналық» бактерия
екі ДНҚмолекуласын құрамдастырып,
соңынан қарапайым бөліну арқылы көбейеді.
Қосылу арқылы көбеюге ұшыраған жасуша
ұрпақтары ата-енелерінің екеуіне тән
белгілерге ие болады. Бұдан келесі ұрпактардың
өзгергіштігі және тіршілікке бейімділігі
артады.Бір қызығы, бактериялық жасушалар
үшін «табиғи өлім»
ұғымы қолданылмайды, өйткені олар қолайлы
жағдайларда шексіз рет бөлінеді. Бактериялар
тек азық жетіспегенде ғана өледі. Бактерия табиғи жағдайларда қосылу
арқылы көбею нәтижесінде ғана өледі.
Жыныссыз көбею — өсімдіктер мен жан-жануарлар
организмдерінің бір бөлімінен өзі тәрізді
жаңа организмнің өсіп шығуы; ағзалардың
жыныстық қарым-қатынассыз және жыныстық
жасушалардың қатысуынсыз көбеюі. Ұрпақ таратудың
өте ертеде қалыптасқан жолы болғандықтан
жыныссыз көбею көбінесе біржасушалы
ағзаларда кеңінен таралған бірақ кейбір
көп жасушалы ағзаларға да тән: саңырауқұлақтарда, өсімдіктерде, жануарларда.Жыныссыз көбеюдің екі жолы
бар: 1) вегетативтік өніп-өсу, 2) споралану.Жыныссыз
көбеюдің нәтижесінде түрлердің биологиялық
қасиеттері ұрпақтан ұрпаққа беріліп,
сақталып отырады. Жыныссыз көбеюде бір
ата-аналық дарабас тұқым
қуалау белгілері бойынша өзіне ұқсас
екі немесе одан да көп жаңа дарабасқа
бастама береді. Жыныссыз көбею гаметалардың түзілуінсіз, бір
клеткалы және төменгі сатыдағы организмдердің
бөлінуі немесе бүршіктенуі нәтижесінде,
сондай-ақ әрі қарай жеке өмір сүруге қабілетті спора түзу арқылы жүзеге асады. Жаңа
организмнің дамуына бастама беретін
арнайы клеткалар (споралар) түзілуін
– жыныссыз көбею және вегетативтік
көбею деп бөліп қарайды. Олар негізінен өсімдіктерде кеңінен таралған. Олардың айырмашылығы:
біріншісінде көбею тек бір клеткадан
(цитогония), ал екіншісінде көп клеткадан
немесе клеткалар топтарынан түзіледі.
Бөліну арқылы бір клеткалы организмдер
көбейеді. Әр дарабас өзіне ұқсас екі немесе
одан да көп клеткаларға бөлінеді. Клетканың
бөлінуінің алдында ДНҚ-ның репликациясы болып өтеді. Көп жағдайда бір-біріне
өте ұқсас клеткалар түзетін бинарлы
бөліну байқалады. Бұл жолмен бактериялар, көптеген қарапайымдар, оның ішінде амебалар,парамеция және кейбір бір клеткалы балдырлар (мысалы, евглена) бөлінеді. Көптік
бөліну (шизогония), организмнің
ядросы алдымен бірнеше қайтара бөлініп,
соңынан ядро санына қарай өте көп дарабастар
пайда болуы арқылы жүзеге асады. Мысалы,
оған адамдағы безгек ауруын қоздырушы безгек
плазмодийі жатады. Бүршіктенуарқылы көбейгенде жаңа дарабас
алғашында аналық организмінен өскін
ретінде түзіліп, соның нәтижесінде оған
өте ұқсайтын жеке организм болып бөлініп
түседі. Бүршіктену ішекқуыстыларда, мысалы, гидра және бір клеткалы саңырауқұлақтарда кездеседі. Дарабастардың екі
немесе бірнеше бөліктерге бөлінуі арқылы
көбеюі талшықты балдырларға, теңіз
құрттарына тән. Олардың әр бөлігінен жаңа
дарабас түзіледі. Спора арқылы көбейетін
түрлерде, жаңа организм ата-анасының
біреуінің тұқым қуалайтын негізі бар
арнайы клетка – спорадан дамиды. Спораның
түзілуі бактерияларда, қарапайымдарда,
саңырауқұлақтарда және өсімдіктердің
барлық түрлерінде кездеседі. Споралар
өзінің құрылымы және қызметі бойынша
әр түрлі болуы мүмкін. Дәнді өсімдіктердің микроспоралары (тозаң
түйіршіктері) жәнемегаспоралары (ұрық
қапшығы), тозаң қапшығы және ұрық бастама
деп аталатын спорангияда түзіледі. Споралар өте көп
мөлшерде түзіледі және олар жеңіл болғандықтан
жел, жануарлар және жәндіктер арқылы оңай таралады. Жыныссыз
көбею. структуралық-физиологиялық құрылымы
төмен сатыдағы жануарларда, мысалы, адамның паразиттерінде кездеседі. Паразитті тіршілік
ететін түрлерде Жыныссыз көбею олардың
санының өсуіне ғана емес, сондай-ақ қолайсыз
жағдайда тіршілігін сақтап қалуға да
көмектеседі. Мұндай жағдай сүтқоректілердің кейбір түрлеріне де тән. Мысалы, сауыттылардың (Dasypodіdae) эмбриондық дамуының ерте кезінде бөлінуге
қабілетті ұрық дискісі бірнеше дарабастарға
бастама беретіні анықталған. Мұндай сирек
құбылыс адамда да кездеседі (мысалы, бір
жұмыртқалы егіздер). Тіршіліктің даму процесінде
Жыныссыз көбею жынысты көбеюден ерте
пайда болған. Жыныссыз көбеюдегі генетикалық
өзгергіштіктің бірден-бір көзі кездейсоқмутациялар болып есептеледі.
2. Адам колымен шығарылған қолтұқымдар мен іріктемелердің
касиеті тек организмдердің өзгергіштігі
арқылы ғана болады деп түсіндіру жеткіліксіз
екендігін алғаш байқаған ғалым Ч.Дарвин.
Табиғатта болатын өзгергіштік кезінде
өсімдіктер мен жануарлардың барлық мүшелері
өзгеріске ұшырайды. Ал қолдан сұрыптау
кезінде шығарылған іріктемелер мен қолтұқымдардың
адамға пайдалы, тиімді мүшелері ғана
өзгертіледі. Сондықтан Ч. Дарвин эволюциялық
процестің механизмін ашуды алдына мақсат
етіп қойды. Ол алдымен Англияның ауыл
шаруашылығы практикасына ерекше назар
аударды.Ч.Дарвин ауыл шаруашылығы практикасында
организмдердің жаңа формалары (жануарлардың
қолтұқымдары мен өсімдіктердің іріктемелері)
қалай шығарылатынын зерттеді. Содан соң
табиғатта кандай факторлардың әсерінен
жаңа түрлердің пайда болатынын талдауға
кірісті. Табиғатта да, ауыл шаруашылығы
практикасында да жаңа формалардың түзілу
процесінің негізі бір қағида — сұрыптау
екендігін байқады. Ол адамның колдан
сұрыптауы мен табиғатта болатын сұрыпталудың
арасында үлкен айырмашылық бар екендігін
ажыратып, қолдан сұрыптау және табиғи
сұрыпталу ілімінің негізін салды. "Түр
— тұрақты, өзгермейді" — деп пікір
айтқандар "әрбір іріктеме немесе қолтұқымның
өзіне тән жабайы тегі болмайды", —
деп есептеді. Мұндай теріс көзқарасқа
Дарвин карсы шығып, көптеген нақты мысалдар
келтірді. Мысалы, тауықтардың барлық
қолтұқымдарының жабайы тегі — жабайы
банкив тауығы, үй үйректерінің жабайы
тегі барылдауық үйрек, үй қояндарының
жабайы тегі — Еуропалық қоян екендігін
дәлелдеді. Ірі қараның тегі — жабайы
түр (күдір), иттің жабайы тегі — қасқыр
немесе шиебөрі болуы да мүмкін деп атап
көрсетті . Қолдан сұрыптау арқылы шығарылған
үй хайуанаттарының қолтұқымдары мен
мәдени өсімдіктердің іріктемелерінде
адамға қажетті белгілер өзгергенімен
олардың арғы тегінің бір екендігін айғақтайтын
белгісі әйтеуір бір мүшесінде сақталып
калады. Мысалы, селекционерлер шығарған
қырыққабаттың (капуста) 6 түрлі іріктемелерінің
сырт пішіндері мен жапырақтарында айырмашылығы
болғанымен, гүлдері мен тұқымдарының
ұқсастығы жойылмай сол күйінде сақталған.Қорыта
айтқанда: қолдан сұрыптаудың нәтижесінде
адам тек өз кажетіне жарайтын пайдалы
колтұқымдар мен іріктемелерді шығарады.
Жаңа іріктемелер мен қолтұқымдар шығару
жұмысында адам организмдер белгілерінің
өзгеруін негізге алады. Мұндай өзгерістер
біртіндеп жинақтала түседі де, ол айқын
емес (мутациялық) өзгергіштіктң пайда
болуына жол ашады. Қолдан сұрыптау тиімді
болу үшін, көбірек даралар арасынан таңдау
жұмыстары жүргізіледі. Қолдан сұрыптау дегеніміз
— пайдалы белгілері мен қасиеттері бар
дараларды сақтап, көбейту жолымен жануарлардың
жаңа колтұқымдары мен өсімдіктердің
жаңа іріктемелерін шығару.Қолдан
сұрыптаудың түрлері. Ч.Дарвин қолдан
сұрыптауды әдістемелік (методикалық)
және санасыз сұрыптау деп екіге бөлді.1.
Әдістемелік сұрыптауда селекционер алдына
мақсат қояды да, бір-екі белгісіне қарап,
кандай бағытта өзгерту керек екендігін
алдын ала жоспарлап барып сұрыптауға
кіріседі. Мысалы: жабайы сиыр жылына 700
— 800 л сүт берсе, жаңа қолтұқымдардан
10000 л-ге дейін сүт сауылады. Жай қойларға
қарағанда меринос қойларының жүнділігі
10 есе артық. Әдістемелік сұрыптауды шағын
даралармен (10—15 қой немесе 1—2 жылқы, т.б.) жүргізуге болмайды.
Осы күнгі өсімдіктер іріктемелері мен
жануарлардың қолтұқымдары әдістемелік
сұрыптаудың нәтижесінде шығарылған.2.
Санасыз сұрыптауда адам алдына тұқым
немесе іріктеме шығарамын деп мақсат
қоймайды. Дегенмен де неғұрлым жақсыларын
сақтап, арықтарына, ет пен сүтті аз беретіндеріне
көңіл бөлмейді.Ч.Дарвин дүниежүзілік
саяхаты кезінде Оңтүстік Америка халықтарының
тіршілік жағдайын зерттегенде, олардың
санасыз сұрыптау әдісін қолданатындарын
байқаған. Сонымен қолдан сұрыптаудың
нәтижесінде жануарлардың жаңа қолтұқымдары
мен өсімдіктердің жаңа іріктемелері
ғана шығарылады.