Тіндер даму тарихындағы үш кезең және ағзалардың микроскопиялық құрылымы

  Интерференциялық микроскопия   Интерференциялық микроскопиялық әдіс фаза-контрасты микроскопия әдісіне ұқсас, бірақ интерференциялық микроскоптың құрылысы өте күрделі. Боялмаған мөлдір тірі жасушалардың анық көрінісін алуға мүмкіншілік береді. Жарық көзінен шығатын параллель жарық сәулелерінің шоғы екі бұтаққа белінеді — үстіңгі және астыңғы. Төмен-гі бұтақ препарат арқылы өтеді және оның жарық тербелісінің фазасы өзгереді, ал жоғарғы толқын өзгермейді. Объективтің призмасында екі бұтақ қайтадан қосылады да, өзара интерференцияланады. Осының нәтижесінде препараттың қалындығы әр түрлі учаскесі түрлі түске боялып, жақсы көрінетін болады. Интерференциялық микроскоп объектінің қалыңдығын және басқа параметрлерінде, атап айтқанда,күшін, салмағын өлшеуге мүмкіншілік береді.

Поляризациялық микроскопия   Поляризациялық микроскопия әдісі ұлпалар мен жасушалардың түрлі комионенттерінің поляризацияланған жарықтың сынатын қабілетіне негізделген. Кейбір жасушалық кұрылымдар (бөліну ұршығының, миофибриллалардың, жыбырлауық эпителийдің кірпікшелерінің және т. б.) молекулаларының қатаң дұрыс орналасуымен сипатталады және оларға қосарланып сәуленің сыну қасиеті.Мұндай құрылымдарды апизотропты кұрылымдар деп атайды.Анизотропты құрылымдарды поляризациялық микроскоптың линзамен зерттейді. Оның биологиялық микроскоптан айырмасы поляризациялаушы призмалармен — поляризатор және анализатормен жабдықталған. Поляризатор конденсордың астында орналасқан, объективтің линзасының үстінде анализатор орнатылған. Поляризатор мен анализатор Исландия аппатитінен жасалған призмалар. Поляризациялык микроскопта анизатропты объектілер қараңғы өрісте жарық шығарады.

Флуоресценттік микроскопия   Флуоресценттік (люминсценттік) микроскопия әдісі де тірі жасушаларды зерттеу үшін қолданылады. Бұл әдіс кейбір заттардың жарық сәулелерінің әсерімен жарық шығаратын қасиетіне негізделген. Қозған жарық толқындарының ұзындығы жарық көзі толқындарының ұзындығынан артық келеді. Жарық көзі ретінде көк немесе ультракүлгін сәулелерді пайдаланады. Жасушадағы көптеген құрылымдар мен заттардың флуоресценцияланатын (жарық белетін) қабілеті болады, мысалы өсімдіктер жасушаларының хлоропластларындағы жасыл пигмент хлорофилдің ашық-қызыл жарық бөлетін қасиеті бар. А және В витаминдер де, бактерия жасушаларының кейбір пигменттері де жарық шығарады. Бірақ жасушалардағы заттардың көпшілігінің мұндай қасиеті болмайды. Ондай заттар жарық болу үшін оларды флорохромдармен люминесценттік бояғыштармен өңдеу керек. Бұған жататындар қызыл-сары акридин, берберин, сульфат, флоксин т. б. Флорохроматтардың көпшілігі жеке жасушалық құрылымдарды жаппай бояй бермейді, тандап бояйды және белгілі түске. Мысалы, қызғылт-сары акридин дезоксирибонуклеин қышқылын (ДНК) жасыл, ал рибонуклейн (РНК) қызғылт-сары түске бояйды. Поляризациялық микроскоптың көмегімен зерттелетін анизатропты құрылымдардағы молекулалардың орналасуын анықтауға болады.

Электрондық микроскопия  Электрондық микроскоптың шешімдік қабілеті өте жоғары. Ол жарық микроскопына қарағанда 100 000 есе артық үлкейтеді. Қазіргі электрондық микроскоптың көрсеткіштік қабілеттілігі 0,1-0,3 нм-ге дейін жетеді. Объектіні 150 000 есеге дейін үлкейтеді. Сейтіп, жасушаның барлық ультрақұрылысын молекулалық деңгейде зерттеуге мүмкіншілік береді.Электрондық микроскоптың құрылыс принципі жарық микроскопына ұқсас, сәулелерінің ролін электр тогымен қыздырылған вакуумда орналасқан вольфрам жібінен тарайтын электрондар тасқыны атқарады, әйнек линзаларының орнында электромагниттер болады. Жарық микроскопының объективі мен окулярына электрондық микроскоптың магниттік катушкалары сәйкес келеді.Электрондық микроскопта міндетті түрде вакуум болуы қажет, себебі ауада электрондар алысқа кете алмайды, оттегі, азот немесе көмір қышқыл газымолекулалармен кездессе олар бөгеліп өз жолын өзгертіп шашырап кетеді.

Электрондар тасқынының бағытын қажетіне қарай қуатты электр өрісі немесе магнит өрісімен өзгертуге болады.Электрондардың жылдамдығын үдетсе электрондық микроскоптың шешуші кабілеті артады. Техникалық тұрғыдан қазіргі кезде бұл қиын мәселе емес. Токтың кернеуі 40 000-100 000 вольт болса, электрондар жылдамдығы секундына 200 000 км-ге дейін жетеді.Препарат тығыз болса көрінбейді. Зерттелетін жасушаны өте кішкене бөліктерге кесу қажет. Өте жұқа кесінділерді ультрамикротомдармен дайындайды (латынша ultra — жоғары, грекше микрос — кішкене, грекше томе — кесінді). Электрондық микроскоппен зерттеу үшін ұлпалар бөліктерін жарық микроскопымен зерттегендей өндеуден өткізеді. Зерттелетін объектінің көрінісі электрондарға сезімтал фотопластинкаға немесе флуоросценциялаушы экранға түседі. Электрондык микроскоптың бірнеше түрі бар: трансмиссиялық, растрлық, жоғары вольттік

 Авторадиография әдісі  Авторадиография әдісі жасушаның нақтылы морфологиялық құрылымдарындағы синтез процестерінің динамикасын зерттеуге, өзгермеген күйінде де цитоплазмада ұзақ уақыт сақталуын анықтауға және олардың жасушалар мен ұлпаларда және организмдегі қозғалысын анықтауға мүмкіншілік беретін негізгі әдістердің бірі. Радиоактивтік изотоптармен таңбаланған молекулаларды, мысалы фосфордың (Р32), көміртегінің (С4), сутегінің (Н3) изотоптарын тағамға қосып немесе инъекция арқылы организмге енгізеді. Сіңген радиоактивтік молекулалар жасүшаның белгілі бөлімдерімен химиялық реакцияларға түседі, ал радиоизотоптардың бар жерін авторадиография әдісімен анықтайды. Ол үшін препаратты фотоэмульсияның жұқа қабатымен жабады. Радиоактивтік изотоптар ыдыраған кезде бөлінетін сәулелер немесе бөлшектер эмульсия арқылы өтіп қара  түйіршіктер құрайды.

  Гисто-цитохимиялық әдіс  Цитохимия гистохимияның тарауы болып есептеледі.Цитохимиялық әдістер түрлі заттардың жасушада орналасуын және арнаулы құралдар арқылы олардың санын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте түрлі реактивтерді қолданып, жасушаның құрамындағы заттарға сапалық химиялық реакциялар жүргізеді. Белоктарды, нуклеин қышқылдарын, майларды, көмірсуларды, гормондарды, витаминдерді, ферменттерді, металдарды т. б. анықтайтын әдістер бар. Цито және гистохимиялық әдістер мұздатылған кесінділерді бояу кезінде жиі қолданылады, бірақ парафинді кесінділерді де бояуға пайдалануға болады. Қазіргі кезде сапалық тәсілдермен бірге ұлпалар мен жасушалардағы түрлі заттардың мөлшерін анықтайтын сандық цито және гистохимиялық әдістер қолданылып жүр.

  Ұлпаларды қолдан өсіру әдісі  Ұлпалар мен жасушаларды қолдан өсіріп, зерттеуді организмнен тыс (in vitro) (латынның in vitrum — әйнек деген сөзі) және организмнің өзінің құрамында (in vivo) жүргізуге болады. Ұлпалар мен жасушаларды in vitro жағдайында қолдан өcipy әдісінде жасушалар мен ұлпаларды стерилді жағдайда арнаулы қоректік ортада шыны камераларда организмнен тыс өсіреді. Осы кезде жасушалар тірі жасушалардың негізгі қасиеттерін ұзақ уақыт (10 жылға дейін, тіпті одан да көп) сақтайды. Тірі жасушаларды кинопленкаға түсіріп алуға да болады. Өсімдіктер ұлпаларын бірінші болып қолдан өсіргендер  Фехтинг (1892), Рехтингер (1893) және Габерландт (1902), ал жануарлар ұлпаларын Гаррисон (1907) және Каррель (1911) өсірген. Микрохирургия немесе микрургия әдісі    Тірі жасушалардың қасиеттерін зерттеу үшін микрохирургия немесе микрургия әдісін қолданады. Микроманипулятор деп аталатын құралмен жасушаны кеседі, ішінен бөліктерін шығарып алады. Операцияның барысын микроскоп арқылы байқайды. Микрохирургиялық құралдар өте кішкентай шыны қармақтар, инелер, қылтамыр. Микро-манипуляцияны арнаулы камераларда жүргізеді. Рентгенмен құрылымды талдау әдісі    Рентгенмен құрылымды талдау әдісі Рентген сәулелердің дифракция құбылысына негізделген цитоплазма мен ядроның құрамына кіретін белоктардың, нуклеин қышқылдарының және басқа заттар молекулаларының құрылысын зерттеу үшін қолданылады.Бұл тәсіл молекулалардың құрамындағы атомдардың кеңістіктегі орналасуын анықтауға, олардың арақашықтықтарын өлшеуге мүмкіндік береді. 

                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                

                                Қортынды

  Тіндер  және ағзалардың  микроскопиялық құрылысы туралы  ілімнің тарихында 

3 кезеңді ажыратады;

ХҮІІ ғасырдың екінші жартысындағы алғашқы микроскоп ашып,зерттеу жүргізгендер:физик Р.Гук,анатом М.Мальпиги,ботаник  Н.Грю,оптик А.Левенгук микроскоптың көмегімен терінің құрылысын,көкбауырды,қанның құрамын, бұлшықеттердің құрылысын зерттейді.  ХYIII ғасырдың соңы –XIX   ғасырдың басында көптеген ғалымдардың еңбегінің нәтижесінде ахроматикалық микроскоп ойлап табылады. XIX   ғасырдың басында өсімдік жасушаның ядросының алғашқы бейнесі жасалды. Я.Пуркинье тауықтың жұмыртқа жасушасының ядросын , кейін жануарлардың әртүрлі тіңдерінің жасуша ядросының суреттеді. Кейін ол жасуша протоплазмасы (цитоплазма) тұралы түсінікті еңгізді., жүйке жасушаларының пішінің, бездердің құрылысын анықтады. Бұл кезде М.Шлейден және Т.Шванн жасуша теориясын ашты. Жасуша теориясының ашылуы биология мен медицинаның дамуына үлкен үлес қосты. XIX   ғасырдың ортасында суреттемелі гистологияның даму кезені басталады. Жасуша теориясының негізінде әртүрлі мүшелер мен тіндердің құрылысын,олардың дамуын зерттеп,соның арқасында негізі қаланды.Микроскопиялық анатомияның ашылуы тіндердің микрокопиялық құрылысы бойынша жіктелуіне мүмкіндік берді.Осы кезеңде итальян ғалымы  К.Гольджи жасуша ішілік торлы аппаратты ашты.Бұл қазіргі кезде Гольджи аппараты деп аталады.Бұл күміс тұздарымен импрегнация әдісі.Осы әдіспен жүйке жүйесін зерттеп, нейрогистологияның негізін қалады.Жасуша құрылысын зерттеу саласындағы жетістіктерге сүйене отырып,ХІХ ғасырда цитологияның негізі қаланды.

Эмбриологияның дамуы  Эмбриология-ағзаның пренатальды даму заңдылықтарын зерттейді. Алғашқы медициналық эмбриологиялық  бақылаулар Гиппократ еңбектерінде жазылған. Аристотель з еңбектерінде жалпы және салыстырмалы эмбриологияның негізін салды.Қайта өрлеу дәуірінде эмбриологияға үлкен үлес қосқан В.Гарвей болды. Ол қан айналым жүйесін ашқан және өз еңбектерінде ұрықтың дамуын суреттеді. Неміс ғалымы К.Ф. Волф алғаш рет жануарларда ағзалардың ұрық жапырақшасынан дамитынын бақылаған, балапанның жүрегінің,бүйрегінің  дамуын суреттеді.

Ресейде гистологияның дамуы  ХІХ ғасырдың 30-40жылдары басталды. Алғашқыда гистология анатомия, физиология  курсымен бірге оқытылды.  ХІХ ғасырдың 60 жылдары Мәскеу,Петербург универистеттерінде гистология және эмбриология кафедрасы ашылды. Мәскеулік гистология мектебін ХІХғасырдың екінші жартысында Бабухин ашқан. Бұл мектепте әр-түрлі тіндердің  гистогенезіне, гистофизиологиясына көніл бөлінді, сонымен қатар микроскоп теориясына  назар аударылды. Бабухин балық ағзасының гистофизиологиясын,  көздің торлы қабатының құрылысын , жүйке талшықтарының дамуын зерттеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  Пайдаланылған әдебиеттер.

 

1. Гистология  Цитология  Эмбриология  – А.С.Ажаев
2. Гистология   Эмбриология негіздері – М.Нұрышев
3. Гистология  Ю.И.Афанасьева,Н.А.Юриной
4. Қазақша-орысша,орысша-қазақша терминологиялық сөздік:пр А.Қ.Құсайынов-Алматы 2000ж
5. Гистология  Цитология  и  Эмбриология : атлас О.В.Волковой, Т.К.Дубовая и др-М.,Медицина, 1983г
6. Лабораторные занятия по курсу  гистологии,  цитологии,  эмбриологии    Ю.И.Афанасьева,А.Н.Яцковского.-М.,Медицина,1999.