Тіндер даму тарихындағы үш кезең және ағзалардың микроскопиялық құрылымы

                        Жоспар.

1. Кіріспе.
2. Негізгі бөлім

1. Тіндер даму тарихындағы үш кезең және ағзалардың микроскопиялық құрылымы.
2. ХІХ ғасырдың екінші жартысы-ХХғасырдың басындағы Гистология мектептері. 
3. Жасушалар мен ұлпаларды зерттеу әдістері.

3. Қортынды.
4. Пайдаланылған әдебиеттер.

                                                           КІРІСПЕ

Гистология  (грекше  histos — ұлпа, logos — ілім, ғылым) органдардың,  ұлпалардың, жасушалардың  дамуын,  микроскопиялық  және  ультрамикроскопиялық  құрылысын, тіршілік  әрекетін зерттейтін ғылым. Гистология жануарлар организмдері ұлпаларының (тканьдарының) құрылысын, қызметін және дамуын зерттейтін ғылым ретінде биологиялық білім беру жүйесінде ерекше орын алады. Ұлпалардың құрылысын, қызметін және дамуын білу барлық органдардың, органдар жүйесінің, тұтас организмнің тіршілік әрекетін дұрыс түсіну үшін қажет. Биология ғылымы организмдер құрылысын зерттейтін морфологияға және организмдердің қызмет ерекшелігін зерттейтін физиологияға бөлінеді. Гистология мен цитология және эмбриология биологиялық ғылымдар саласы - морфологияға жатады.

Тін (лат. textus, грек. hіstos), биологияда – адам мен жануар организмінде болатын, шығу тегі, құрылысы және атқаратын қызметі ұқсас жасушалар жүйесі. Тіннің құрамына клетка тіршілігі өнімдері – жасушааралық заттар мен құрылымдар да кіреді.

Тін біржасуша жануарларда ғана болмайды. Губкаларда да тін толық жіктелмеген. Ішек қуыстылардан бастап тін айқын жіктелген. Тінді құрылысына және атқаратын қызметіне қарай 4 топқа (эпителий, дәнекер, бұлшық ет және жүйке) бөледі. Эпителий тіні терінің сыртқы қабатын, ішкі органдардың ішкі қабатын және организмдегі бездерді құрайды. Олардың жасушалары бір-бірімен тығыз әрі жанаса орналасып, қорғаныштық қызмет атқарады, организмде су мөлшерінің қалыпты болуын, зат алмасуды реттеуге қатысады. Дәнекер тін барлық тінді біріктіріп тұрады. Оған сүйек, шеміршек, сіңір, қан, лимфа, май және тін сұйықтығы жатады. Тығыз талшықты, шеміршекті, сүйекті, борпылдақ талшықты, т.б. болып бөлінеді, тінге мықтылық қасиет береді, сіңір мен терінің ішкі қабатын түзуге қатысып, тіректік, қоректік және тасымалдау қызметтерін атқарады.

Бұлшық ет тіні организмдегі бұлшық еттерді түзіп, қимыл-қозғалыс қызметін атқарады, яғни оларға тән қасиет – жиырылғыштық. Бұлар көлденең жолақты, бірыңғай салалы және жүректің бұлшық ет тіні деп бөлінеді. Жүйке тіні нейрондар мен нейроглия жасушаларынан құралады. Оларға тән қасиет – қозғыштығы және қозу өткізгіштігі болып саналады. Бұл тін организмдегі барлық органдарды өзара және оларды қоршаған ортамен байланыстырып тұрады. Тіндердің әрбір тобының дамуы (қ. Гистогенез) бірте-бірте бастапқы жасушалардың бөлінуінен қалыптасады. Кейде ересек организмдерде де регенерация процесі арқылы қалпына келеді. Кез келген органның құрамында тіннің барлық тобы кездеседі. Дегенмен бір органда бір тін тобы басым болады. Тіндер қоректену және үйлесімді қызмет атқару кезінде бір-бірімен тығыз байланысады. Әсіресе бұлшық ет пен жүйке тінінің байланысы айқын байқалады. Тін топтары бірігіп, белгілі бір органды құрайды. Ал тін құрамындағы жасушалар өзара бірігіп, органдарда құрылымдық әрі қызметтік бірліктерді құрайды. Мысалы, бүйректегі – нефрондар, өкпедегі – ацинустар, т.б. Тәжірибелік жағдайдағы зерттеулер барысында тіндерді организмнен тыс ортада қолдан өсіруге де болады. Адам мен жануарлар тіндерін гистология ғылымы зерттейді. өсімдіктердегі тінді ұлпа деп атайды.[1]

Электрондық микроскопты және сонымен бірге гистохимиялық, радиоавтографиялық әдістерді, экспериментті және басқа да зерттеу әдістерін қолдану жасушалар мен жасушааралық заттардың нәзік құрылысын анықтауға және пішін мен кұрылыстың бір-бірімен байланысты екенін микроскопиялық және ультрамикроскопиялық деңгейде терең ажыратуға мүмкіншілік берді. Жаңа зерттеу әдістерін гистологияда қолдану қазіргі гистологияда гистохимия және гистофизиология бағыттарының пайда болуына әкелді. Гистохимия жасушалар мен олардын құрылысында химиялық заттардың таралуын, ал гистофизиология ұлпалардың және олардың компоненттерінің тіршілік әрскеттерінің механизмдері мен биохимиялық және физиологиялық функцияларын зерттейді. Гистология анатомиямен, цитология, эмбриология, физиология, генетика, биохимия, молекулалық биологиямен тығыз байланысты.

Гистология  теориялық  пән  болғанмен, оның  практикалық маңызы да ерекше. Гистологияның мәліметтері организмдегі түрлі патологиялық процестерді білу үшін қажет. Мысалы, органдардың дағдылы жағдайдағы құрылысы мен қызмет ерекшеліктерін білместен олардағы патологиялық өзгерістерді көріп түсінуге болмайды.Сонымен, гистология органдардың, ұлпалардың және оларды түзуші жасушалық және жасушалық құрылысы жоқ элементтердің кұрылысы мен дамуын дұрыс түсінуге жалпы биологиялық және тарихи негіз болып саналады.

Тіндер даму тарихындағы үш кезең және ағзалардың микроскопиялық құрлымы.

Тіндер  және ағзалардың микроскопиялық құрылысы туралы ілімнің тарихында 

3 кезеңді ажыратады;

Бірінші кезең-микроскопияға дейінгі кезең (2000 жылға дейін созылды ).Бұл кезеңде ағзаның әр бөліктеріндегі біртектес тіндер туралы, олардың бір-бірінен физикалық қасиеті бойынша айырмашылығы туралы жалпы түсінік қалыптасты.

Екінші кезең-микроскопиялық (300-дей жыл ).Ағылшын физигі Роберт Гук микроскопты ойлап тапқан кезде өсімдіктердің және жануарлардың тіндерін зерттеумен байланысты.

Үшінші кезең-қазіргі заманғы,электрондық микроскопия,иммуноцитохимия, цитофотометрия саласындағы жетістіктермен байланысты

Гистология-ұлпаларды  зерттейтін  ғылым саласы ретінде микроскопты ойлап тапқанға дейін пайда болған. Организмді  ұлпаларға  бөлу жөніндегі алғашқы пайымдамалар  Аристотельдің,  Галенның, Авиценаның (Абу Али-Хасан ибн Абдаллах ибн Синаның), Везалийдің, Фалопийдың тағы басқалардың еңбектерінде кездеседі. Аристотель  өзінің «Жануарлар бөліктері туралы»  деген трактатында организмде, кейін ұлпа деп аталған, біртекті бөліктер мен біртекті емес бөліктерді немесе ағзаларды   ажыратқан.Гистология  саласының  дамуындағы жаңа дәуір микроскоптың шығуына байланысты.Микроскопты ойлап табу тарихы әлі күнге дейін нақты емес, ол туралы әр түрлі деректер бар.  Бірақ микроскопты жасап шығаруда көзілдірік өндірісінің әсері  болғаны күмәнсіз. Көзілдірік алғаш рет 1285 жылы Италияда шыққан. Кейбір аңыздарда алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер 1590 жылы жасап шығарған делінеді. Атақты Галилей де 1612 жылы  микроскопты  құрастырған  екен деген мәлімет те бар.Ағылшын математигі, физигі және механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі құрастырған микроскоппен тоз ағашының және басқа да көптеген өсімдіктердің құрылысын зерттеп «ұяшықтардан» тұратынын байқаған. Осы  «ұяшықтарды»  Р. Гук  араның балауыздан түзілетін ұяшықтарына ұқсатып «ұяшық» немесе «клетка» деп атаған (гректің «китос» — қуыс деген сөзі). Қазіргі  кезде  клетканы иненің жасуына теңеп «жасуша» деп атайды. Бірақ массасы 2000 г. түйеқұстың (страустың) жұмыртқасы да — жасуша.

  Кейінірек Грю мен Мальпиги  микроскоппен өсімдіктердің құрылысын  зерттеп, өсімдіктердің әртүрлі  бөліктерінің құрамында «көпіршіктердің»  болатынын анықтаған.   Сонымен  Гуктың,  Мальпигидің, Грюдің зерттеулерінен  кейін өсімдіктер ұлпалары жасушадан  тұратыны анықталған.  Екі жүзден  астам микроскоптың түрлерін  жасап шы-ғарған  Гуктың  дарынды  замандасы  Антони ван Левенгук  жануарлар жасушаларында — бір  клеткалы жәндіктерді, эритроциттерді, сперматозоидтарды бірінші болып  керген.   Бактерияларды  да  көріп   суретін  салған. Микроскоп  құрылысының  жабайы  болуына  байланысты  XVIII ғасырдың ғалымдары  микроскопқа көп көңіл бөлмеген. Осыған байланысты  өткен  ғасырдағы  мәліметтерге  елеулі  жаңалықтар  қосылмаған. Зерттеушілер жасушаны  байқау әдісімен зерттеп керген  фактілерін  жинап  түсініктеме  берумен шектелген. ХҮІІ және  ХҮШ ғасырларда өсімдік жасушасының  қабықшасы ғана белгілі болған. Цитология мен гистологияның  дамуындағы жаңа кезең  (ХҮІІІ  соңы, XIX ғасырдың басы) микроскоптың  жақсартылуы және микроскопиялық  зерттеy әдістері мен техниканың  онан әрі жетілуіне байланысты.Осы  кезеңде практикаға микроскоптың  көрсету қабілетін арттыратын  окулярлар мен иммерсиялық объективтер  енген .Сонымен бірге белгілі фиксациялаушы сұйықтармен (спирт, мышьяк ерітіндісі) бірге фиксатор ретінде формалин,осмий мен хром қышқылдары ұсынылатын.Я. Пуркиньенің шәкірті А. Ошац клеткалар мен ұлпалардың құрылысын зерттеуге мүмкіншілік беретін микротом деп аталған құралды жасап, гистология тәжірибесіне енуі микроскопиялық 
зерттеудің жедел дамуына жағдай жасады.

XIX ғасырдың алғашкы ширегінде зерттеушілер жасушада ядроны (1825) байқаған, Осыдан кейін  жасушаның қалған құрылымын, тірі сұйықтығын атау үшін Я. Пуркинье протаплазма (1830-1840) деген терминді енгізген. Ядроны қоршаушы протаплазманы цитоплазма деп атаған. 1838 және 1839 жылдары немістің екі ғалымы, ботаник М.ІІІлейден мен зоолог Т. Шванн көптеген деректі материалдарға сүйеніп, жасушалық терияны қалыптастырған. Жасушалық теория барлық тірі ағзаның біртұтас екенін көрсетті.

Микроскоппен зерттеу әдістері мен микроскопиялық техниканың жетілуі XIX ғасырдың екінші жартысында жасушалар мен ұлпалардың нәзік құрылысын зерттеуге мүмкіншілік берді. 1876 жылы жасуша орталығы, 1894 жылы митохондриялар, 1898 жылы Гольджи кешені ашылды. Осы органеллалардың ашылуы цитоплазмада жасушаның тіршілігі мен қызметіне байланысты маңызды процестердің жүретінін көрсетті. Электрондық  микроскопты қолдану жасушаның құрылысы жөніндегі қалыптасқан түсініктерді өзгертіп қана қойған жоқ, сонымен бірге оның тіршілік әрекетінің көптеген процестерінің өзгеруін де жаңадан түсінуге мүмкіншілік берді. Электрондық микроскопия әдісімен эндоплазмалық тор, рибосомалар, микрофиламенттер, хромосомалардың микрофибриллалары, микротүтікшелер жөне синапстық көпіршіктер, лизосомалар, микроденешіктер және басқа да құрылымдар ашылды. Ядро,  ядрошық, митохондриялар, Гольджи кешені, клеткалық орталық, плазмалық және ядро қабықшалары сияқты ертеден мәлім болған құрылымдар электрондық микроскопиялық әдіспен зерттеліп олардың ультра құрылыстары анықталды.

Ұлпалар  туралы  ілімнің  негізін  салған  франциялық  анатом Франсуа-Ксавье Биша  деп есептеледі. Биша  ағзалар   түрлі ағзаларға  ортақ  ұлпалардан  тұрады  деп  санап ағзалар құрылысының теориясын қалыптастырған. Биша  адам  ағзасы  21 ұлпадан тұрады деп санаған; олардың әрқайсысының құрылыс ерекшеліктерін баяндап жазған. Ұлпалар санының мұншама көп болуы Бишаның зерттеуді мацерация әдісімен жүргізуінің нәтижесі. Кейін ұлпалар санының анағұрлым аз екені анықталды.

                   Гистологияның Қазақстанда дамуы

Қазақстан  ғалымдары  да: академиктер  Б. А. Домбровский,  Ф. Мухамедгалиев, Т.Масенов, А. Мурзамедиев, профессорлар И. Чагиров, Ф. Халилов, М. X. Нұрышев  т. б. гистология мен цитологияның дамуына белгілі дәрежеде өздерінің үлестерін қосты.

ҰЛПАЛАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ҮҒЫМ Ұлпа (орысша ткань, грекше hystos) дегеніміз белгілі функцияны атқаруға арналған құрылысы ұқсас тарихи қалыптасқан жасушалар мен жасушааралық заттардың комплексі. Ұлпалардың микроскопиялық құрылысы мен функциясын зерттеудің негізінде Франс Лейдиг 1853 жылы олардың бірінші классификациясын ұсынған болатын.Оның классификациясын Альберт Келликер 1855 жылы жарық көрген өзінің гистология оқулығында пайдаланған. Лейдиг пен Келликер ұлпаларды төрт топқа бөлген: 1.Эпителийлік ұлпалар; 2. дәнекер ұлпалары; 3. бұлшық ет ұлпалары; 4.жүйке  ұлпасы.

Ұлпалардың осы төрт типін А. А. Заварзин екі топқа біріктіруді ұсынған: 1. жалпы маңызы бар ұлпалар.Бұған эпителийлік ұлпалар мен дәнекер ұлпалары жатады. 2.мамандалған ұлпалар (бұлшық ет ұлпасы мен жүйке ұлпасы).Эволюция процесінде алдымен жалпы маңызды ұлпалар пайда болған, «мамандалған ұлпалар» филогенетика-лық дамудың кейінгі кезеңінде бөлініп шыққан.Әрбір ұлпаның құрамында дамудың әр түрлі кезеңдеріндегі жасушалық элементтер кездеседі.Шала жіктелген жасушаларды А.А.Заварзин камбиялық жасушалар деп атаған.Камбиялық элементтерден жоғары дәрежеде жіктелген, мамандалған элементтер пайда болады.  Камбиялық жасушалар көбейе алатын болса ,маманданған жасушалар белгілі дәрежеде көбею және жіктелу  қабілетінен айырылған. А. А. Заварзиннің классификациясы генетикалық принципке негізделген және ұлпалардың даму тарихын бейнелейді.

Жасушалар мен ұлпаларды зерттеу әдістері

Гистологиядағы негізгі зерттеу әдісі —жасушаларды, ұлпалар мен органдарды микроскоппен зерттеу. Қазіргі кездегі микроскоптар жасушалар мен ұлпалардың нәзік құрылысын көріп зерттеуге мүмкіншілік береді. Микроскоптың үлкейтіп көрсету дәрежесі оның шешуші қабілетіне байланысты. Микроскоптың шешуші қабілеті дегеніміз, жеке көрінетін екі нүктенің ең кіші ара қашықтықтары. Жарық микроскопы екі нүктенің ара қашықтықтарын өсіріп көрсетеді. Бұл линзалар немесе линзалар жүйесі көмегімен іске асады. Жарық микроскопының шешуші қабілеті 0,2 мкм немесе 200 нм (нанометрге) тең,  адам көзінің шешуші қабілеті 0,1 мкм. Жарық көзі ретінде ультракүлгін сәулелерді қолданған кезде оптикалық микроскоптың шешуші қабілетінің шегі 0,1 мкм жетеді, яғни екі есе артады. Ультракүлгін сәулелерді адамның көзі қабылдай алмайтын        болғандықтан,жасуша құрылысының көрінісі фотоға немесе экранға түсіріледі.

Микроскоптың үлкейту дәрежесі объектив пен окулярдің үлкейтуіне тәуелді, сан жағынан олардың үлкейту шамаларының көбейтіндісіне тең.

Тірі материал өзінің мөлдір және жеке жасушалардың қалың болуына байланысты зерттеуге қолайсыз. Сондықтан көбінесе фиксация (бекітілген) материалмен жүмыс істелінеді Сапалы бекіткіш обьективтің тірі күйіндегі құрылымын көп өзгертпейді.Бекіткіш ұлпаны тығыздайды және автолиз процестерін тоқтатады. Жиі қолданылатын бекіткіштер - формальдегид, бихромдық қышқыл калий, сірке, пикрин және осмий қышқылдары мен этил спирті. Бекіткеннен кейін объектіні ұлпаға сіңетін ортаға батырады (мысалы, целлоидин немесе парафин). Осы тығыздаушы заттар жаксы сіңу үшін ұлпаның бөлшегінен этил спиртінің кемегімен суды ығыстырып шығарады, содан кейін ксилолға немесе толуолға салады. Алдын-ала істелетін бұл екі кезең ұлпаға парафин сіңу үшін қажет. Жылы сұйық парафин ұлпаға сіңеді де, қатып қалады. Микротомның көмегімен парафин блогынан шыныға бекитін жұқа кесінділер дайындалады. Кесінділерден парафинді ксилолдың көмегімен ығыстырып шығарады. Осыдан кейін кесіндіні бояйды. Көбінесе ұлпаны гематоксилинмен және эозинмен бояйды. Гематоксилинмен боялатын құрылымдарды базофильдік деп атайды. Эозин қышқыл бояу, сондықтан оны байланыстыратын жасушаның компоненттерін ацидофильдік немесе эозинофильдік дейді. Жасушалардың тірі күйіндегі көрінісін байқап зерттеу үшін әр түрлі микроскоптар шығарылған: фаза-контрастық, поляризациялық, флуоресцентік, тағы басқалары. Бұл микроскоптардың бәрі жарықты пайдалануға негізделген.

Фаза-контрастық микроскопиялық зерттеу әдісі  Микроскоптың бұл түрі тірі гистологиялық құрылымдарды зерттеуге қолданады. Боялмаған тірі биологиялық қрылымдар түссіз, мөлдір және жарықты сындыру көрсеткіштері ұқсас болғандықтан (контрасты болмағандықтан) микроскопта байқалмайды. Адамның көзі фазалардың өзгерістерін байқай алмайды. Бұл әдіс осы препараттар бейнесінің айқын көрінуін қамтамасыз етеді. Микроскоптың бұл түрінде конденсорға арнаулы сақина тәрізді диафрагма,объективке фазалық пластинка орнатылады. Микроскоп оптикасының мұндай конструкциясы боялмаған препарат арқылы өткен,көздің қабылдай алмайтын жарық фазасының өзгерістерін, амплитудасы әртүрлі жарық тербелісіне айналдырады. Осының нәтижесінде препараттың бейнесі көзге анық көрінеді. Қараңғы өрістегі микроскопия  Қараңғы өрісте препараттарды ерекше конденсордың көмегімен зерттейді. Жарық өрісінің конденсорынан қараңғы өрістік конденсордың айырмасы жарық көзінің жанама шеткі сәулелерін ғана өткізеді.Жарықтың шеткі сәулелері объективке түскендіктен микроскоп-тың көру өрісі қараңғы күйінде калады да, ал шашыраңқы жарық түскен объекті байқалатын болады.Қараңғы өрісте түрлі тірі жасушаларды байқауға болады.