Қазақстандық өнеркәсіптік корпорациялардың инвестициялық саясаты

73.346

114.121

- % өзгерістер

+14,9

+88,1

-20,7

+65,6

+112,9

+66,.3

+55,6

Жарналық инвестициялық  қорлар

- активтер (млн.  теңге)

нд

нд

нд

нд

389

12.311

22.273

- % өзгерістер

нд

нд

нд

нд

+100

в 31,6 раза

+80,9

Ұлттық Банк пен ҚҚА ақпараттары

Іс-əрекетінің қатаң  реттелуі қазақстандық портфельді инвесторлар  табының ерекшелігі болып есептеледі, себебі олар консервативті инвесторлар  табы (зейнетақы қорлары, банктер  мен сақтандыру ұйымдары) болып табылады. Биржалық сатылымдардың қатысушыларын  талдаудың көрсеткені шетелдік жəне жеке

инвесторлардың  жоқтығы, ал олардың қатысуы бағалы қағаздар нарығындағы өтімділіктің артуына əсер ететін еді. Осылайша, 2005 жылы брокер-дилерлер мен олардың  клиенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздарды орналастырудағы  үлесі тек 7,0% құрады, сондағы зейнетақы  активтерін инвестициялық басқарумен айналысатын ұйымдар мен банктердің үлесі сəйкесінше 64,8% бен 28,0% құрады, бұл консервативті инвесторлар түрінің басымдығының жоғары деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Зейнетақы қорлары қаржыларының қатысты болуы инвестициялардың ұзақ мерзімді бағыттылығын көрсетеді.

2006 жылдың 10 айының  нəтижесі бойынша бағалы қағаздар  нарығында жеке тұлғалардың жандануын  байқауға болады. Акция сатып  алушы жеке тұлғалардың үлесі  13,8% құрады, бұл өткен кезеңдермен  салыстырғанда алға басу болғанымен  əлі де тұрақты құбылыс емес. Корпоративтік бағалы қағаздардың  биржалық сатылымдарында жеке  тұлғалардың қатысу үлесінің  төмен болуы объективті факторлармен  түсіндіріледі, жəне Қазақстан  Республикасы халқының əл-ауқатының  жеткіліксіз деңгейімен байланысты. Бұл жағдай халыққа қор нарығына  белсенді түрде қатысуға мүмкіндік  бермей отыр.

Акциялар нарығындағы  алыпсатарлықтың жоқтығы еркін  айналымдағы акциялар санының аздығымен  жəне кейбір компаниялардың іс-əрекетінің ашық еместігімен байланысты. Облигациялар нарығындағы алыпсатарлық облигациялар айналымының төмен көлемімен  жəне мемлекеттік бағалы қағаздар түріндегі  тəуекелсіз бағалы қағаздардың табыстылығы  сияқты макроэкономикалық параметрлердің бұрмалаушықтармен шектеліп отыр. Инфляцияның  жылдық деңгейі 8,5%-дық көрсеткішті  көрсетіп тұрған кезде, мемлекеттік  бағалы қағаздардың табыстылығының көрсеткіші 3,58% құрады, бұл олардың  тиімділігінің төмендігін көрсетеді, ал берілген қаржы инструменттері бойынша  табыстылық корпоративтік облигациялардың  табыстылығын бағалауда негізгі  фактор болып табылады.

Бүтіндей алғанда  қаржы инструменттері саласында  сұраныс пен ұсыныс арасында тепе-теңдік орын алмай отыр. Зейнетақы қорлары, банктер мен сақтандыру компаниялары болса да олардың сапасы жоғары, табыстылық деңгейі жарамды жəне оларды экономиканың нақты секторына  тартуға мүмкіндік беретін тəуекелдік деңгейі төмен бағалы қағаздары  жоқ болып отыр. Сол уақытта  шаруашылық субъектілері мұқтаж болып  отырған жоғары тəуекелді жəне жоғары табысты бағалы қағаздарды шығару арқылы ақша тарту үшін мемлекет тарапынан  қатаң реттелмейтін инвесторлар  мен жарналық инвестициялық қорлардың  активтерінің көлемі жеткіліксіз болып  отыр. Қазақстандық шағын жəне орташа компаниялар қаржыландыруды венчурлік  жобалар түрінде екінші деңгейлі банктерден немесе халықаралық капитал  нарығынан (америка биржалары, Лондон биржасындағы AIM (Alternative Investment Market) алаңы  жəне т.б.) тартады.

Алдыңғы кезеңде  отандық институционалды инвесторлардың атап айтқанда жинақтаушы зейнетақы  қорларының активтері өсуінің жоғары динамикасы байқалған болатын. 2004-2006 жылдардағы зейнетақы жинақтарының өсу қарқыны 2004 жылдың 24 желтоқсанында  Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1359 қаулысымен бекітілген 2005-2007 жалдарға арналған жинақтаушы зейнетақы жүйесін  дамыту бағдарламасында берілген зейнетақы  жинақтарының болжанған өсу қарқынынан артық болып отыр (3 кесте). Қазіргі  кезде қалыптасқан зейнетақы  жинақтарының өсу динамикасын ескере отырып зейнетақы жинақтары орташа есеппен жылына 30%-ға артып отырса, 2010 жылы зейнетақы жинақтары 2,400 млрд. теңгені құрайды деп күтуге болады.

3 кесте. Жинақтаушы  зейнетақы қорлары активтерінің 2004-2007 жылдардағы өсу динамикасы (болжам жəне факт)

2004

(болжам)

2004 (факт)

2005

(болжам)

2005 (факт)

2006

(болжам)

2006

(9 ай) (факт)

2007

(болжам)

Зейнетақылық  жинақтар (млн. теңге)

480.000

483.990

618.000

648.581

773.000

830.496

947.000

Жылдық өсім (млн. теңге)

112.000

115.642

138.000

164.591

155.000

107.438

174.000

Орташа айлық  жарналық түсімдер

(млн. теңге)

10.000

9.637

11.500

13.716

12.900

10.744

14.500

Жылдық зейнетақы  жинақтарының өсу қарқыны

(%)

30

31

29

34

25

28

22

ҚҚА ақпараттары  жəне Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жалдарға арналған жинақтаушы зейнетақы  жүйесін дамыту бағдарламасы негізінде

Жоғарыда айтылғандарды  қорытындылайтын болсақ отандық  инвесторлар ұзақ мерзімді инвестициялау  инструменттері мен олардың ресурстарын  тиімді пайдалану үшін мүмкіндіктер түзуге мұқтаждық танытуда.

3.4. Кəсіби қатысушылардың  сипаттамасы

2006 жылдың 1 қарашасында  қазақстандық бағалы қағаздар  нарығында брокерлік жəне дилерлік  іс-əрекетпен айналысу мақсатында  тіркеуден өткен ұйымдар саны 65 жетті. Сонымен қатар 16 тіркеуші  бар жəне 10 банк кастодиалдық  қызмет көрсету лицензиясын иеленген.

Қазақстанның  бағалы қағаздар нарығында жұмыс  істейтін брокерлер мен дилерлердің  өзіндік капиталының ең аз көлемі бойынша талаптар жоғары емес болып  табылады (номиналды ұстау құқығымен 30 млн. теңге жəне номиналды ұстау  құқығынсыз 5 млню теңге). Осылайша, капитализация  деңгейі төмен брокерлер мен  дилерлер маркет-мейкерлер ретінде  көрініс беріп қызмет етуге қабілетсіз болып отыр. Бұл жағдай сонымен  қатар, өтімділіктің жоқтығы мен  бағалы қағаздарға деген сұраныстың жоғарылығымен байланысты.

Брокерлер мен  дилерлердің капитализациясы мен  бағалы қағаздар нарығының өтімділігінің  төмендігі биржа нарығында тиімді клирингтік есептеу жүйесін құрып, позициялардың орнын толтыру  үшін бағалы қағаздардың қарыздық операцияларын  ұйымдастыруға мүмкіндік бермейді, себебі брокерлік ұйымдардың несиелік тұрақтылығы төмен деңгейде қалып  отыр.

Қазіргі уақытта  бағалы қағаздар келісімшарттары бойынша  қабылданған Т+0 есептеу жүйесі қазақстанның бағалы қағаздар нарығында шетелдік институционалды инвесторларының  жұмыс істеу мүмкіндіктерін шектеп отыр. Сонымен қатар, «Қазақстан

қор биржасы» АҚ жасалынған келісімшарттардың орындалуына  кепілдік бермейді. Қазіргі кезде  биржада есептесулерді тиімді түрде  кепілдік етуді сатылымдар көлемінің  төмендігімен байланысты жəне содан  шығатын тəуекелдердің орнын  толтырудың депозиттік маржасы бойынша  талаптардың жоғары болуымен байланысты енгізу қиынға соғады. Бұл жағдай шетел  инвесторларын тартып биржадағы  сатылымдар көлемін арттыру үшін қажет болып табылатын тұрақты  жеткізілімді қамтамасыз етуге мүмкіндік  бермей отыр.

Жоғарыда көрсетілген  факторлар Қазақстанның қор нарығына сыртқы инвестицияларды тартуға  арналған тиімді түрде функциялайтын  қаржы механизмін құруға кедергі  болып, мемлекеттің инвестициялық  тартымдылығын төмендетуде.

4. Бағдарламаның  мақсаты жəне міндеттері

Бағдарламаның мақсаты Қазақстанның қаржы секторының халықаралық капитал нарықтарымен бірігуін қамтамасыз ететін жəне халықаралық  стандарттарға сəйкес болатын Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын  құру жəне дамыту, шетелдік жəне отандық  инвестицияларды тарту, Қазақстанның бағалы қағаздары нарығын əрі  қарай дамыту жəне оның капитализациясы  мен өтімділігін арттыру, жеке тұлғаларды бағалы қағаздар нарығында инвестор ретінде жұмыс істеуге тартып қазақстан капиталын шетелге  шығару үшін жағдайлар жасау

Берілген Бағдарламаның  көрсетілген мақсатына жету келесі міндеттердің шешілуін береді:

- Халықаралық  стандарттарға сəйкес жəне шетел  инвесторларын тартуға септігін  тигізетін қаржы орталығын институционалды  дамыту;

- Брокерлік жəне  дилерлік іс-əрекетпен шұғылданатын  ұйымдардан құралатын кəсіби  қатысушылар мен эмитенттерді  жəне институционалды инвесторларды  қаржы орталығының жұмысына тарту;

- «Самұрық» Холдингі»  АҚ мен «Қазына»ТДҚ» құрамына  кіретін компаниялар мен басқа  да мемлекеттік мекемелердің  қаржы орталығының қызметіне  белсенді түрде қатысуын қамтамасыз  ету;

- Халықтың ішкі  жинақтарын бағалы қағаздар нарығы  арқылы отандық экономиканың  модернизациясына қатыстыру;

- Жаңа қаржы  инструменттері мен қор технологияларын  дамыту жəне енгізу;

- Бағалы қағаздар  нарығы мен қаржы орталығын  мемлекеттік реттеуді жетілдіру;

- шетелде Қазақстан  Республикасының жағымды инвестициялық  беделін қалыптастыру жəне Алматы  қаласының инвестициялық тартымдылығын  арттыру;

- қаржы орталығының  қызметін ұйымдастыру-техникалық  қамтамасыз ету.

Бұл міндеттерді  іске асыру қаржы орталығы мен  бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы  мен нормативті құқықтық базасын  жетілдіру, бағалы қағаздар нарығы мен  кəсіби қатысушылардың жұмысын жетілдіру, Алматы қаласының инфрақұрылымын əрі  қарай дамыту арқасында жүзеге асырылатын болады.

Міндеттерді іске асыру мемлекет тарапынан инвестициялар  қажет ететін болады. Агенттіктің  есептеулері бойынша 2007-2010 жылдар аралығында Агенттіктің қызметін қамтамасыз етіп, шаралар өткізу, бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының элементтерін қалыптастыру үшін бюджеттен 10 млрд. теңге қаражат  бөлінуі қажет.

Қаражаттың бір  бөлігі 3-тен 5 жылға дейінгі мерзімге қайтармалы негізде инвестицияланады деп ұйғарылды. Қазіргі кезде  жеке капиталдың қатысуымен құрылуы  мүмкін емес болып отырған бағалы қағаздар нарығының институттары дами келе біртіндеп жекешеленедіруден  өтіп, функциялары жеке секторға берілетін  болады.

5. Бағдарламаның  негізгі бағыттары мен оны  іске асыру механизмдері

Қазақстанда халықаралық  қаржы нарығының жаңа сегменті ретінде  Алматы арқылы Шығыс Еуропа мен Азия елдері арасындағы капиталдың негізгі  ағымдарының шоғырлануы мен транзитін  тиімді түрде іске асыратын өңірлік  қаржы орталығын құру үшін берілген бағдарламаның негізгі бағыттары  мен іске асыру механизмдерін  анықтап алу қажет.

Қаржы орталығының  қызметі бағалы қағаздар нарығының  өтімділігін арттыруға, шетелдіктерді  тарту арқылы қатысушылар көлемін  арттыруға жəне теңдестірілген бағалы қағаздар нарығын құру үшін шаралар  қолдануға бағытталатын болады. Шетел  инвесторлары, брокерлері мен дилерлерінің қатысуы олардың іс-əрекетімен байланысты қаланың ыңғайлы инфрақұрылымы, кеңселері мен білікті мамандарының болуы жəне іскерлік құжаттаманы  ағылшын тілінде жүргізу мүмкіндігі сияқты бірқатар мəселелерді шешуді талап етеді.

Қаржы орталығының  арнайы сауда алаңы техникалық инфрақұрылымның  тұрақты жұмысын, есептесулердің кепілді  болуын жəне қор биржасы жұмысының  күн тəртібін уақыт айырмашылығын  ескере отырып реттеуді қамтамасыз етуі қажет. Алаң айналымындағы бағалы қағаздар шетелдік инвесторлармен қатар отандық  инвесторлар үшін де тартымды болуы  тиіс. Қаржы орталығының қызметі  бағалы қағаздар нарығын дамыту арқылы экономиканың нақты секторын қаржыландыруға халықтың ішкі жинақтарын тарту үшін жағдай жасауға, жəне сонымен қатар  орташа компаниялардың капитал нарығына қолжетімділігін арттыруға бағытталуы қажет.