Қазақстандағы кедейшілік мәселелері

 

      Кедейлiк  проблемасы экономикалық және  әлеуметтiк аспектiлердi, сондай-ақ  басқару аспектiсiн қамтиды. Кедейлiк  проблемаларының ауқымын осындай  аспектiлер тұрғысынан бағалауға  мүмкiндiк беретiн көрсеткiштер  индикаторлар бола алады.         

      Табыстар  бойынша және мемлекет кепiлдiк  берген әлеуметтiк қызметтер көрсетуге  халықтың қол жетiмдiлiгi бойынша  кедейлiк өлшемiн бiлуге арналған  өлшемдер мен индикаторлар бар.

      Табыстар  бойынша негiзгi өлшемдер - бұл ең  төменгi күнкөрiс деңгейi мен кедейлiк  шегi. Кедейлiк деңгейiн анықтауға  негiз болып табылатын және  ең аз тұтыну қоржыны негiзiнде  есептелетiн ең төменгi күнкөрiс  деңгейi азық-түлiк тауарларының 70%-ын  және азық-түлiк емес тауарлардың  30 пайызын қамтиды.

      Ең төменгi күнкөрiс деңгейiнде азық-түлiк  және азық-түлiк емес тауарларға  тұтыну шығындарының нақты арақатынасы  2010 жылы 56,3/43,7 болды. Тұтыну қоржыны  табысы аз адамдар бюджетiнiң  едәуiр бөлiгiн құрап отырған  коммуналдық қызметтер көрсету  мен көлiк шығындарын толық  көрсетпейдi.

      2009 жылы  белгiленген кедейлiк шегi ең  төменгi күнкөрiс деңгейiнiң 38%-ын, 2010 жылы - 40%-ын құрады. Бұл көрсеткiш,  ең алдымен, атаулы әлеуметтiк  көмек көрсетудегi мемлекеттiң экономикалық  мүмкiндiктерiн сипаттайды.

      Кедейлiктiң  табыстар бойынша индикаторлары  - бұл табысы ең төменгi күнкөрiс  деңгейiнен төмен халықтың үлесi, кедейлiктiң алшақтығы мен өткiрлiгі.

      Кедейлiктi табыстар бойынша ғана бағалап  қоймаудың негiзгi өлшемдерi - негiзгi әлеуметтiк игiлiктер мен қызметтер  көрсетуге қол жетiмдiлiгiнiң ең  төменгi деңгейi. Денсаулық сақтау  саласында - бұл халықтың жан  басына шаққанда медицина қызметкерлерi мен медициналық ұйымдардың саны, медициналық ұйымдары жоқ елдi  мекендер саны; бiлiм беруде - бұл  балаларды оқумен қамту, мектептерi  жоқ елдi мекендер саны, оқыту  жүйесiнен тыс қалған балалар,  сондай-ақ бiлiм беру мекемелерiнде  материалдық көмек көрсетілген  балалар саны; әлеуметтiк көмек  жүйесiнде - халықтың әлеуметтiк  осал топтарын қамту және оларға  көрсетiлетiн көмек мөлшерi.

      Денсаулық,  бiлiм, алдағы өмiрдiң орташа  ұзақтығы, әлеуметтiк азу (маскүнемдiк,  нашақорлық, жезөкшелiк, қылмыс жасаушылық) жөнiндегi көрсеткiштер, сондай-ақ халықтың  көшi-қоны жөнiндегi көрсеткiштер  кедейлер үшiн әлеуметтiк инфрақұрылымға  қол жетiмдiлiгiнiң жанама индикаторлары  болып табылады.

      Алайда  орын алып отырған индикаторлар  кедейлiктiң барлық аспектiсiн  толық көрсетпейдi. Коммуникациялардан  шалғайлық, табиғи немесе энергетикалық  ресурстардың шектеулiлiгi сияқты  кедейлiк факторларын ашуға көмектесетiн  нақты инфрақұрылымға қол жетiмдiлiк  индикаторлары баршылық, бiрақ қажеттi шаралар әзiрлеу барысында олар  жеткiлiктi дәрежеде пайдаланылмайды.

      Кедейлiк  бейiнi - кедейлiктiң барынша айқын  көрiнiстерiнiң сандық және сапалық  сипаттамасы. 2010 жылы Қазақстанда ол мынадай деректермен сипатталады:

• халықтың 28,4%-ының табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен болды;
• ел халқының 11,7%-ының табысы азық-түлiк қоржынының құнынан төмен болды, соның iшiнде Маңғыстау облысында - 26,7%, Атырау облысында - 21,6%;
• халықтың неғұрлым ауқатты 10% және неғұрлым ауқатсыз 10% топтары табыстарының арасалмағы республика бойынша орта есеппен 11,3 есенi құрады (шектi көрсеткiш - 8 есенi құрайды);
• кедейлiк аумақтар бойынша шалғайдағы ауылдық аудандар мен шағын қалаларда орын алып отыр: ауылда халықтың кедей тобының үлесi орта есеппен - 38,0%-ды, ал Маңғыстау облысында - 95,5%-ды құрады; қаладағы кедейлiк негiзiнен тоқырауға ұшыраған шағын қалаларда байқалады;
• республика бойынша тұтастай алғанда жұмыссыздық деңгейi 10,4 %-ды құрады;
• 2001 жылы туберкулезбен ауру 1996 жылмен салыстырғанда 78,3 %-ға өскен;
• жүктi әйелдердiң 55%-ға жуығы қаны аздықтан зардап шегуде;
• табысы аз азаматтардың жалпы санының iшiнде табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен тұрғындардың 48,1%-ы 5 және одан да көп адамнан тұратын үй шаруашылықтарында тұрған;
• 30 мыңнан астам мектеп оқушысы мектепке бару үшiн 3 километрден 40 километрге дейiн жол жүруге мәжбүр болуда, 6 мыңға жуығы жалға алынған пәтерлерде немесе туған-туыстарының үйiнде тұрады;
• Ішкi iстер министрлiгi тiркеген балалардың мектепке бармау оқиғаларының 75%-ы отбасының жайсыз жай-күйiмен немесе нашар материалдық жағдайымен байланысты болған;
• қала халқының 14%-ы және ауыл халқының 27%-ы сапалы ауыз суымен қамтамасыз етiлмеген;
• халықтың 4%-ы тасып әкелiнетiн суды пайдаланады, республиканың оңтүстiк аймақтарындағы кедейлiк, негiзiнен, суландыру үшiн қажет судың болмауымен байланысты;
• халықтың белгiлi бiр бөлiгi қоршаған ортаның азуы мен ластануынан зардап шегуде.

      Кедейлiк  кейпi - кедейлiк тұрғысынан алғанда  халықтың әлеуметтiк жағынан барынша  осал топтарының тiзбесi мен сипаттамасы.

      Қазақстанда  халықтың әлеуметтiк осал топтарына  балалар және көп балалы отбасылар,  ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендер,  оқымайтын және жұмыс iстемейтiн  жастар, жалғызiлiктi қарт адамдар,  мүгедектер, межелiк топтар (баспанасыздар,  пенитенциар жүйесi мекемелерiнен  босағандар, босқындар) кiредi.

      Балалардың  өз жағдайларын өз бетiмен жақсарту  мүмкiндiктерi бәрiнен аз. Кедей отбасыларында  тұратын балаларға қатысты қамсыздық  келешекте кедейлiк ауқымы өсуiнiң  асқындауының әсерiне әкелуi мүмкiн.  Талдау көп балалы отбасылардың  оңтүстiк және батыс аймақтарда, негiзiнен, ауылдық жерлерде шоғырланғанын  көрсетiп отыр.

      Ұзақ мерзiмдi жұмыссыздық жұмыс күшiнiң белгiлi  бiр бөлiгiнiң жас шамасы, бiлiктiлiк,  психологиялық өлшемдер бойынша  рынок қажеттiлiктерiне сәйкес  келмеуiмен, сондай-ақ жұмыс iстеп  тұрған кәсiпорындарда жұмыс орындары  санының қысқаруымен, жұмыспен  өзiн-өзi қамту мүмкiндiктерiнiң болмауымен  байланысты.

      Жастар (15-19 жас) экономикалық қауқарсыз халықтың  ең үлкен үлесiн (24%), сондай-ақ  жұмыссыз халықтың едәуiр үлесiн  (12%) құрап отыр. Оқуда жоқ және  жұмыссыз жастар нашақорлық, қылмыстылық,  жезөкшелiк бойынша қатер тобына  түседi.

      Жалғызiлiктi қарт адамдардың проблемалары  коммуналдық қызметтер көрсетуге,  емделуге және басқа осындай  шығыстарға шығындардың өсуiнде  болып отыр.

      Мүгедектердiң  мүмкiндiктерi шектеулi болуына байланысты  олардың арасында кедейлер қатарына  қосылу қаупi аса жоғары.

      Межелiк  топтарға жататын адамдар санын  бағалау мүмкiн болмай отыр. Қоғамның  белсендi мүшелерi ретiнде бұл  адамдардан қол үзу айрықша  алаңдаушылық туғызуда. Халықтың  межелiк топтары өздерiнiң халықтың  басқа топтарына келеңсiз әсер  ету қабiлеттiлiгiнен де ерекше  назар аударуды қажет етедi.

      Межелiк  халықтың саны қала өмiрiне  бейiмделе алмаған ауылдан көшушiлер,  жұмыссыздар, ашық және астыртын  көшiп келушiлер, босқындар есебiнен  өсуде.

      Қылмыстың  өсуi кедейлiктiң негiзгi келеңсiз  салдарының бiрi болып табылуда. Заңсыз жолмен табыс табуға  мәжбүр болып отырған халықтың  табысы аз топтары арасында  жалпы қылмыс жасаушылық кеңiнен  таралуда.

      Мiнез-құлықтың  түрлi ауытқулары, оның ең ауыр  түрлерi: маскүнемдiк пен нашақорлық  кедейлiктiң келеңсiз салдарының  бiрi болып табылады.

      Бас бостандығынан  айыру орындарынан босаған адамдар  қазiр халықтың мейлiнше әлеуметтiк  осал топтары қатарында тұр.  Олардың басым көпшiлiгi бостандыққа  шыққаннан кейiн кедейлiк шегiнде  қалатындықтан, еңбекке және тұрмыстық  орналастыруға мұқтаж болуда.

      Белгiлi  бiр тұрағы жоқ адамдар үшiн  әлеуметтiк бейiмдеу орталықтары  барлық аймақтарда бірдей жұмыс  істемейдi. Елде қазiргi уақытта, шын  мәнiнде, мұндай тек 11 орталық  жұмыс iстеуде. Ашылған кезiнен  3,5 мыңға жуық, соның iшiнде бұрын  сотталған мыңға жуық адам  әлеуметтiк бейiмдеуден өткен.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КЕДЕЙШІЛІК - ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ РЕТІНДЕ

Кедейшілік – бұл халықтың белгілі бір топтары конституционалды  түрде бекітілген құқықтар мен бостандықтар шеңберінде қоғамның өміріне толық  қатысу мүмкіндігінен айырылып, өмірге деген құқықтарын жүзеге асыруда  алғашқы кезектегі физиологиялық  қажеттіліктерді қанағаттандырумен  байланысты қиыншылықтарға душар болатын  әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Кедейшілік мәселесі экономикалық және әлеуметтік аспектілерді және бақылау аспектісін қамтиды.

Соңғы жылдары қазақстандық экономика тез қарқынмен дамуды, сондықтан ол елдегі кедейшілік деңгейінің төмендеуіне оң әсерін тигізді. Алайда Қазақстан халқының үлкен бөлігі абсолютті кедей, олардың табыстары  күнкөріс минимумынан төмен. Сонымен  қатар республика халқының жартысына  жуығы кедейлер тобына түсу тәуекеліне ие, себебі олардың табыстары өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге жеткіліксіз (күнкөріс минимумнан жоғары, бірақ  күнкөріс минимумның екі мөлшерінен төмен). Кедейшілік деңгейі аймақтан аймаққа қарай түрленеді. Ауылдық  кедейшіліктің деңгейі қалалықпен салыстырғанда екі есе жоғары. Әйелдер, әдетте, ер адамдарға қарағанда  кедейлеу. Табыстары тұтыну қоржынның  құнынан төмен болатын халықтың үлесі баяу төмендейді, бұл барабарлы  емес тамақтану қаупінің болуын көрсетеді.

Кедейшіліктің негізгі себептері  болып жұмыссыздық пен халық  табыстарының төмен деңгейі табылады. Еңбек нарығындағы жағдай шиеленісті болып тұр, және ол жұмысбастылық  пен табыстардың жалпы өсуіне құарамастан кедейшілік масштабтарының қысқаруына әкелмейді. Қазақстанда  жұмысшылардың 44 пайыздан астамы олардың  қалыпты өмір сүру деңгейлерін қамтамасыз етпейтін төмен жалақыны алады. Ал табыстары  төмен жұмысшылардың үлесі жылдан жылға өзгермейді. Экономика секторыларының көбінде жалақының сатып алу  қабілеті төменнен орташаға қарай ауытқиды. Жалақының жоғары сатып алу қабілеті тек қаржылық секторда және мұнай-газ, тау-кен өнеркәсібінде тіркелген. Өздігінен жұмыспен қамтылғандардың  төмен жалақысы және өздігінен жұмыспен қамтылғандарды әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесімен неғұрлым толық  қамту мәселе болып тұр. Мұнда  үлкен назарды жастар мен әйелдер  арасындағы жұмысбастылық мәселелеріне, сондай-ақ ұзақ мерзімді және ауылдық  жұмыссыздық мәселелеріне аудару керек.

 

1 кесте . 2008-2011 жылдардағы  кедейшіліктің негізгі көрсеткіштері

Көрсеткіштер	2008	2009	2010	2011
Адрестік әлеуметтік көмек  алушылар	505060	339052	231628	244100
Кедейлер шамасы, %	31,6	18,2	12,7	12,1
Ең кедейлер шамасы, %	5,2	2,7	1,4	1,2
Кедейлер саны	4809296	2802236	1955404	1884152
Адрестік әлеуметтік көмек  бағдарламасының меңгерілу деңгейі,  %	10,5	12,1	11,8	13,0

 

Кедейшілік суреті – бұл  кедейшілік тұрғысынан халықтың ең осал топатрының тізімі мен сипаттамасы. Қазақстанда халықтың осал топтарына  балалар мен балалар саны көп  отбасылар, ұзақ мерзімді жұмыссыздар, жалғыз қалған қарт адамдар, мүгедектер, маргиналды топтар (үйлер іжоқ, пенитенциарлы  жүйе мекемелерінен шыққандар, еріксіз  мигранттар) жатқызылады. Балалар өздерінің  жағдайларын жақсартуда ең аз мүмкіндіктерге ие. Кедей отбасыларда тұратын  балалрға қатысты әрекетсіздік кедейшілік масштабтарының болашақта мультипликативті түұрде артуына әкелуі мүмкін. Талдау көрсеткендей, балалар саны көп отбасылар  оңтүстік және батыс аймақтарда, негізінен  ауылдық жерлерде шоғарланған. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық жұмыс күшінің  белгілі бір бөлігінің еңбек  нарығының қажеттіліктеріне, жас, біліктілік, психологиялық параметрлеріне сәйкес келмеуімен байланысты, сонымен қатар  ол әрекеттегі кәсіпорындарда жұмыс  орындарының қысқаруына, өздігінен  жұмыспен қамту мүмкіндіктерінің жоқтығымен байланысты. Жастар (15-19 жас) экономикалық белсенді емес халықтың ең үлкен үлесін (24 пайыз), сондай-ақ жұмыссыз халықтың көлемді үлесін (12 пайыз) құрайды. Оқымайтын  және жұмыс істемейтін жастар нашақорлық, қылмыс пен жезөкшелік бойынша тәуекелдің ерекше тобына түседі. Жалғыз қалған қарт адамдар мәселесі коммуналды қызметтерге, емдену және т.с.с. шығындардың артуымен байланысты. Мүгедектер арасында кедейшілік тәуекелі бұл адамдардың шектеулі мүмкіндіктеріне  байланысты өте жоғары. Маргиналды топтарға жатқызылатын адамдар санын  бағалу жоқ. Қоғамның белсенді мүшелері қатарынан бұл адамдарды жоғалту  ерекше уайымды туындатады. Халықтың маргиналды топтары басқа халық  топтарына теріс әсер етуі мүмкін, сондықтан оларға ерекше назар аудару керек. Маргиналды хзалықтың саны қалалық  өмірге бейміделмеген ауылдық мигранттар, ресми және ресми емес иммигранттар, еріксіз қашқындар есебінен артуы  мүмкін.