Қоршаған ортаға қарсы қылмыстардың түсінігі мен олардың негізгі түрлері

Экологиялық қылмыстар фактілері бойынша 288 қылмыстық іс қозғалды, олардың ішінде тергеу және анықтау органдары 180 қылмыстық істі тергеп, сотқа жіберді.

Осыған ұқсас қылмыстардың 139 фактісі анықталды, орман ұрлығы бойынша 21 қылмыстық іс қозғалды, 4 сеніп тапсырылған бөтен мүлікті «орманды» иеленіп алу немесе ысырап ету, 116 биологиялық ресурстар объектілерін және олардың өнімдерін заңсыз сатып алу немесе сату.

4 мыңнан  астам әкімшілік хаттамалар толтырылып, жалпы сомасы 4,7 млн-нан астам  теңге әкімшілік айыппұл салынд

"Осы санаттағы  қылмыстық істерді шешу тәжірибесіне  жүргізілген зерттеулер Қазақстандық  судьялардың экологиялық қылмыстардың  құрамын айқындауда қиындықтарға  душар болмайтынын көрсетті. Алайда, сонымен бірге, шығынды айқындау  әдістемесін теріс пайдалануға  байланысты экологиялық қылмыстардан  келген шығындардың орнын толтыру  мәселелері жиі шешілмей қалады", - деді ҚР Жоғарғы сотының судьясы  Владимир Борисов.

 

 

1.2 Экологиялық қылмыстардың жекелеген түрлерінің қылмыс құрамдарын саралау

 

Экологиялық қылмыстарға жалпы сипаттама және олардың түрлері Жалпы экология табиғат пен қоғам қатынастарын, адам мен табиғаттың тікелей байланысын, айналадағы табиғи ортаны қорғауды реттейтін құқық ережелерінің жиынтығы болып табылады.

Айналадағы табиғи ортаны қорғау - ең алдымен адамның өмірі мен денсаулығын, болашақ ұрпақтың мүдделерін қамтамасыз етуге, табиғи ортаға қарсы зиянды іс-әрекеттер жасауға жол бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сақтау және қоршаған ортаны тиімді пайдалану мақсатын көздейді.

Осыған орай Казақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексінің ІІ-тарауы түгелдей экологиялық қылмыстарға арналған. Ескі кодексте мұндай арнаулы тарау болмаған, экологияға байланысты жекелеген баптар «Шаруашылық қылмыстары» деген тараудан орын алған еді.

Жаңа Қылмыстық кодексте экологиялық қылмыс құрамдарының мүлдем мынадай жаңа түрлері тұңғыш рет көрсетіліп отыр: шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың бұзылуы (277-бап); ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы (278бап); микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы заттармен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы (279-бап); жануарлар дүниесін қорғау ережелерін бұзу (289-бап); жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер (290-бап); ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимінің бұзылуы (293-бап); экологиялық ластау зардаптарын жою жөніңде шара қолданбау (294-бап);

Жалпы қылмыстық кодекстің бұл тарауыңда экологияға байланысты қоғамдық қатынастарды қылмыстық-құқықтық жолмен қорғауды қамтамасыз ететін басқа да көптеген баптар бар. Экологиялық қылмыс дегеніміз қоршаған ортаға, оның ресурстары халықтың экологиялық қауіпсіздігіне қол сұғатын қоғамға қауіпті, қылмыстық заңға қайшы іс-әрекеттер болып табылады.

Экологиялық қылмыстардың заты - нақты табиғат ресурстары: жер, ауа, жануарлар дүниесі, орман-тоғай, мал т.б. болады.

Экологиялық қылмыстардың топтық объектісі - қоршаған ортаны қорғау, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану, тірі организмдерге қолайлы жағдайларды сақтау және адамдардың экологиялық қауіпсіздігін қамтасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады.

Қылмыстың тікелей объектісі - экологиялық қатынастарды реттейтін нақты қоғамдық қатынастар [4, 243 б]

Тікелей объектісінің ерекшеліктеріне байланысты Кылмыстық кодекс ІІ-тарауындағы экологиялық кылмыстар мына төмендегі түрлерге бөлінеді.

Экологиялық қауіпсіздікке қол сұғатын қылмыстар - шаруашылық қызметке және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың, бұзылуы (277-бап ыктимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылуы (278-бап); микробиологиялық немесе басқа биологиялық агенттермен немесе улы заттармен жұмыс істеу кезінде қауіпсіздік ережелерінің бұзылуы (279-бап); мал дәрігерлік ережелердің және өсімдіктердің аурулары мен зиянкестеріне қарсы күресу үшін белгіленген ережелердің бұзылу (280-бап); экологиялық ластау зардаптарын жою жөнінде шара қолдану (294-бап).

Суды және атмосфераны тиімді пайдалануға және қорғауға қол сұғаты қылмыстар: суларды ластау, бітеу және сарқу (281-бап); атмосфераны ластау (282-бап); теңіз аясын ластау (283-бап)

Жерді, құрлықтық шельф, жер қойнауын қорғау және пайдалан ережелеріне қол сұғатын қылмыстар: Казақстан Республикасының құрлықтық шельфі туралы және Казақстан Республикасының айрықша экономикалық аймағы туралы заңдардың бұзылуы (284-бап); жерді бүлдіру (285-бап) жер қойнауын қорғау және пайдалану ережелерін бұзу (286-бап).

Жануарлар дүниесін тиімді пайдалану, сақтау және қорғау ережелерін қарсы қылмыстар: су жануарлары мен өсімдіктерін заңсыз алу (287-бап) жануарлар дүниесін қорғау ережелерін бұзу (289-бап); заңсыз аңшылық (288 ап).

Өсімдіктер дүниесін қорғау және тиімді пайдалану ережелеріне қарсы қылмыстар: ағаштар мен бұталарды заңсыз кесу (291-бап); ормандарды жою немесе зақымдау (292-бап).

Ерекше табиғи-биологиялық түрдегі дүниелерді қорғау ережелеріне қарсы қылмыстар: жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерімен заңсыз іс-әрекеттер (290-бап); ерекше қорғалатын табиғи аумақтар режимінің бұзылуы (293-бап).

Қылмыстық кодекстін 277 -бабында көрсетілген қылмыстың тікелей объектісі шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптар: табиғат объектілерін сақтау, қоршаған ортаны жақсарту, халықтың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатын көздейтін қатынастар болып табылады.  

Осы қылмыстың объективтік жағы табиғи pecyрстарды пайдалану, кәсіпорындарды құрылыстарды және өзге де объектілерді жобалау, пайдалануға беру және пайдалану, өнеркәсіп, энергетика көлік пен байланыс объектілерін, ауыл шаруашылық мақсатындағы объектілерін пайдалану, қалалар мен басқа да елді мекеңдерді салу кезінде, әскери және қорғаныс объектілеріне, әскери және ғарыш қызметіне қойылатын талаптарды сол талаптардың аяқталуы үшін жауапты адамдардың бұзуы, егер бұл қоршаған ортаның едәуір ластануына, адамның денсаулығына зиян келтіруге, жануарлар немесе өсімдіктер жүиесінің жаппай құрып кетуіне және өзге де ауыр зардаптарға әкеп соғуы арқылы сипатталады.  

Заңда осы көрсетілген шаруашылық немесе өзге де қызметті жүргізу үшін экологиялық қауіпсіздіктің мынадай талаптары сақталуы қажет. Жобаны техникалық-экономикалық негіздеу, жобалауды қоршаған ортаны зиянды қалдықтармен ластауды жою шараларын қарастырумен бірге қоршған opтaны пайдаланудың тиімді жақтарын есепке алу қажет; объектілердің орналасуы руда табиғат ресурстарын тиімді пайдалану жақтары, экологиялық, экономикалық, демографиялық процестердің даму ерекшешктерін еске алынуы, ондай-ақ объектілердің құрылысы құзыретті мемлекеттік орган оны жүргізуге арнайы түрде берген рұқсатын алғаннан кейін жүргізу керек.

Обектілер барлық экологиялық талаптар орыңдалғаннан кейін ғана пайдaлануға беріледі; әскери және қорғаныс объектілері, әскери және ғарыш қызметіне қойылатын барлық экологиялық талаптар орындалған соң іске қосылады. Осы қылмыстың объективтік жағы қылмыстық кодекстің 277-бабынң диспозициясында көрсетілген шаруашылық және өзге де жұмыстар, жүргізуге қойылатын экологиялық талаптардың бұзылуы, қылмыстың зардабы және олардың арасындағы себепті байланыс арқылы көрініс табады.

Экологиялық талаптардың бұзылуы орын алғандығы Қазақстан Респуб ликасының «Экологиялық сараптама туралы» арнаулы Заңымен реттеледі.

Қылмыстың объективтік жағының тағы бір қажетті белгісі шаруашылы және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптарды бұзудың қорша ған ортаның eдәyіp ластануы, денсаулығына зиян келтіруі, жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуі немесе өзге де ауыр зардаптардың орын алуы болып табылады.

Қоршаған ортаның едәуір ластануы деп көптеген адамдардың денсаулығына, жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің өмір сүруіне қауіп келтіретін залалдарды айтамыз.

Адамның денсаулығына зиян келтіруге бір немесе бірнеше адамға жеңіл орта немесе ауырлықтағы зиян келтірулер жатады.  

Жануарлар немесе өсімдіктер дүниесінің жаппай құрып кетуіне олардын көптеген аумақтар бойынша сансыз қырғынға ұшырауы жатады.

Қылмыстың субъективтік жағынан қасақаналықпен немесе абайсыздықпен істеледі.

Қылмыстың субъектісі - арнаулы, 16 жасқа толған, шаруашылық және өзгеде қызметке қойылатын экологиялық талаптардың сақталуына жауапты лауазымды немесе лауазымды емес адамдар. Мысалы экологиялық сарапшы

Ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану кезінде экологиялық талаптардың бұзылу қылмысының объектісі - экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру мен пайдалану кезінде aдaмның денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғау аясындағы қоғамдық қатынастар, қылмыстың заты - химиялық, радиоактивті, биологиялық заттар. Объективтік жағынан көрсетілген КРІЛмыс ықтимал экологиялық қауіпті химиялық: радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру, тасымалдау, сақтау, көму, пайдалану немесе өзге де жұмыс істеу кезінде экологиялық галаптардың бұзылуы, егер бұл әрекеттер адамның денсаулығына немесе қоршаған ортаға елеулі зиян келтіру қаупін төндіру арқылы сипатталады.

Химиялық заттарға - өте жоғары уландыратын, зәрлі, тері-нерв жүйелеріне қатты әсер ететін, тұншықтыратын, тітіркеңдіретін және адам жүйесін зақымдандыратын нәрселер жатады.

Радиоактивті материалдарға - құрамыңда ядролық қосындылар бар заттар жатады. Мысалы, уран, плутоний Т.б.

Ықтимал экологиялық қауіпті химиялық, радиоактивті және биологиялық заттарды өндіру, тасымалдау, сақтау, көму, пайдалану немесе өзге де жұмыс істеу тәртібі арнаулы құқықтық-нормативтік актілермен реттеледі. Яғни қылмыстық кодекстің 278-бабында көрсетілген норма бланкеттік болып табылады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің  283 – бабына сәйкес теңіз аясын ластау қылмысының объектісі - теңіз аясының экологиялық қауіпсіздігі. Қылмыстың істелу орны - ішкі теңіз сулары, Казақстан Республикасының аумақтық теңізі және ашық теңіз сулары болып табылады.

Қылмыс объективтік жағынан құрғақтағы көздерден, не адамның денсаулығы мен теңіздің жанды ресурстары үшін зиянды, не теңіз аясын заңды пайдалануға кедергі келтіретін затгар мен материалдарды көму немесе оларды көлік құралдарынан немесе тен,ізде орнатылған жасанды құрылғылардан тастау ережелерін бұзу салдарынан теңіз аясын ластау арқылы көрініс табады.

Теңіз суларына араласқан жағдайда адамның денсаулығына, теңіздің жанды ресурстарына, теңіз суларын мaқcaтты пайдалануға қауіп келтіретін, халықаралық шарттар бойынша бақылауға алынған заттар зиянды заттар деп танылады.

Ластау көздері болып зияңды затгарды теңіз аясына тастайтын объектілер жатады. Заңда олар құрғақтағы көздер, көлік құралдары немесе теңізде орнатылған жасаңды құрылғылар деп көрсетілген.

Қылмыстың объективтік жағының тағы бір белгісі адамның денсаулығы мен теңіздің жанды ресурстары үшін зиянды, не теңіз аясын заңды пайдалануға кедергі келтіретін затгар мен материалдарды көму немесе .оларды көлік құралдарынан немесе теңізде орналасқан құрылғылардан тастау ережелерін бұзу болып табылады.

Көму - зиянды затгар мен материалдарды теңізге тастау немесе оларды теңіз суы аясында қалдыру болып табылады. Қылмыс көрсетілген заттар мен материалдарды тастаған yaқытraH бастап аяқталған деп табылады.

Тастауға - зиянды затгар мен материалдарды белгіленген ережелерге қайшы түрде теңіз суы аясына әдейілеп лақтыру жатады.

Теңізде орнатылған жасанды құрылғыларға - теңіз аясында белгілі бір жұмыстарды атқаруға арналған техникалық құрылымдар, бұрғылау қоңдырғылары, теңіздегі құрылыстар және т.б. жатады.

Адамның денсаулығы мен теңіздің жанды ресурстары үшін зиянды заттарға - тірі организмді уландыруға, жоюға немесе оларға ауру жұқтыруға қабілетгі улар, мұнай және мұнай өнімдері, спирт, сульфид, хлорлы затгар, тұз және басқа заттар, нәрселер жатады.

Заңда көрсетілген «теңіз аясын заңды пайдалануға кедергі келтіретін» деген ұғымға теңіз жануарларын, балықтарды ұстауға, суды пайдалану үшін тұщылаңдыруды жүзеге асыруға мүмкіндік бермейтін жағдайлар жатады.

Қылмыстық кодекстің 283-бабының 1-тармағында көрсетілген қылмыс құрамы формальдық қылмыс жоғарыда көрсетілген ic-әpeкeттepдiң біреуін істеген yaқыттан бастап аяқталған деп табылады.

Қылмыс субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен істеледі. Қылмыстың субъектісі – 16-ға толған адам.

Қылмыстық кодекстің 283-бабының 2-тармағында адамның денсаулығына, жануарлар немесе өсімдіктер дүниесіне, балық қорына, қоршаған ортаға, демалыс аймақтарына не басқа да заңмен қорғалатын мүдделерге елеулі зиян келтірген дәл сол әpeкeттep үшін жауаптылық белгіленген.

Елеулі зиянға адамның денсаулығына жеңіл, орта, ауыр жарақаттар келтірілуі, жұқпалы ауруға душар болуы, жануарлар немесе өсімдіктер дүниесін жоятын, бүлдіретін әpeкeттepдiң орын алуы, балық қорының азаюы, тұқым шашпауы, қоршаған ортаның улануы, бүлінуі, теңіз жағасында зиянды заттардың көбеюінен демалыс аймақтарын Maқcaтты пайдаланудың мүмкіндіктерінің болмай қалуы, оны қалпына келтіру үшін орасан материалдық және қаржы қаражатының қажет болуы жатады. Келтірілген зиянның елеулі немесе елеулі еместігін нақты жағдайларға қарап сот анықтайды.