Қазақстан Республикасының жер ресурстарының қазіргі экологиялық жағдайы

Каспийдің теңіз кеңістігінде көмірсутектілер қатар ластағыштар  ауыр және ауыспалы металдар – жасанды  және өзен ағындысымен өнеркәсіптік қалдықтардың (ерітілген және шөгінді) құрамды бөлігі түрінде ұсынылғандар болып табылады. Металдар қоршаған ортаның түрлі әсер ету және қайта құрылу түрлеріне бейім (физикалық, химиялық, биологиялық). Микроэлементтер сияқты металдар балықтар мен басқа да гидробионттардың өмірінде маңызы зор. Олар ферменттердің, витаминдердің, гормондардың құрамына кіреді, балықтардың организмдерінде өтетін биохимиялық процестерге қатысады. Бірақ, көп көлемде суда бола отырып, өмірлік процестердің пайда болуына антибиотикалық әсер етеді және генетикалық өзгерістер әкеледі. Шаруашылық-тұрмыстық мақсатта пайдаланылатын су пунктілерін гидрохимиялық зерттеу кезінде, олардың қатарында қорғасынның, кадмийдің, бромның, нитраттардың, хлоридтердің және сульфаттардың ПДК арттыру байқалды. Жағалаудағы мұнай кен орындарын (Шығыс Кокарна, Жағалау, Шөл, Тәжіғали) жылыту және Мартыши, Қорсақ, Прорва, Терең-Өзек кен орындарының бөгеттері арқылы теңіз суын тазарту кезінде Каспийде мұнай өнімдерін шоғырландыру жеке орындарда 100 ШМШ дейін ұлғаяды.

Маңғыстау облысында мұнай  кен орындарының «тарихи ластануы»  проблемасы, соның ішінде, Каспий теңізінің  суларымен жайылу және басу зонасында  бұрғыланған ұңғымаларды жою  проблемасы бар. Каратурун (4 дана) және Комсомольская (10 дана) аудандарында консервацияның өткен мерзімдерімен жағалаудағы  ұңғымалардың жағдайы ерекше қауіп  төндіреді. Осы ұңғымаларды жою  бойынша шұғыл шаралар қолданбау  Каспий теңізінің акваториясы үшін үлкен салдарларға әкелуі мүмкін. Каспийге жақын зоналарда, БАҚ деректері  бойынша, қазіргі таңда, Каспий теңізінің  топырағы мен суын ластайтын 200 қараусыз қалған мұнай ұңғымалары бар. Тек  Маңғыстау облысында ғана мұндай ластау объектілері – 23.

Каспийге басқа теңіздер мен көлдерден басқа организмдердің енуі басталды. Мысалы, Каспий теңізінің  нақты зардабы мнемиопсис гребневигінің  көбеюі болды. Оны, мүмкіндігінше, Солтүстік  Америка жағаларынан кемелерде  балласт суларымен бірге әкелінген  болуы керек; Каспийге одан әрі енуі қиындық туғызған жоқ. Гребневик  көбінесе зоопланктонмен қоректенеді, тәулік сайын шамамен 40% тұтынады, сонымен, каспий балықтарының азықтық базасын жояды. Нақты жаулардың көбеюі мен жоқ болуы оны планктонның басқа тұтынушыларымен бәсекелестіктен тыс ұстайды және осетр сияқты құнды балықтар үшін қауіп төндіреді.

Құнды балықтар түрлерінің әсері жанама ғана емес, сонымен  қатар азық базасын азайту арқылы, және де тікелей оларды жоюда пайда  болады. Егер Каспийдегі жағдай Азов және Қара теңіздерде сияқты дамитын болса, онда 2012-2015 жж. аралығында теңіздің балық  шаруашылығы мәнін толық жоғалтады. Теңіздің және оған құйылатын өзендердің жоғары деңгейі бұрыннан Каспийде оттексіз зоналарын, әсіресе оңтүстік Түрікмен аудандары үшін қалыптастыру қаупін әкелді. Сонда да бұл проблема өзекті болып саналмайды. Сонымен қатар, органикалық заттың синтезі мен  құлдырауы балансының бұзылуы үлкен  және тіпті апаттық өзгерістерге әкелуі мүмкін.

Ендеше, жоғарыда айтылғандардың бәрін қарастыра келе, Каспий ауданның жалпы экологиялық объектісі  Каспий болып табылатынын көре аламыз және оның бір бөлігінде болған дағдарыс ортақ, бөлінбейтін экологиялық  апатқа ұшырайды. Ал бұл, соңында әр мемлекеттің жеке жоспарына және оның даму перспективаларына әсер етеді. Каспий маңындағы мемлекеттердің арасында мұнай ресурстарының бөлінуі  туралы сұрақтың қалай шешілетіндігіне  тәуелсіз, мұнай операцияларына және Каспийдегі жалпы жағдайға тиімді экологиялық  бақылау жүргізу осы мемлекеттердің бірлесіп бақылау кезінде ғана мүмкін екені айдан анық. Мұндай бақылау  Каспий маңындағы мемлекеттермен құрылған және сәйкес өкілеттіктермен басқарылатын мемлекетаралық экологиялық орган, соның ішінде мұнай жобаларын  алдын ала экологиялық сараптау, жоғары тәуекелге баратын экологиялық  қауіпті болған жағдайда осы жобаларды  тоқтата тұру немесе тоқтату, сондай-ақ, экологиялық сипаттағы бірлескен  бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру құқығы арқылы іске асырыла  алады.

Сонымен, Каспийдің және оның жағалауының экологиялық проблемалары аймақтың елдерде қарқынды экономикалық дамуының салдары болып табылады. Бұған ұзақ мерзімді табиғи өзгерістермен (теңіз деңгейінің ғасырлық тербелісі, климаттың өзгеруі) қатар, бүгінгі  күннің терең әлеуметтік-экономикалық проблемаларының да (ауыспалы кезең, экономикалық дағдарыс, қақтығыстар, трансұлттық  корпорациялар және т.с.с) негізі бар.

Мұнаймен ластану қауіпі және теңіз деңгейінің қарқынды көтерілуі  мен Каспийдің Қазақстандық бөлігінде  мұнай және газ кен орындарын  өнеркәсіптік әзірлеуді бастаумен  байланысты да ұлғаяды. Каспий теңізі қайраңының мұнай-газ кен орындарын  игерудің технологиясын таңдау және әзірлеу кезінде қажет экологиялық  қауіпсіздігін қамтамасыз ету –  ҚР мұнай-газ саласының маңызды  міндеттерінің бірі.

Каспийдің жағдайы мен  ластануы бойынша туындаған мәселелер  аумақта қоршаған ортаны қорғау бойынша  шұғыл шаралар қолдануды талап  етеді. Каспий теңізінің экологиялық  жағдайын жақсарту және қалпына келтіру  үшін 1998 жылдан бастап жағалауындағы  бес мемлекет үкіметінің шешімімен  Каспий Экологиялық Бағдарламасы (Тасис, ЮНДП, Бүкіләлемдік банк) жұмыс істей  бастады, оның шеңберінде аумақтағы  экологиялық жағдайды жақсарту бойынша  Стратегиялық Іс-әрекеттер Жоспары  әзірленетін болады. Каспий теңізінің  бассейнінде көмірсутектілер ресурстарын  игеру және іске қосылғандарын пайдалану  кезінде табиғатты қорғау шараларын  жүргізу қажет. Каспий теңізі аумағы дағдарыс шегінде тұрған экологиялық  зоналардың категориясына кіреді. Аймақтың нақты экологиялық сыйымдылығын ескерумен мұнай өндірудің теңгерілген  көлемі кезінде, Каспийдің балық  шаруашылық мәні бірнеше онжылдықтар  барысында тұрақтандырылады, және тұру ортасы болашақ ұрпақ үшін қанағаттанарлық  күйде толық сақталады.

Демек, барлық каспий маңындағы  мемлекеттерге көмірсутекті шикі затты  игеру кезінде бірыңғай нормативті, әдістемелік және құқықтық құжаттарды әзірлеу және енгізу қажет, олар Каспийдің  экожүйесіне техногенді әсерін жояды  немесе төмендетеді. Егер бұл елдер  бірлесіп, дұрыс табиғи ресурстарды  пайдаланып, өсімдіктер мен жануарлардың санын көбейту бойынша жұмыстар,табиғатты  қорғау шараларын, жүргізетін болса, Каспий өмір сүретін болады. Экологиялық  қауіпсіздікті қамтамасыз ету, экологиялық  мониторингті дамыту әрбір мемлекеттің  басым мәселесі болып табылады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Жұмыстың өзектілігінің  негізін – Елбасының сөздерінен ойыма  салған сындарлы ақиқатынан туындап, құрады.

Жалпы, қарастырып отырған  мәселе, қазіргі күні кімді болсын алаңдататыны рас. Себебі, бұл мәселенің  шегінде біздің – кешегіміз бен  бүгінгіміз, ал одан кете еретеңіміз етек алған.

Экологиялық жағдайдың орын алуын айтумен қатар, оны шешудің  де көптеген жолдары мен нұсқауларын  атап көрсеттік.

Жұмыс өз деңгейі мен бағалық  үстемесін табарына үміттіміз, оның үстіне « қаққан қазықтың да өз мақсаттылығы бар » екендігіне сенімдіміз.

Баршамыз бірігіп, ел алдындағы  борышымыз мен міндетімізді орындауға  ниеттіміз. Ең алдымен, өзіміз өмір сүріп  отырған ортамызды тұрақты түрде  дамытумен қатар, оның экологиялық  мән жағдайын да толық негізде  қамтамасыз етуіміз керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Панин М.С. Экология  Казахстана. Семипалатинск, 2005.

2. Габов Ю. А. Экологическая безопасность Казахстана (мифы и реальность), Астана, 2006.

3. Исмаилов Ч. Экономико-географические условия. Развитие нефте-газово- химического комплекса в Прикаспийских районах. Баку, 2003.

          4. Брагин Б.И. Тяжелые металлы и хлорорганические пестициды в озере Балхаш и рациональное использование его сырьевых ресурсов. Балхаш, 1992.

 5. Мамедов Р.. Формирование Международно-правового статуса Каспийского моря в постсоветский период / Р. Мамедов// Центральная Азия и Кавказ. - 2000.

 6. Декларация по проблемам устойчивого развития бассейна Аральского моря. Нукус. 1995.

 7.Программа конкретных действий по улучшению экологической обстановки в Приаралье. 1994. 23-24 июня. 

8. Баркелиев Т. Главные экологические проблемы Каспийского моря.//Экспертиза, 2002.