Топинамбур гүлінің құрамынның химиялық құрамын зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді талдау

Энергетикалық қызметі. Жасушадағы белок тотығып, оның мономерлері аминқышқылдарына дейін, ал аминқышқылдары өз кезегінде одан әрі қарапайым заттарға-көмірқышқыл газы мен суға дейін ыдырайды. Нәтижесінде ыдыраған 1г белоктардан 17,6 кДж энергия бөлінеді. Белоктың осыншама алуан түрлі қызмет атқаруы, олардың тіршілік үшін аса маңызды органикалық қосылыс екенін дәлелдейді. Белок құнарлы қоректік зат, оның организмде жетіспеуі адамды қауіпті ауруларға ұшыратады. Сондықтан денсаулық сақтау үшін сапалы белок қажет. Құрамында аса құнды аминқышқылдары болатын белоктар сапалы белок деп аталады. Адам организмінде кейбір белоктар синтезделмейді, оларды дайын күйінде өсімдік және жануартекті азық-түліктердің құрамынан қабылдаймыз[59].

Фенол қышқылдары өсімдіктерде ароматты сипатта көп топты болып келеді. Оның құрамында гидроксил тобының санына байланысты бір атомды, екі атомды және т.б ароматты сақинаның санына байланысты олар әр түрлі болуы мүмкін. Бос күйіндегі фенол қосылыстары кристалл, аморфты заттар түрінде, түсті немесе түссіз болуы мүмкін. Суда және спиртте ериді. Өсімдіктерде фенол қосылыстары мономер, димерлер, олигомерлер (алмасу процесіне активті түрде қатысады) және полимерлер (лигниннің қабырғаларына жинақталады) түрінде бос күйінде немесе гликозидтер түрінде кездеседі. Фенол қосылыстары негізгі көміртек қаңқалары бойынша жіктеледі:

-жай  фенолдар (окси-, ди-, триоксибензолдар) 

-С6-С1-фенолқышқылдары;

-С6-С2-фенолспирттер, ацетофенондар, фенилсіркеқышқылы;

- С6-С3-оксикаричқышқылдары, кумариндер, хромомдар;

- (С6-С3)n-лигнандар;

- С6-С1-С6-ксантондар;

-С6-С2-С6-антрацендер;

-С6-С3-С6-әр түрлі тобы бар флаваноидтар;

-(С6-С3-С6)n-конденсирленген илегіш заттар;

-(С6-С3 С3-С6)-лигнандар;

Ең қарапайым қосылыстар бір бензол сақинасы бар жай фенолдар болып табылады. Олар:бензой қышқылдары, фенол спирттері, фенилсірке қышқылдары және оның туындылары. Құрамындағы ОН тобына байланысты бір, екі және үш атомды фенолдар және оның туындылары болып бөлінеді. Көп жағдайда олар күрделі эфирлер, гликозидтер немесе гидролизденген илегіш заттар түрінде кездеседі. Қарапайым фенилпропаноидтарға гидроксикарич қышқылдары, оның күрделі эфирлері және гликозидтер, сонымен қатар фенилпропандар және циннамоиламидтер жатады. Фенилпропаноидтардың биогенетикалық туыстары кумариндер, хромомдар, флавоноидтар, халкондар, аурондар, антоциандар, катехиндер, лейкоантацианидтер және басқа да көміртек қаңқалары мынадай болатын қосылыстар жатады: С6-С3 және С6-С3-С6. Олар барлық өсімдікте және 70%-дан астам дәрілік өсімдікте кездеседі [60].

 

 

1- диаграмма. Топинамбур гүлінің химиялық құрамының мөлшері

 

 

2-диаграмма .Топинамбур гүлінің химиялық құрамының мөлшері.

 

3.2 Топинамбур гүлінің құрамындағы макро және микро элементтерді анықтау нәтижесінде алынған мәліметтерді талдау

 

            Топинамбур гүлінің құрамындағы макро және микро элементтердің мөлшері атом-эмиссионды жартылай сандық спектрлік анализ әдісімен АAnalyst 400 приборында анықталды. Нәтижесі 4-кестеде және 3- ші диаграммада көрсетілген.

 

4-кесте. Топинамбур гүлінің құрамындағы макро және микро элементтердің мөлшері

                                                                                                          

Элементтер атауы                                                    Шикізат                атауы	Сu, Мг/100г	Zn, Мг/100г	Mn, Мг/100г	Fe Мг/100г	Co Мг/100г	Cd Мг/100г	Ca, %	Mg, %	K, %	Na, %
Алматы топинамбур  гүлі	6,85	6,87	20,5	482	0,13	<0,02	1,24	0,59	2,19	0,80
Ташкент топинамбур  гүлі	6,80	6,84	20,5	320	0,13	--	1,24	0,59	2,12	--

 

Макро және микроэлементтердің адам ағзасында алатын орны ерекше.

           Мыс. Макро және микроэлементтердің адам ағзасында алатын орны ерекше. Мысалы, егер ағзада мыс жетіспесе, бауырда қорланған темір гемоглобинмен байланысқа түсе алмайды. Мыстың мөлшерінің аз немесе көптік шамасының көрсеткіші -адамның шашы. Мыстың мөлшері төмендеген кезде немесе жетіспеген жағдайда шаш тез ағарады. Мыс қанға оттектің өтуін қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде жасуша, ұлпалар оттекпен жақсы қамтамасыз етіледі. Мыс көптеген ферменттердің құрамына кіреді, ұлпалардағы тотығу реакциясын жылдамдатады. Организмінде өте аз кездеседі. Бірақ оның маңызы ерекше зор. Мыстың аса маңызды қызметінің бірі – қан түзуге қатысады. Бұл ретте мысты басқа элементтердің ешқайсысы ауыстыра алмайды. Мыс темірдің жілік майына алмасуына көмектеседі.

              Мырыш. Жануарлар мен өсімдіктердің дамуы, өсіп-жетілуіне қажет элементтердің бірі. Ол тотығу-тотықсыздану процесіне негізгі қатысушы. Хлорофилл синтезіне қатысады. Ал хлорофилл дәндерінсіз жасыл өсімдіктер болмайды. Өсімдіктер бойындағы азоттың ассимиляциясына да қатысады.

Калий су алмасуын реттейді. Натрий организмде судың ұсталып тұруына көмектеседі, ал калий оның бөлініп шығуына себепкер. Азықта натрий жетіспеген жағдайда ұлпалар суын жоғалтады. Сусыздық салдарынан малдың азыққа деген тәбеті нашарлайды. Организмде натрий артылып кетсе, оның иондарының гидраттануы салдарынан ұлпалар кеуіп, ісіне бастайды.

Өсімдік тектес қоректе калий тұздары көп. Сондықтан қалыпты жағдайда калий тапшылығы сезілмейді дерліктей.  Нерв талшықтары мен бұлшық ет талшықтары арқылы қозудың берілуінде натрий мен калий иондары үлкен қызмет атқарады. Ал, жүрек бұлшықеттері жұмысының реттелуінде К+ ионының маңызы зор. Ұзақ уақыт калий жетіспеу салдарынан организм миокарда инфарктіне ұшырауы мүмкін.

Темір. Темір аса бағалы биоэлементке жатады. Ол алуан түрлі қызмет атқарады. Омыртқалы жануарлар организмдегі темірдің 70 пайыздайы эритроцит құрамында болады. Эритроциттегі темірдің концентрациясы 20 ммоль мөлшерінде, ал мал қанының плазмасындағы мөлшері 11,10-30,10 ммоль/л. Организмде темір жетіспесе қан түзілу процесі бұзылады да, қан аздық ауруы пайда болады. Құрамында темір бар белоктар жасушада оттегін, көмірқышқыл газды ауыстырып жеткізеді және көптеген тотығу-тотықсыздану реакцияларын катализдейді.

Марганец. Организмде өте аз мөлшерде кездеседі. Жас ұлпаларда оның мөлшері 0,01 ммоль шамасындай. Марганец- көптеген ферменттердің жұмысын күшейтуші активатор. Организмде марганецтің жетіспеуі салдарынан ұрықтың ұлпасы бүлінеді, жануарлардың ұрықтану қабілеті жойылады және тіршілікке қабілетсіз төл туады. Марганец жетіспеген кезде сүйекте және шеміршекте органикалық матрикс мөлшері азаяды. Соның салдарынан қаңқаның қалыпты пішіні өзгереді.

Магний. Магний биологиялық активті элементтердің бірі. Организмде магнийдің 60% шамасындай сүйек құрамында, оның қан сарысуындағы концентрациясы 0,85 ммоль/л шамасында. Шамамен 1моль Mg+2 организмде бос күйінде, оның қалған басқа бөлігі белоктармен және басқа органикалық қосылыстармен байланысқан түрде кездеседі. Mg+2 рибосоманың жасушада ақуызды синтездейтін апарат екені белгілі. Көбінесе магний ионын марганец ионы алмастыруы мүмкін [61].

 

 

 

3-диаграмма. Топинамбур гүлінің құрамындағы макро – микро элементтер мөлшері

 

3.3 Топинамбур гүлінің құрамындағы  аминқышқылын анықтау

         

           Топинамбур гүлінің құрамындағы аминқышқылы мөлшері "Карло – Эрба - 4200" (Италия - АҚШ) газды – сұйықтық храматографында анықталынды.

 

5-кесте. Топинамбур гүлінің құрамындағы амин қышқылдарының мөлшері, мг/100 кг

амин қышқылдарының атауы   Шикізат	Аланин	Глицин	Лейцин	Изолейцин	Валин	Глютамат	Треонин	Пролин	Метионин	Серин	Аспаратат	Цистин	Оксипролин	Фенилаланин	Тирозин	Гистидин	Орнитин	Аргинин	Лизин	Триптофан
Алматы (мг/100кг)	1550	502	813	546	408	2001	422	1248	220	910	1654	102	6	625	596	480	6	612	440	225
Тәшкент (мг/100кг)	1675	544	883	578	450	2194	448	1295	298	978	1820	121	7	652	685	503	7	638	462	244

          

             5 – кестеден корип тұрғанымыздай Алматы топинамбур гүлінен қарағанда Ташкент  топинамбур гүлінің құрамында аланин, глютамат, аспаратат, метионин,тирозин және аргинин  көп  кездеседі.

       Амин қышқылдарының адам ағзасында алатын орны ерекше. Мысалы, Белок молекуласындағы ең алғаш өндірілген — глютамин. Ол тамақ өнеркәсібінде азық-түлікке қосылады, оның сапасын жақсартады. Медицинада глютамин кышқылын нервтік ауруларды емдеуге де қолданады.

    Амин қышқылдарының ішінде маңызды амин қышкылдарының бірі — лизин. Бұл амин қышқылы рационнын ең құнды, қажетті құрам бөлігі болып есептеледі. Нанның кұнарлылығы лизинді қосқанда артады.

          Адам организміне қажетті амин кышқылдары азықпен бірге қабылданады. Олардың ішінде изолейцин, валин, лейцин, метионии, треонин, фенилаланин, лизин, гистидин, аргинин, триптофан ерекше қажет. Осы амин қышқылдарының азық-түліктің құрамында болуы азық-түліктің қоректік құндылығын арттыра түседі. Сонымен қатар осы жиырма шақты аминқышқылдары белок биосинтезіне қатысады.

        Барлық ағзалардың зат алмасу процесіне амин қышқылдары қатысып витаминдер, гормондар, мидиаторлар, пуринді, пиримидинді азоттық негіздердің алқолоидтердің т. б. гормондар биосинтезінің негізгі қосылыстарын түзу қызметін атқарады.

 

 

1-сурет. Алматы обылысы Топинамбур гүлінің құрамындағы амин қышқылдарының хроматограммасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-сурет. Ташкент обылысы Топинамбур гүлінің құрамындағы амин қышқылдарының хроматограммасы

 

3.4 Эфир майын топинамбур гүлінен бөліп, құрылысын, құрамын зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді талдау

 

1. Алматы  обылысы топинамбур гүлінде гексанмен бөлінген эфир майының мөлшері 2,33% құрайды. Эфир майының тығыздығы 0,950 г/см3, сыну көрсеткіші  1,2090 болды. Эфир майының компоненттік құрамы Қызылорда қаласында Agilent 7890 ⁄ 5975 (АҚШ) газды – хромотографиялық әдіспен анықталды.

3-сурет. Алматы обылысы Топинамбур гүліндегі эфир майының химиялық құрамының хроматограммасы

           Бөлінген эфир майының химиялық құрамында 14 компонент бар екені анықталды.Оның негізгі компоненттер құрамына:  1,5 – дифенил -2Н-1,2,4-триазолин – 3 – тион, Фталь  қышқылы, ди (3,4-диметилфенил) эфирі, Саркозин, N- (3 – метлксибензоил) – дедоксил эфирі, дифенилдиметилсилан, 2,4- диметилпиримидо [1,2 - а] бензимидазола. Құрылыс формулалары 6 –кестеде көрсетілген.

 

 

 

 

 

6-кесте. Алматы обылысы топинамбур гүлінен алынған эфир майының компененттік құрамы

 

№	Ұстау уақыты, TR мин	Мөлшері, %	Компененттің атауы	Құрылысы	Брутто формуласы
1	7.388	9.08	Бензол, 1,3 - диметил		C8H10
2			р- Ксилол		C8H10
3			о- Ксилол		C8H10
4	31.866	9.73	1,3-дифенил-2Н-1,2,4-үшазолин-3 тион		C14H11N3S
5			Фталь қышқылы, ди (3,4-диметилфенил) эфирі		C24H22O4
6			Кис-3,4,5-үшметокси-.бета.-метил-.бета.-нитростирол		C12H15NO5
7	32.839	7.56	Силан,диметил (1-фенилпропокси) гексадецилокси		C27H50O2Si
8			2-(4-йод-фенил) – 6 – пентил -5,6,7,8 - төртгидро  хинолин		С20H24IN
9			6-хлор – 4 – 2 – (3,4,5 – үшметокси фенил) хинолин		C24H20Cl  NO3
10	35.242	30.49	н – Гексадекан қышқылы		C16H32O2
11			Үшдекан қышқылы		CH3(CH2)12COOH
12			Саркозин,N – (3 - метоксибензоил)-, дедоксил эфирі		C23H37NO4
13	40.381	43.14	Дифенил диметил силан		C14H16Si
14			2,4 – диметилпиримидо [1,2-а] бензимидазола		C12H11N3