Жоспар
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда әлемдік экономиканың
көшбасшыларына айналып, жоғары технологиялар
саласы мен инновациялық жүйені дамытудың
озық үлгісін көрсете білген бірқатар
елдер бар. Бұл елдер шикізатты алу мен
оны алғашқы өңдеу үрдісін қамититын индустриалдануға
дейінгі, сондай-ақ шикізатты толық өңдей
отырып, одан дайын өнім жасауға дейінгі
үрдістерді қамтитын индустриалды кезеңдердің
барлығынан өтіп, енді жоғары технологиялар
мен инновацияларға негізделген постиндустриалды
экономиканы жасақтаумен, оның басым бағыттарын
жетілдірумен айналысуда. Басқаша айтқанда,
олар қосылған құн тізбегін толық қалыптастырып,
ғылыми сыйымды, әрі инновациялық сипаты
бар өнімдер мен қызметтерді нарыққа ұсынып
келеді.
Осы тұрғыдан алғанда Қазақстан
Республикасында аталған бағыттарда көптеген
жұмыстар атқарылып келеді. Атап көрсетер
болсақ, 2003 жылы елдің инновациялық-индустриялық
дамуын қалыптастыру және экономиканың
нақты, түпкі өнім өндіру секторын өркендету
әрі әртараптандыру мақсатында «Қазақстан
Республикасының Индустриялық-инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы»,
2005 жылы «Қазақстан Республикасының Ұлттық
инновациялық жүйесінің қалыптасуы мен
дамуының 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламасы»,
ел экономикасының инновациялық белсенділігін
көтеру мақсатында 2006 жылы ҚР «Инновациялық
қызметті мемлекеттік қолдау туралы»
Заңы қабылданды. Осылардың негізінде
2003 жылдан бастап отандық инновациялық
әзірлемелерді қолдау мен оны өндіріске
ендіруге, сонымен бірге Қазақстан Республикасын
болашағы зор шетелдік технологияларды
трансферттеу алаңы ретінде дамытуға
бағытталған инфрақұрылым жүйесін құру
үрдісі басталып кетті.
Индустриялық-инновациялық
дамуды қалыптастыру аясында мемлекет
тарапынан жүргізіліп жатқан саясаттың
алғашқы нәтижелері де көрініс бере бастады.
Мәселен, еліміздің индустриялық-инновациялық
стратегиясының алғашқы кезеңі аяқталып
(2003-2007 ж.ж.), нәтижесінде даму институттары
және инновациялық инфрақұрылым элементтері,
яғни, инновациялық қызметті жүзеге асыруға
қажетті алғышарттар қалыптасты.
Міне мұның барлығы да отандық
инновациялық инфрақұрылымды дамытудың
тиімді тетіктерін қалыптастыруды қажет
етеді. Өйткені, тек дамыған инновациялық
инфрақұрылымы қалыптасқан ел ғана инновациялық
ортаның толыққанды қатысушысы бола алады.
Бұған қоса, инновациялық әлеуеті дамыған
елдер болашақтың бағдарын елдегі табиғи
ресурстарға қарап емес, адам капиталының,
оның интеллектуалдық қуатының шамасына,
инновациялық өнім, қызмет, сапалы жұмыс
жасай алатын өнеркәсіптік, өндірістік
инфрақұрылымның мүмкіндіктеріне, ғылыми-зерттеу,
ғылыми-ізденушілік орталықтарының шамасына
қарап айқындайды.
Бәсекелік ортада ұлттық экономиканың
қуатты болуын қамтамасыз ету еліміздің
негізгі ұстанымдарының біріне жатады.
Ашық нарықтың басты талабының бірі әрбір
тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыру
деп білсек, онда осы талапқа сай экономика
құрылымын жасақтау басты міндет болып
қала бермек. Нарықтың үдемелі және өзгермелі
сұранысын тез қанағаттандыру инновациялық
әдістерді пайдаланумен ғана жүзеге асатыны
белгілі. Сондықтан да, ұлттық экономиканың
жедел және тұрақты дамуы еліміздегі инновациялық
орта мен инновациялық инфрақұрылымның
нәтижелі жұмыс істеуіне тікелей тәуелді
деуге толық негіз бар. Осыған орай, 2010
жылы Қазақстан Республикасының үдемелі
индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
әзірленді.
Инновациялық инфрақұрылымды
дамыту бағытында инновациялық әлеуеті
мен өзіндік даму үлгісі қалыптасқан елдердің
қолдануға тиімді тәжірибелері мен озық
үлгілерін, олардың ғылыми сыйымды әрі
жоғары технологиялы инновациялық өнімдерді
шығарудағы жетістіктерін пайымдай отырып,
еліміздің ұлттық инновациялық инфрақұрылымын
дамытудың экономикалық механизміндегі
негізгі тетіктер ретінде жағымды экономикалық
ортаны қалыптастыру, инфрақұрылым шеңберіндегі
элементтердің белсенділігін арттыру,
оларды мемлекеттің қоғамдық, өндірістік,
әлеуметтік, ғылыми және басқа да істеріне
тығыз араластыру, бір-бірімен өзара үйлесімділігін
қамтамасыз ету, сондай-ақ ғылыми-техникалық
әлеуеттің мүмкіндіктерін пайдалану және
оларды елдің барлық салаларында сынауға
және қолданысқа енгізуге мүмкіндік жасау
қажеттілігі туындайды.
Экономиканың жаңа, сапалы жағдайға
көшуi барысында инновациялық мүмкiндiктерi
маңызды деңгейі көтерiлдi. Инновациялық
экономиканы қайта ұйымдастыруға ғылыми
сыйымдылықты өндiрiстi тек дамытуға мүмкiндiк
бередi. Бұл көрсеткiштер экономикалық
өсудi қамтамасыз етудің маңызды факторы
болып табылады.
Бiздің елiмiз үшiн экономикада
инновациялық процестi мүмкiндiк қолдау
бойынша дамыған елдердің тәжiрибелерiн
шығармашылық түрде қолдану маңызды болып
табылады. Ол инновациялық қызметтің отандық
даму жүйесiн iске асыруға мүмкiндiк бередi.
Бұл сұрақтарды зерттеу маңыздылығы –
ғылыми-техникалық инновациялық саясатты
аумақтық басқару органдарын құру арқылы
жүзеге асырғанда арта түседi.
Инновациялық қызмет мәселелерiн
теориялық зерттеуге үлкен назар аудару,
Қазақстан экономикасының әлемдiк шаруашылыққа
мәртебелi енуi бойынша маңызды жұмыстар
атқарылу қажетттiлiгiне тiкелей байланысты.
Көптеген салалардың артта қалуы инновациялық
сипаттағы кәсiпкерлiк қызметтің артта
қалып дамымауына байланысты болып
табылады. Сонымен қатар осы инновациялық
қызмет саласын дамытуда инвестициялық
тарту маңызды мәселелердің бiрi болып
табылады.
Жоғарыда айтылғанның бәрi ҚР
инновациялық-инвестициялық мәселенің
теориялық және практикалық мәнiн, яғни
бұл ғылыми зерттеу жұмыстарының маныздылығын
анықтайды. Қазіргi таңда көптеген
әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi шешуде
инновациялық қызмет өнiмiн тиiмдi пайдалану
маңызды болып табылады. Бұл жалпы елдің
инновациялық мүмкiндiктердің дамуын қамтамасыз
етедi.
Қазақстан Республикасының
Индустриалдық – инновациялық дамуының
2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік стратегиясы
«Индустриялды-инновациялиқ
даму» дегеніміз жаңа жаңалық пен ғылымды,
технологияны өндіріспен тығыз байланыстырумен
көзделген экономикалық даму бағыты. Қазақстан
Республикасының Индустриалдық – инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттік
стратегиясы Қазақстан Президентінің
«Елдегі жағдай туралы және 2002 жылға арналған
ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары
туралы» Қазақстан халқына Жолдауында
және Қазақстан кәсіпкерлерінің оныншы
форумында берген тапсырмаларына сәйкес
әзірленген болатын. 2003-2015 жж. Индустриалды-инновациялық
дамуы Стратегиясының басты мақсаты да
тұрақты өсім траекториясына шикізаттық
бағыттан сервистік-технологиялық экономикаға
көшу мақсатында өндіріс салаларын дамыту
көзделген. Инновациялық даму жолын таңдау
себептерінің негізгілері: әлемдегі өнеркәсіптің
технологиялық жолмен қарқынды дамуы,
әлемді жаһандану процесінің орын алуы,
еліміздің ДСҰ-на кіру мақсатына байланысты
өнеркәсіпті бәсекелестікке дайындау
қажеттілігі және бәсекеге қабілетті
елу елдің қатарына қосылудағы мақсатқа
жету болып отыр.
Бүгінгі таңда инновациялық
типті экономикаға жалпы дүние жүзінің
көптеген елдері енуде. Кейбір аса дамыған
елдер инновацияны дамытуды ертеректе
бастап кеткен. Соның біріне бүгінде экономикасы
қарыштап дамып, әлемдік экономикада көш
бастап келетін АҚШ-ты атап өтуге болады.
Сол сияқты Қазақстанның да
басымды мақсаттарының ең негізгісі –
инновациялық жағдайды дамыту арқылы
әлемдік экономикалық жүйеге Қазақстанның
интеграциялануының нәтижелі жүйесін
құру. Негізінен индустриалы-инновациялық
бағыт дағдарыстан кейінгі Қазақстанның
дамуы моделінің негізі болып табылады.
Қазақстанның 2003-2015 жылдарға
арналған индустриалды-инновациялық даму
бағдарламасы мемлекеттің экономикалық
саясатын қалыптастыра отырып, ел экономикасының
шикізаттық даму бағытынан арылып, өңдеуші
өнеркәсіптерді дамыту жолымен экономика
саласын диверсификациялау жолымен тұрақты
даму жолына қол жеткізуді көздейді.
Үдемелі индустрияландыру –
қазіргі таңда Қазақстан үшін объективті
қажеттілік. 2010-2014 жылдарға арналған Үдемелі
индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы
ұлттық экономиканы әртараптандыру мен
жаңғыртуға, инновация мен шағын және
орта бизнесті дамытуға бағытталған. Үдемелі
индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы
алдағы 5 жылда да еліміздің экономика
саласындағы негізгі құжаты болып қала
бермек. Мемлекеттік бағдарламаның шеңберінде
2015 жылға қарай елдің ІЖӨ 50 пайызына қол
жеткізу міндетіне қол жеткізу көзделген.
Ол үшін басты үш бағытты атап өткен жөн.
Ең алдымен – индустриалдандыру. Ол жаңа
өндірістік қуаттылықтарды, өнеркәсіп
пен агроөнеркәсіпте қосылған құны жоғары
өнімдерді жасауға бағытталған. Екіншісі
– үдемелі индустриалдандыру. Бұл дағдарыстан
кейінгі даму және Кеден одағына мүшелікпен
байланысты жаңа перспективалар жағдайында
өзіміздің бәсекелік артықшылықтарымызды
барынша тиімді пайдалану. Үшінші міндет
– инновациялық индустриалдандыру деп
аталады.
Әлемде инновациялық қызметті
қолдау тәжірибесінің қаншалықты көп
болғанымен де Қазақстан экономикасы
үшін ең қолайлысын,тиімдісін елдің
экономикалық, ғылыми-техникалық, табиғат-климаттық
ерекшеліктеріне қарай таңдаған жөн деп
есептейміз. Бұл шетелдік тәжірибені бірден
көшіре салу емес, керісінше олардың инновациялық
ынталандыру шараларын зерттеп, соған
қарай инновациялық процестерді жүзеге
асыру жүйесінің қазақстандық моделін
қалыптастыруымыз қажет.
Мемлекеттің негізгі инновациялық
саясаты келесі шараларды қамтуы тиіс:
-инновациялық шаралардың
экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық
негіздерін қалау;
-өндіріс тиімділігі мен
ішкі нарықтағы тауар өндірушілердің
өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін
технологиялық жаңалықтар енгізу
негізінде арттыру;
-кәсіпкерлердің инновациялық
белсенділігін көтеру және инновациялық
іс-әрекеттерді асыруға бөлінген
мемлекеттік қаржыларды тиімді
қолдану;
-отандық инновациялық
өнімді халық аралық нарықта
өткізуде қолдау және Республикадағы
өнімнің осы түрі бойынша экспорттық
әлеуетті арттыру.
Жаңа инновациялық саясат іске
асқаннан кейін келесі нәтижелерді күтуге
болады:
-өндірістік жүйедегі
ресурстарды қолданудың тиімділігін
арттыра отырып, бәсекелік артықшылықтың
ерекше түрімен ұлттық экономиканы
жетілдіруде құрылымдық өзгерістер
енгізу;
-халықтың әл-ауқатын, өмір
сүру деңгейінің жақсаруы.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
«Нұр Отан» партиясының 12-съезінде ел
экономикасының алдағы бесжылдықтағы
жедел индустриалды даму кезінде негізге
алынатын жеті басым бағытын айқындап
берген болатын:
1. Агроөнеркәсіп кешені;
2. Құрылыс саласы;
3. Мұнай өңдеу;
4. Металлургия;
5. Химия өнеркәсібі және
фармацевтика;
6. Энергетика;
7. Көлік және телекоммуникация
инфрақұрылымын дамыту.
Инновациялық саясаттың іске
асуының белсенділігі негізі қаржы мәселесіне,
оларға деген экономикалық қажеттілікті
анықтайтын нарықтық сұранымға, бәсекелік
ортаның дамуына, ғылыми-техникалық әлеуеттің
дамуы, тұрғындардың менталитеті, олардың
білімі мен мәдени деңгейі және сыртқы
экономикалық байланыстарға тәуелді.
Бұлардың әрқайсысы инновациялық процесстерге
тікелей немесе жанама түрде әсер етіп
отырады.
Соңғы жылдар ішінде өнеркәсіп өндірісі
көлемінде және жұмыспен қамтылу санында
шағын бизнес секторының үлесі өзгеріссіз
қалып отыр және тиісінше 2,8-3,2% және 12,4-14,0%-ды
құрап отыр, бұл индустриясы дамыған елдердегіден
бірнеше есе аз.
Жалпы, индустриалды-инновациялық саясаттың
басты мақсаты шикізаттық бағыттан бас
тартуға ықпал ететін экономика салаларын
инновациялық технологияларды ендіру
жолымен мемлекеттің тұрақты дамуына
қол жеткізу екені мәлім. «Қазақстан
жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»
атты биылғы жолдауында еліміз мүмкіндігінше
тез осы жүйеге көшу керектігін атап өтеді.
Сонымен қатар, «Қазақстан – 2050: Қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты стратегиясында
сервистік-технологиялық экономикаға
өту үшін жағдай жасау керектігін де айтқан
болатын. Жалпы, индустриалды-инновациялық
саясат бойынша өңдеуші өнеркәсіптер
және қызмет көрсету салаларында бәсекеге
қабілетті және экспортқа негізделген
тауарларды, жұмыстар және қызмет көрсетулер
өндірісін дамыту мәселесі ең бірінші
орынға қойылады.
Индустриялық-инновациялық дамудың 2003-2015
жылдарға арналған стратегиясының негізгі
бағыттары бойынша елімізде жұмыстар
жүргізіліп келеді. Мемлекет жоғары технологиялы
өндірістер қалыптастыруға, оның ішінде
шетелдік те, салааралық та технологиялар
трансфертінің тиімді жүйесін жасауға
жәрдемдесу үстінде. Сонымен қатар, жоғары
ғылыми-технологиялық әлеуеті бар ғылыми-техникалық
және өнеркәсіптік ұйымдар мен кәсіпорындар
желісі бар қалаларда қазіргі заманғы
ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды
жасап, оның қазіргі заманғы элементтерінің
қызметін (технопарктер, ұлттық ғылыми
орталықтар, ғылыми-технологиялық аймақтар
және c.c.) қолдауда. Индустриядан кейінгі
экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды
дамытуда қазіргі ғылыми-техникалық әлеует
салаларын пайдалану мүмкіншілігі біздің
елімізде де берілген. Қазақстан қазірдің
өзінде мына салалардағы әзірлемелер
негізінде ғылымды көп қажет ететін өндірістерді
дамыту үшін белгілі бір ғылыми базаға
ие, оның ішінде: биотехнологиялар (ауыл
шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттары
мен жануарлардың генотиптері, бактериялар
штамдары және басқалары); ядролық технологиялар;
ғарыштық технологиялар; жаңа материалдар,
химиялық өнімдер және басқаларды жасау.
Ғылыми-техникалық және өндірістік ұйымдар
мен кәсіпорындардың инновациялық қызметін
ынталандыруға, ғылым мен инновациялар
салаларына инвестициялар тартуға, өнеркәсіп
пен қызмет көрсету саласына инновациялардың
жылдамырақ енуіне бағытталған заң шығару
базасы да елімізде барынша жетілдіріліп
жатыр. Бұл дегеніміз, бізде индустриалды-инновациялық
саясаттың алғышарты жасалып қойғанын
көрсетеді.
Осы стратегия бойынша ҚР дамыған 50 мемлекеттің
қатарына қосылды. Бүгінгі таңда Қазақстан
күрделі экономикалық және саяси міндеттерді
табысты шешуде басқа елдерге үлгі болатын
деңгейге көтерілді. Ендігі уақытта Қазақстанның
бәсекеге қабілетті 30 елдің көшбасшылығына
ұмтылуы заңды құбылыс. Өйткені, еліміздің
экономикалық әлеуеті мен қоғамдағы саяси
тұрақтылық, демократияның дамуы оған
мүмкіндік беріп отыр.
Жалпы, 2014 жыл – Қазақстандағы индустрияландырудың
алғашқы бесжылдығы аяқталатын жыл.
Индустрияландыру бағдарламасы жүзеге
асқан 4-5 жыл ішінде 672 жоба іске қосылыпты.
Ең бастысы, 69 мыңға тарта жаңа жұмыс орындары
ашылған. Сөйтіп, жаһанды жұмыссыздық
атты құбылыс жалмап тұрған тұста Қазақстанның
осы саладағы көрсеткіші уыста ұсталды.
Сонымен қатар, өткен жылдар ішінде индустрияландыру
арқасында Қазақстанда бұған дейін шығарылмаған
325 түрлі жаңа өнімдер өндірісі игеріле
бастаған. Бұл да индустрияландыру саясатының
ел игілігіне айналғанының нақты көрінісі.
Тоқтала кететін жайт, машина жасау, құрылыс
индустриясы мен химиялық өнеркәсіп салалары
өңдеуші өнеркәсіптегі өсімнің негізгі
драйверлері саналады. Бұл ретте машина
жасау 75 пайызға, металл емес өндіріс пен
минералды өнімдер 47 пайыз, химиялық өнеркәсіп
28 пайызға өскен. Бұдан бөлек, Үкімет индустрияландыру
картасындағы жобалардың жүзеге асуын
жүйелі қадағалап келеді. Жұмыс тобының
мәліметтеріне қарағанда, картадағы жобалардың
80 пайызында жұмыс жоспарға сай жүріп
жатса, шамамен 300 жоба өздерінің толық
өндірістік қуатына мінген. Тұтастай алғанда,
Индустрияландыру картасына ілінген жобалар
арқасында 3,2 триллион соманың өнімдері
шығарылған. Ал Карта аясындағы жобалардың
шет мемлекеттерге экспортқа шығарған
өнімдер құны 133 млрд. теңгені құрайды.
Сонымен қатар, Үкімет қазір 48 республикалық
жобаны жіті бақылауға алған. Ал сол 48-дің
15-і бірінші бесжылдық аясында іске қосылады
деп жоспарланса, республикалық жобалардың
басым бөлігі, атап айтқанда 8 трлн. теңгені
құрайтын 33 жоба келесі бесжылдықта іске
қосылмақ. Сөйтіп, индустрияландыру бағдарламасының
нақты нәтижелері екінші бесжылдықта
сезіле бастайтынға ұқсайды. Бейнелі түрде
алсақ, бірінші бесжылдық индустрияландырудың
іргетасын қалады, енді негізгі жұмыс
жанданбақ. Ендеше, бұл кезең Үкіметтен
бұрынғыдан да сауаттылықты талап етеді.