Акционерлік қоғамның нарықта алатын орны мен мәні

КІРІСПЕ

Менің  курстық жұмысымның тақырыбы акционерлік қоғамдардың қаржыларын зерттеуге арналып, бұл бағытта кәсіпкерлік ұйымның бір түрі ретіндегі акционерлік қоғамдарды қызметінің құқықтық астарын ашуға бағытталған.

Мен курстық жұмыста келесі сұрақтарды қарастырдым: акционерлік қоғам  ірі  кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде, акционерлік қоғам заңды тұлға  ретінде ұйымдастырылу ерекшеліктері, акционерлік қоғамды басқару ерекшеліктері, Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдар қызметінің ерекшеліктері, акционерлік қоғамдар қаржыларының ұйымдастырылуы, Қазақстанда акционерлік қоғамдар және құнды  қағаздар нарығының жағдайы,    Қазақстанда акционерлік қоғамдарды дамытудың проблемалары мен дамыту жолдары

Бұл тақырып нарық экономика жағдайында өте өзекті болып табылады. Себебі қазіргі кезде экономикада қызмет ететін кәсіпорындар ұйымдастырушылық құқықтық тұрғыдан сан алуан және қызметінің көлемі жағынан алуан түрлі болып табылады.  Дегенмен олардың көп түрлілігіне қарамастан оларды реттелген топтарға бөліп, олардың шаруашылық қызметін реттейтін шаруашылық заңнаманың белгілі нормалары құрастырылған.

Кәсіпкерлік қызметті ұйымдастырудың ерекше формасы ретінде акционерлік қоғамдарды атауға болады.

Акционерлік қызметтің қалыпты қызметі оның қызметіне деген нарықтық және институционалды бақылау механизмдерін ұйымдастыруысыз акционерлер мен менеджерлердің мүдделерінің балансын қамтамасыз ету мүмкін емес. Осының барлығы акционерлік қоғамдар моделін құрайды.

Акционерлік қоғам ол акциялар эмиссиялары арқылы капиталдардың қосылуы нәтижесінде құрылым, оның мүшелері қоғамның мінідеттемелері алдында өздерінің иелігіндегі акционерлік қоғамнан сатып алған құнды қағаздар көлемінде жауапкершілік артады, яғни сатып алынған құнды қағаздар көлемі неғұрлым зор болса құнды қағаздар бойынша міндетемелер және түсетін табыс көлемі де со ғұрлым зор болады.

Акционерлік шаруашылық қауымдастықтың жарғылық капиталы акциялардың беліглі санына бөлінген. Акционерлік қоғамды құрашулыра өз алдында қоғам құру бойынша, өзара қызметі бойынша, қоғамның жарғылы капиталының көлемі мен шығарылатын акциялар мөлшері бойынша, оларды орналастыру тәртібі және акционерлік заңдар бойынша заңда қарастырылған басқа да мәселелер бойынша арнайы келісім шарт жасасады.

Акционерлік қоғамдар Қазақстан Республикасында бірқатар заңнамалық нормативті құқықтық актілер тарапынан реттеледі.

Акционерлік қоғамды құрудың негіздемесі оның құрылтайшылары арасында жасалған келісім шарт болып табылады. Демек акционерлік қоғамды құру процессі акционерлік қоғамдар жөнінде заңмен реттеледі.

Қазііргі замаңғы нарықтық экономикада акционерлік қоғамдар кәсіпкерліктің кең таралған ұйымдастырушылық құқықтық формасы болып табылады, себебі бұл модел қазіргі замаңғы кәсіпкерліктің ерекшеліктерін іске асыруға мүмкіндік береді. Ол үнім өзгеріп жатқан сыртқық оршаған ортаға деген бейімделу үшін жағдайларды іске асырып интуитивті кәсікерліктің дамуына қолайлы жағдайлар жасайды.

Сондықтан да бизнесті жүргізудің осы ұйымдастырушылық құқықтық  формасын дамыту және жетілдіру мәселелері неғұрлым маңызды де өзкеті болып табылады. Осының барлығы зерттеу тақырыбының теориялық және тәжірибелік өзектілігін анықтайды.

Зерттеу жұмыстын мақсаты: акционерлік қоғамды құрудың құқықтық негіздеріне талдау жасау болып табылады.

Осыдан зерттеу міндеттері анықталды:

• зерттеу тақырыбы бойынша арнайы әдебиеттермен жұмыс істеу;
• акционерлік қоғам қызметінің теориялық негіздерін ашу;
• акционерлік қоғам қызметіне қатысты негізгі түсініктерге талдау жасау;
• акционерлік қоғамды құрудың негізгі ерекшеліктерін зерттеу;
• акционерлік қоғам  ірі  кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде қарастыру,
• акционерлік қоғам заңды тұлға  ретінде ұйымдастырылу ерекшеліктерін көрсету,
• Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдар қызметінің ерекшеліктері, акционерлік қоғамдар қаржыларының ұйымдастырылуын талдау, Қазақстанда акционерлік қоғамдар және құнды  қағаздар нарығының жағдайы,    Қазақстанда акционерлік қоғамдарды дамытудың проблемалары мен дамыту жолдарыҚазақстанда акционерлік қоғамдарды дамытудың болашағына назар аудару.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫНДА АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМНЫҢ  ҚАРЖЫЛАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  АСПЕКТІЛЕРІ

 

1. Акционерлік  қоғамның  нарықта алатын орны мен мәні

 

Акционерлік қоғам деп өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлғаны айтады. Ал акция – үлесті немесе меншікті куәландыратын бағалы қағаз, яғни акция қоғам шығаратын және олардың түрлері мен санаттарына қарай акционердің дивиденттер алуға, қоғамды басқаруға қатысуға және қоғам таратылғаннан кейін оның қалған мүліктерінің бір бөлігіне құқықтарын куәландырады. Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне қызмет етеді.          Экономикасы дамыған  елдерде олар корпорациялар деп те аталады Акционерлік қоғамдар- акционерлік қоғам және халықтық акционерлік қоғам үлгісінде құрылады. Акционерлік қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне қарай, «акционерлік қоғам» немесе «халықтық  акционерлік қоғам» деген сөздер немесе тиісінше «АҚ» және «ХАҚ» аббревиатурасы болуға тиіс. Акционерлік қоғам осындай фирмалық атауы мен мемлекеттік тіркеуден өтеді. Акционерлік қоғамның мемлекеттік тіркеуге дейінгі құрылуына байланысты қоғамның міндеттемелеріне ортақ жауапкершіліктер болады. АҚ-ды құруға байланысты құрылтайшылардың міндеттемелері бойынша қоғам жауап береді, егер де ол акционерлердің  жалпы жиналысында келісіп бекітілсе.

АҚ-ның негізгі бір ғана құрылтай құжаты  жарғы болып табылады.

АҚ-ң жарғысының қысқаша мазмұны келесідей:

 ●орналасқан  жері және толық немесе қысқаша  фирманың атауы;

●қоғамның үлгісі;

●қоғаммен қалыптастыратын акциялардың категориялары,саны,номиналды құны және артықшылықты акциялардың түрлері белгіленеді;

●әрбір акцяларды иеленушілердің оның категориялары мен түрлері;

●жарғылық капиталының мөлшері;(ХҚ)

●қоғам органдарының шешім қабылдау тәртібі,өкілеттіктері және құрылымы;

●бөлімшелер және өкілдіктер туралы мағлумат;

●тағы басқа ережелер.

Жарғылық капиталдың мөлшерін кеңейту мақсатындағы қосымша шығарылатын акцияларды номиналды құн есебінен тіркеледі.Жарғыға толықтырулар мен өзгертулер енгізу немесе қабылдау акционерлер және жалпы санының ¾-нен анықталады.

Жабық акционерлік қоғамдардың акциялары өзінің құрылтайшылары мен алдын ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылады.Жабық акционерлік қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс және ол өзі шығаратын акцияларды жабық әдіспен ғана орналастыруға құқылы.

Жабық қоғам акциоенрлерінің осы акционерлік қоғамның басқа акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар.Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне,ал олар бас тартқан жағдайда- қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті.Сатылатын акцияларды сатып алудың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап 30 күн бойы акционерлерде сақталады.

Егер акционерлердің ешқайсысы аталған уақытта осы құқықты пайдаланбаса,ол қоғамға өтеді және онда 30 күн бойы сақталады.

Акционерлік қоғам және оның акционерлері акцияларды сатып алудан бас тартса немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды акционерлік қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша  үшінші тұлғаларға сатуға құқылы.Сатуға ұсынылған акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылдаған ретте акционер оларды басқа акционерлерге немесе акционерлік қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.

Акционерлері өздеріне тиесілі акцияларды басқа акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға құқылы қоғам   акционерлік қоғам деп аталады.Ашық акционерлік қоғамның акциялары үш түрлі,яғни жабық,жеке және ашық орналастырады.Ашық қоғам акционерлеріннің  саны шектелмейді.

Қазіргі уақытта ҚР-ң акционерлік қоғамдар туралы заңында «бағалы қағаздар нарығында акциялар бағаланатын,активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерін құрайтын және акциоенерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам халықтық қоғам болып табылады» делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.

Ашық акционерлік қоғам төмендегі жағдайларға байланысты ашық халықтық қоғам мәртебесін жоғалтады. Егер:

1. Халықтық  қоғам мәртебесін алған акционерлік  қоғам акционерлерінің саны алты  айдың ішінде бес жүзден кеміп  кетсе;

2. Оның  активтерінің мөлшері айлық есепті  көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерінен  кеміп кетсе;

3. Қоғам  акцияларының бағалы қағаздар  нарығындағы бағалануы тоқтатылса, яғни осы жағдайлардың біреуі  пайда болған кезден бастап 6 ай  өткеннен кейін уәкілетті органға  хабарлай отырып,  халықтық қоғам  мәртебесін жоғалтқаны туралы  мәлімдеуі тиіс.

Акционерлік қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса,акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.

Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. АҚ-ң құрылтайшысы немесе құрушысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді осы тұлға жеке - дара қабылдайды.

Қоғамдарды құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы арасындағы айырма түрінде алынатын табыс.

Құрылтай шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады. Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады. Қоғамның құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім,қоғамның үлгісі(ашық,жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі.

АҚ – заңды тұлға.Оның органдары: акционерлердің жалпы жиналысы, иректорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма,т ексеру комиссиясы болып табылады. Акционерлік қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан  кейін бес ай ішінде өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс болып саналады. Жабық қоғамның жарғысында қоғамды, директорлар кеңесін құрамай-ақ басқару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Бұл жағдайда,  қоғамды басқару міндеті акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзыретіне беріледі.

Акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзыретіне жататын кейбір мәселелерді айтатын болсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және тарату; қоғамның басқару огандарын сайлау; қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту; оның жылдық  қаржылық есебін және жыл қортындысы бойынша дивиденттер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі сияқты көптеген басқа мәселелер.

Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс  есеп комиссиясы бекітіледі.

Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар ірі акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген акционерлік қоғамда үстемдік беретін акциялардың саны.

Қоғамның басқару органы – директорлар кеңесі.Оның міндетіне қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау, олардың күн тәртібін бекіту, қоғам шығарған акцияларды,облигациялар мен  өзге де бағалы қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау, таза табысты,резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның жылдық жиналыстары аралығында шешілетін мәселелер жатады.

Ағымдағы қызметке басшылық жасауды,яғни акционерлердің жалпы жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы жүзеге асырады.

     Тексеру  комиссиясынан  басқа  жалпы  жиналыстың  бекітуі  мен  акционерлік  қоғамды   аудитор  бақылауы  мүмкін.  Тексеру   комиссиясы  және  аудитор  акционерлік  қоғамның   шаруашылық  қызметін    және  қорытындысын   жасайды. 

     Жалпы   қоғам   (акционерлік  қоғамның  ұйымдық – құқықтық  нысанында құрылған  коммерциялық  емес  ұйымнан  басқасы)  облигациялар   және бағалы  қағаздардың   өзге  де  түрлерін  шығаруға  құқылы.

   Сонымен  қатар  акционерлік  бірнеше   ерекшеліктерін   атап  айтып  кеткен жөн.

- Белгілі  компания  иелерінің   қолдағы   акцияларға  бөлінген  капиталдары  болады.

- Кез-келген  акционерлік  компания – бұл  тәуелсіз  заңды  тұлға.                    

- Акционерлік  қоғам  өндірістік  және  коммерциялық  қызмет  үшін 

құрылады.

 

 

1.2. Қазақстан  Республикасының  акционерлік  қоғамының  заңды

        Аспектілері

 

Жалпы  Қазақстан  Республикасының   акционерлік  қоғамдар  туралы  заңдары  келесідей  үш  ірі  түрін  қарастырып  кеткен  жөн.

1.Қазақстан  Республикасының  акционелік  қоғам  туралы  заңдары  Қазақстан  Республикасының  Конституциясына  негізделеді  және  Азаматтық кодекстен,  осы  Заң  мен  Қазақстан  Республикасының   өзге  де  нормативті құқықтық  актілерінен  тұрады.

2.Осы  Заңның  ережелері   Қазақстан   Республикасының   заң   актілерінде    көзделген   ерекшеліктер   ескеріле   отырып   қолданылады.