Статистикалық бақылау

     І. Статистикалық бақылау және оған қойылатын талаптар

 

1. Статистикалық бақылау және оған қойылатын талаптар

 

   Қоғамдық құбылыстарды олардың сандық және сапалық ерекшеліктерін тығыз байланыстыра отырып сипаттау терең әрі жан жақты жүргізілетін статистикалық зерттеулерсіз мүмкін емес. 1- тарауда статистикалық зерттеу жұмыстары 3 кезеңге бөлінетіні айтылған. Сол кезеңдердің алғашқы статистикалық  бақылау деп аталады.

Статистикалық бақылау деп қоғамдық құбылыстар туралы мәліметтерді жоспарлы және ғылыми ұйымдастырылған түрде жинауды айтады.

Кез келген статистикалық  зерттеу фактілерді есепке алу және басқапқы мәліметтерді жинаудан басталады. Жиналған материал статистикалық  бақылаудың мақсатына, мазмұнына, сол сияқты мәліметтерді жинау тәсіліне байланысты сан алуан  болуы мүмкін. Алайда бастапқы материал қалай жиналғанына, фактілер қалай  есепке алынғанына қарамастан, статистикалық  бақылау жиналған мәліметтер бойынша  зерттеліп отырған құбылыс жайында  дұрыс қорытынды жасайтындай  ұйымдастырылуы қажет.

Статистикалық бақылау жұмыстарын мынадай 3 кезеңге бөлу қажет:

• Статистикалық бақылаудың дайындық жұмыстары;
• Қажетті материалды (бастапқы мәліметтерді ) жинау;
• Жиналған материалды өңдемес бұрын тексеру.

Статистикалық бақылаудың дайындық жұмыстарына бақылаудың мақсатын, міндеттерін  анықтау, бақылау бағдарламасын  әзірлеу, бақылауды жүргізуді ұйымдастыру  жұмыстары жатады. Статистикалық  бақылау –күрделі әрі жауапты  жұмыс, өйткені статистикалық зерттеу  жұмыстарының сапасы бақылаудың қалай  ұйымдастырылғанына тікелей байланысты болады.Сондықтан статистикалық  бақылауды ұйымдастыру жұмыстарына  көп көңіл бөлінеді. Мұндай жұмыстарға бақылау объектісін, бақылау бірлігін анықтау, мамандарды іріктеу, оларды оқыту, кеңес беру, бақылау формулярын көбейту, оларды тарату сияқты жұмыстарды жатқызуға  болады.

Зерттелетін объектіні дұрыс  сипаттау үшін бақылау жүргізетін уақытты  белгілеудің маңызы зор. Статистикада бақылау уақытын екі түрге  бөледі:

• Объективті уақыт;
• Субъективті уақыт.

Бақылаудың объективті уақыты деп бақылау мәліметтеріне қатысты  уақытты айтады. Объективті уақыт  жиынтық бірліктерінің белгілері  тіркеуге алынған мерзімді немесе мезетті  сипаттайды. Мысалы, шығарылған өнім, тұтылған тауар мөлшері туралы мәліметтерді белгілі бір уақыт мерзімі  алуға болады.Ал халық саны, дүниеге  келген нәрестелер саны туралы мәліметтерді белгілі датаға қатысты ғана жинауға  болады.Кейбір жағдайларда бақылау  датасын анықтау жеткіліксіз  болып, оған қосымша құбылыстың белгілі  бір күйін тіркейтін уақыт  мезетін де анықтауға тура келеді. Мұндай мезетті бақылау мезеті дейді. Бақылау мезеті зерттелетін құбылыс күн сайын ғана емес, сағат, тіпті минут сайын өзгеріп отырған жағдайда қолданылады.Мысалы, 2009 жылы Қазақстанда өткізілген халық санағында бқылау мезеті болып 24 ақпаннан 25 ақпанға қараған түңгі 12 сағат саналды. Бақылаудың объективті уақытын анықтағанда құбылыстың әр түрлі ерекшеліктері ескеріледі. Ең алдымен бақылау объетісі бақылауға алынған кезде өзіне тән күйде болуы керек. Мысалы, бақтарды, жүзімдіктерді есепке алу үшін олардың жеміс беретін кезі таңдалып алынады. Ал халық санағын өткізгенде әдетте қыс мезгілі, аптаның ортасы және түңгі сағат 12 бақылау мезеті ретінде анықталады, себебі осы кезде халықтың қозғалысы басқа уақытпен салыстырғанда азырақ болады.

Бақылаудың субъективті  уақыты – бұл бақылау өткізілетін  уақыт, яғни жиынтық бірліктері туралы керекті мәліметтер жиналатын кезең. Мысалы, 2009 жылы Қазақстанда өткізілген халық санағында объективті уақыты 24 ақпаннан 25 ақпанға қараған түңгі  сағат 12 болса, осы санақтың субъективті  уақыты 25 ақпаннан 6 наурыз аралығындағы уақытты қамтиды. Бақылау дәлдігін қамтамасыз ету мақсатында субъективті  уақытты мүмкіндігінше қысқа  мерзімге анықтаған жөн. Бақылау  құжаттар негізінде жүргізілгенде  субъективті уақыттың ұзақтығы маңызды  роль атқармайды.

Статистикалық бақылауды  жүргізгенде жиналған материалды өңдеу  техникасына міндетті түрде көңіл  бөлуінуі қажет, себебі бастапқы статистикалық  мәліметтерді комьютерде өңдегенде  оларға белгілі бір талаптар қойылады. Жиналған материал осы талаптарды қанағаттандыру керек.

Статистикалық бақылауға  мынадай талаптар қойылады:

1. Статистикалық мәліметтердің толықтығы және практикалық құндылығы;
2. Мәліметтердің дұрыстығы және дәлдігі, яғни мәліметтер ақиқат шындыққа сәйкес келуі керек және техникалық жағынан дәл өлшенуі тиіс;
3. Уақыт және кеңістік өлшемдері бойынша мәліметтердің салыстырмалы болуы;
4. Бақылау жүргізілетін жиынтықты іріктеудің негізді болуы, яғни іріктеліп бақылауға алынған бірліктерде зерттелетін жалпы жиынтықтың негізгі қасиеттері мейлінше көп болуы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II.Статистикалық бақылаудың формалары, түрлері, тәсілдері

 

2.1 Статистикалық бақылаудың формалары, түрлері, тәсілдері

 

Ұйымдастыру тұрғысынан қарағанда  статистикалық бақылаудың 2 формасы болады:

• Есеп беру;
• Арнайы ұйымдастырылған.

Есеп  беру деп кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің өз қызметтері туралы статистикалық органдарға құжаттар (есеп) тапсыруын айтады.Есеп беру алдын ала белгіленген бағдарлама бойынша белгілі бір уақытта жүргізіледі. Есеп беру үшін қолданылатын бланктерді статистикалық есеп беру формасы дейді.Олардың әрқайсысының өз шифры, аты болады. Бухгалтерлік және оперативті есеп құжаттарындағы жазбалар есеп беретін бақылау бірлігі үшін бастапқы мәліметтер көзі болып саналады. Кәсіпорынның немесе мекеменің есепке алу аппараты құжаттардағы бастапқы мәліметтерді алдымен өңдейді, содан соң нәтижесін есеп беру формасына жазады. Кәсіпорындардан, ұйымдардан, мекемелерден жиналған мәліметтер экономикалық әрекет түрі, меншік түрі, аумақ, т.б. белгілер бойынша жинақталып, ел экономикасын сипаттайтын қорытындылаушы көрсеткіштер есептеледі, статистикалық жиынтық кесте құрылады. Есеп берудің негізгі ерекшеліктері болып мыналар саналады:

• Бақылау бірлігі есепті міндетті түрде береді;
• Есеп құжаттарға негізделіп жасалады;
• Есепке басшының қолы қойылып, заңды түрде расталады.

Қазіргі кезде Қазақстанда  есеп беру статистикалық бақылаудың негізгі формасы болып есептеледі. Есеп беру мәліметтері экономиканың әр түрлі салаларының өнімдерінің  динамикасын қадағалауға, елдің  және аумақтардың дамуын бағалауға, мемлекеттік және мемлекеттік емес кәсіпорындар мен ұйымдардың әрекеттерінің  тиімділігін салыстыруға, т.б. құбылыстарды бақылауға мүмкіндік береді. Мерзіміне  байланысты есеп беру айлық, тоқсандық, жарты жылдық, жылдық болып бөлінеді.

Әр түрлі құбылыстарды зерттегенде олардың күй-жайы, дамуы  туралы мәліметтерді есеп беру формасы  бойынша жинау мүмкін болмаған жағдайда арнайы ұйымдастырылған бақылау жұмыстары жүргізіледі. Түрлі санақтар, бір жолғы есепке алулар, тексерулер, зерттеулер нәтижесінде керекті мәліметтерді жинау бақылаудың арнайы ұйымдастырылған формасы болып табылады. Арнайы ұйымдастырылған бақылаудың мысалы ретінде халық санағын, отбасы бюджетін зерттеуді, тауар сапасын тексеруді атауға болады.

Статистикалық бақылау түрлерін зерттелетін жиынтықтағы бірліктерді қамту дәрежесіне және мәліметтерді тіркеуге алу уақытына байланысты анықтайды.

Зерттелетін жиынтықтағы  бірліктерді қамту дәрежесіне байланысты статистикалық бақылаудың екі түрі болады:

• Жаппай;
• Жартылай.

Жаппай  бақылауда зерттелетін жиынтық бірліктері толық қамтылады.Мысалы, халық санағы, шығарылған өнімді есепке алу,т.б.

Жартылай  бақылауда жиынтық бірліктерінің бір бөлігі ғана қамтылады. Жартылай бақылауды ұйымдастырғанда бақылау нәтижесі бойынша негізгі жиынтықты анық сипаттайтын қорытынды көрсеткіштерді алу міндеті қойылады. Жартылай бақылаудың мынадай түрлері болады:

• Ішінара бақылау;
• Монографиялық бақылау;
• Жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау.

Ішінара бақылау деп жиынтықтың кездейсоқ алынған бөлігін зерттеуді айтады. Ішінара бақылау – жартылай бақылаудың ең көп тараған түрі. Өнімнің сапасын тексеру, жұмыс уақытын пайдалануды, тұтыну заттарына сұранысты зерттеу ішінара бақылаудың мысалы болады.

Монографиялық бақылау жүргізгенде жиынтықтың жекеленген бірліктері жан-жақты, толық зерттеледі. Бақылаудың бұл түрін қолдану үшін зерттелетін жиынтыққа тән, яғни типтік бірліктер есепке алынуы керек. Монографиялық бақылаудың міндеті негізгі жиынтыққа сипаттама беру емес, ол бүгінгі күннің жетістерін насихаттау үшін немесе зерттеліп отырған құбылыстың кемшілігін анықтау үшін жүргізіледі. Жеке кәсіпорынның іс-әрекетін бақылау, этнографиялық зерттеулер монографиялық бақылаудың мысалы болады.

Жиынтықтың  негізгі бөлігін зерттеу деп бақылауға алынған жиынтықтың негізгі бөлігін құрайтын аса ірі бірліктерді ғана зерттеуді ғана айтады.Әдетте мұндай ірі бірліктер зерттелетін белгі бойынша жиынтықтың басым бөлігін құрайды. Статистикалық бақылаудың бұл түрінің мысалы ретінде базарлардағы тауарлардың бағасын зерттеуді келтіруге болады.

Статистикалық зерттеу жұмысының  міндеттеріне және бақылауға алынатын құбылыстардың ерекшеліктеріне  байланысты мәліметтерді үздіксіз және үздікті түрде тіркеуге болады.Мәліметтерлі тіркеуге алу уақытына байланысты байқаудың үш түрі болады:

• Ағымдағы;
• Мерзімдік;
• Бір жолғы.

Ағымдағы  бақылау үздіксіз, жүйелі түрде жүргізіледі. Мұндай бақылаулар құбылыстар мен процестердің уақытқа байланысты дамуын мейлінше толық есепке алуға мүмкіндік береді. Шығарылған өнімді есепке алу, азаматтық хал актілерін тіркеу, келісім бойынша статистикалық органдарға өз бюджеті туралы мәлімет беретін отбасыларының табыстары мен шығындарын күнделікті есепке алуы, дүкендердің саудадан түскен ақшаны есепке алуы және т.б. ағымдағы бақылаудың мысалы болады.

Мерзімдік бақылау мәліметтерді белгілі бір уақыт аралығында айлық есеп берулері, т.б. мерзімдік бақылау мысалы болып саналады.

Бір жолғы бақылауды белгілі бір мәселені шешу үшін бір рет немесе қажет болған  кездерде, яғни үздікті түрде жүргізіледі. Мысалы, тұрғын үй қорының санағы, ақша реформасы кезінде қолма-қол ақшаны есепке алу, т.б.

Статистикалық ақпаратты  алудың мынадай тәсілдері бар:

• Тікелей бақылау;
• Құжаттық;
• Сұрақ-жауап.

Тікелей бақылау тәсілі арқылы мәліметтерді жинағанда мемлекеттік статистикалық органдардың немесе басқа ұйымдардың өкілдері бақылау бірліктерін өздері байқап, өлшеп, санағаннан кейін мәліметтерді статистикалық құжаттарға жазады.

Бақылаудың құжаттық тәсілі қолданғанда негізгі ақпарат көзі болып әр түрлі құжаттар саналады. Кәсіпорындардың, ұйымдардың бастапқы есепке алу құжаттары бойынша статистикалық есеп берулерін бақылаудың құжаттық тәсілінің мысалы ретінде қарауға болады.

Бақылаудың сұрақ-жауап тәсілі қолданылғанда мәліметтер сұралушы адамның берген жауаптарынан құралады.Сұрақ-жауаптың үш түрлі болады:

• Экспедициялық;
• Өзіндік тіркеу;
• Корреспонденттік.

Экспедициялық тәсілмен мәліметтерді жинағанда статистик немесе тіркеуші сұралушы адамның (респонденттің) жауаптарын арнайы бланктерге толтырады да оларды статистикалық мекемелерге өткізеді. Халық санағы кезінде осы тәсілді қолданады. Экспедициялық тәсілге көп қаржы жұмсалады, ол көп еңбек сіңіруді, арнайы дайындалған мамандарды қажет етеді, бірақ жиналған мәліметтердің сапасы жоғары болады.

Өзіндік тіркеу тәсілімен мәліметтерді жинағанда респондеттерге арнайы бланктер таратылады, оларды қалай толтыру керектігі түсіндіріледі. Респонденттер бланктерді өздері толтырады,ал тіркеуші бланктің дұрыс толтырылуын қадағалайды, оларды жинап, статистикалық мекемеоерге тапсырады.Бір жолғы бақылау жүргізгенде көбіне өзіндік тіркеу әдісі қолданылады.

Корреспонденттік тәсілмен бақылау кезінде бланктер оларды толтыруға ерікті түрде келісім берген белгілі бір ұйымдарға немесе жеке адамдарға статистикалық органдар арқылы таратылады, яғни керекті мәліметтер ерікті корреспонденттер арқылы жиналады. Бұл тәсіл көп шығынды қажет етпейді, алайда жиналған мәліметтер корреспонденттің біліміне, дайындығына тікелей байланысты болғандықтан, олардың сапасы төмен болуы мүмкін.

 

 

2.2 Статистикалық бақылау бағдарламасы

 

Кез келен статистикалық  зерттеу жұмысы оның мақсаты мен  нақты міндеттерін тұжырымдардан  басталуы қажет. Содан кейін бақылау  объектісін, бақылау бірліктерін анықтайды, бақылау бағдарламасын әзірдейді, бақылаудың түрін, тәсілін таңдайды.

Статистикалық бақылау объетісі деп зерттелетін әлеуметтік- экономикалық құбылыстарды айтады. Бақылау объектілері жеке элементтерден тұрады,олар бақылау объектісінің бірліктері болады.

Статистикалық бақылау бірлігі деп белгілері тіркеуге алынатын, яғни бастапқы статистикалық мәліметтер жиналатын бақылау объектілерінің құрамындағы элементтерді айтады.Мысалы халық санағын жүргізгенде осы елдің барлық тұрғыны бақылау объектісі болса, әр адам бақылау бірлігі болады. Бақылау бірлігін дұрыс анықтаудың маңызы зор.Бақылау бірлігі дәл анықталған жағдайда шындықтың бұрмалануы мүмкін. Бақылау бірлігі әр нақты жағдайда бақылау мақсатына сәйкес анықталады.