Қазақ тілі сабақтарындағы тіл дамыту жүмыстарының эдістемелік-дидактикалық маңызы

ҚОСЫМША 
 
Қосымша материал: мэтін (М.Шаханов «Отан» өлеңі). 
 
Барысы:

1.  
   ¥йымдастыру кезеңі

1.  
   Окушылардың сабаққа қатысу қадағаланады.

2.  
   Оқушылар үш топқа бөлінеді.

2.  
   Жаңа сабақ.

1.  
   Тақырып хабарланады.
2.  
   Топтастыру стратегиясы

 
а) тіл сөзіне мәндес, ұғымдас сөздер, сөз тіркестерін жазу; ә) топ өз ойларын қағазға түсіндіреді; 
 
б) бір оқушы шыгып, тақтаға іледі, оқып таныстырады; 
 
в) үғымдас деп тапкан бір сөзбен байланысы айтқызылады.

3.  
   Жүмыс қорытылады.
4.  
   Стиль, стилистика туралы мәлімет беріледі (Стилистика - ойды дәл, айқын, әсерлі, көрікті етіп айту тәсілдерін зерттейтін, тіл мен эдебиеттің тогысуынан шыккан ғылым. Стиль - гректің «таяқша» деген сөзі. Орта ғасырда жазу үшін қолданылған аспап. Стиль - белгілі бір ойды, идеяны білдіруде тілдік қүралдарды қолдану амалының жиынтыгы).
5.  
   «Тіл дамыту - стилистиканың бір тармағы» деген мәтінді талдау.

 
а) Оқып танысады 
 
ә) Сүрақтар жазған парақша таратылады

1.  
   Тіл дамыту дегеніміз не?
2.  
   Тіл дамытудың маңызы
3.  
   Тіл дамытудың мақсаты
4.  
   Іс қағаздары стилі

 
б) Топтаса отырып сүраққа жауап іздейді 
 
в) Ойларын ортага салады (эр топ бір сүрақка жауап береді) 
 
г) Стиль түрлері туралы қосымша мәлімет (плакатта) 
 
III. 6. РАФТ стратегиясы бойынша жұмыс (жаңа тақырыппен өзектес, әрі оқушылардың білім, білік дағдысын жетілдіру мақсатында).

1.  
   Мэтін таратылады (М.Шаханов «Отан» өлеңі)
2.  
   Өлен мәнерлеп оқытылады
3.  
   Түсінік сүралады. Тақырыбы, идеясы ашылады.
4.  
   Кейіпкерлеріне талдау жасатылып, өздеріне рөл тандатылады
5.  
   Тақтаға жазылады:

 
Аудитория - келешек үрпақ 
 
Формат - хат, өтініш, түсініктеме (эр топтан бір оқушы алады) Тақырып «Толғау тоқсан қызыл тіл»

6.  
   Жазба жүмысына уақыт бөледі.
7.  
   Эр топтан бір-екі оқушының жүмысы оқытылады.
8.  
   Оқушылардың жұмысы бағаланып отырылады.
7.  
   Эр қалыпты жазу стратегиясы
1.  
   Іс кағаздарының бірнеше үлгісі оқытылады
2.  
   Әр топқа белгілі бір үлгіде өзіндік нүсқаларын жазып шығу тапсырылады. Хабаландыру, шақыру, арыз (іс қагаздарының қалыптасқан үлгісін өздерінше өңдеп, әрлеп елең еткізетіндей етіп жазу немесе көркем сөзбен басқа түрін ойлап табу ескертіледі).
3.  
   Өз қалаулары бойынша оқытылады.

5.  
   Бағалау

 
1. Өздерінің жасаған бағалау картасын  ескере отырып, оқушылар еңбеп  бағаланады

5.  
   Үй тапсырмасы.

1.  
   Оқулық бойынша дайындалу

2.  
   Іс қағаздарының бірнеше үлгісін дәптерге жазу

 
ҚОРЫТЫНДЫ 
 
Қазіргі мектептің оқу-тәрбие ісіндегі басты проблема - тіл мен сейлеу процесін жіктей оқыту, оқушының Д-үрыс сейлей білуіне көңіл бөлу. Мүғалім қазақ тілі сабақтарында тіл дамытуға байланыстырып сөйлеуге айырықша көңіл бөледі, тілдік материалдары дүрыс таңдай білу, оны дүрыс бере білуге, тілдің теориясы мен сөйлеу практикасының бір-бірімен қарым-катынасы түрлі жаттығу жұмыстары арқылы іске асырылады. Демек, қазақ тілі пәнін оқыту барысында мүғалім оқушының ойын логикалық жағынан дұрыс, анық, қазақтың эдеби тілінің нормасына сай, грамматикалық, лексикалык, орфографиялық нормасына лайықты, дүрыс айта білуге үйретумен бірге, екінші жағынан ойын орфографиялық және пунктуациялык жағынан дұрыс жаза білуге жаттыктырады[20]. 
 
Қазақ тші пәні бағдарламаеы сатылы тәртіппен қүрылған. Мәселен, сөздің лексикалық-грамматикалық тобы, яғни сөз таптары туралы үғым бір сыныпта емес, сатылы түрде меңгеріледі. Бүл арада эр сынып оқушысының жас, білім, дағды, даму ерекшеліктері ескерілш, олардың еркін түсініп меңгеруіне қолайлы деген материалдар топталып беріледі. Қазақ тілінен өтілген материалдарды қайталау жүмыстарын ұйымдастыруда оқушылар өз бетімен дайындалады. 
 
Халқымыздың үлттық дәстүр ерекшеліктерінің, шешендік сөз үлгілерінің мол мүрасын пайдалану арқылы окушылардың оқыту тілін дамыту, тәрбиелеу казақ мектептеріндегі бүгінгі таңцағы маңызы зор мәселе болып отыр. Осы жайлар зерттеу тақырыбының өзектілігін дәлелдей түседі. 
 
Ұсынылып отырған әдістемелік көмекші қүралда тіл дамыту жүмыстарын қалай жүргізу керек, қандай эдіс-тәсіл керек, осы жайлар сөз болады. Шешендікті жоғары бағалайтын халқымыздың дәстүрін калпына келтіру, сөз қадірін түсінетін ортаны қалыптастыру қазақ халқының үлттық ерекшелігін жандандыратын белгілердің біріне жатады. Ал халықтың осы қасиетін жандандыру баланың тілін дамытуды жасынан бастаумен тікелей байланысты. 
 
Оқушыньщ жазбаша жэне ауызша ойын дүрыс бере, айта білуіне үлгі беретін - мүғалім. Сондықган мүғалім тілдің тарихын, грамматикасьш, стилистикасын, орфографиясын, лексикасын, пунктуациясын жақсы біліп, меңгеруі қажет. 
 
Тіл дамыту жүмысы, негізінен мынандай төрт бағытта жүргізіледі: 
 
Біріншіден - мәдени, әдеби сөйлей білу нормаларына үйрету, яғни орфографиялық дағдыны меңгерте отырып, окушыға мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру.

 
 
 
 
 
 
Екіншіден, лексикалық жүмыстар жүргізу арқылы оқушының сөздік қорын байыту, тілдің лексика жэне фразеология бөлімдерінен кеңірекбілім беру. 
 
Үшіншіден, жаңа сөздер үйрету, сөздерді үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын формаларды меңгерту арқылы сөз бен сөздің байланысын, сейлем қүратып үйрету, сөйлемнің қүрылысын білдіру аркылы синтакеистік лексикадан білім беру. 
 
Төртіншіден, оқушының ойын жазбаша дұрыс, сауатты жаңа әрі сөйлей білуге үйрету. Жалпы, сауатты жазу дегеніміз эріптерді тастамай, шатастырмай жазу, ягни оқушыға буындап оқыту, создерде буынға дүрыс бөлгізу. Буынды дұрыс меңгерген оқушы сауатты жаза алады. 
 
Қорьгга келгенде қазақ тілі сабақтарында осындай жүмыс түрлері жүйелі ұйымдастырылса, оқушының өз ойын жаза, эрі дұрыс айта, жеткізе білуі сөзсіз. Сондықган казақ тілін оқытатын эрбір мүгалім балалардың жазбаша дамьггу мәселелерін осындай жүмыс түрлері айналасында үйымдастыру қажет. Сонымен қатар ең алдымен, оқушының ақыл-ойына эсер ете отырып кез-келген затқа сын көзбен қарай білуге, бағалай білуге үйрету негізінде оның ішкі жан дүниесіне, сезіміне де эсер етіп, қозғалуы қажет. 
 
Жалпы бүл тіл дамытуға арналған әдеби шығармашылық жүмыстардың басты қүндылығы — мектепте және мектептен тыс алатын білімін бекіте білуге, жалпылай отырып қорытындылауға үйретеді. Сыни түрғыдан оқу қүрылымы бойынша үйымдастырылған сабактар баланың ізденімпаздық, зерттеушілік, дәлелдеушілік, шығармашылық қабілеттерін дамытатынына көз жеткіздік. 
 
Сойлеу мәдениетіндегі казіргі тандағы ең күрделі, көкейкесті мәселе

•  
  орфоэпиялық мәселе. Одан ары карай тілдің қүрьшымдық жүйесіндегі, атап айтқанда, лексикалық-грамматикалық, синтаксистік нормаларын біліп үйрену орфоэпиялық мәселемен тығыз байланыстылығы тагы бар, осы мэселелердін коммуникативтік-эстетикалық қызметі толық айқындалған жағдайда стилистикалық норманы жүзеге асырады.

 
Тіл мәдениетінің қазақ тіл ғылымында араласпайтын саласы жоқ, көр- кем сөйлеуде болсын, ғьшыми-көпшілік ортада немесе ресми ортада, тіпті ауызекі сөйлеу стилінде ол тіл ғылымының барлық саласымен тамьфласып, олардың өнбойында көрініс табады. Сойлеу мәдениеті шаршы топ авдывда мәдениетті сөйлеу, соның алғы шарттарын, әдіс-тэсілін танып білу, озық үлгілерін менгерудің жолдарын іздеу, нақгы касиеттерінін сыр-сикатын анықтап оны зерделеп үгыну сияқгы мәселелерге тығыз байланысты. 
 
Мәдениетті сөйлеу үшін ауызекі сөйлеу стилін жақсы меңгеру керек Ауызекі сөйлеу стилі ауызша әдеби тіл неізінде жасалынган. Функционалды стилдерді іштей жіктегенде бөлінетін негізгі салаларының бірі — ауызекі 
 
сөйлеу тілі. Ауызекі сөйлеу стилі басқа стильдерден, яғни ғылыми, ресми немесе публицистикалық стильдерден айырмашылығы бар. Ғылыми стильдердің ауызша түрі болады. Ресми стильдің ауызша турі тағы шығады. Бұл, әрине, көркем және публицистикалық стильдердің әрқайсысына да тән кұбылыс. 
 
Еліміздің егемендік алуы мен казақ тілінің статус алуы мемлекеттің бір-бірімен алынбас бөлшегінің негізгі алғы шарттары болып табылады. Қазақ тілінің мемлекеттік статус алуына байланысты, ауызекі сөйлеу стилін сөйлеу мәдениетінің негізгі жоғары дәрежесін көрсететін басты қағида, ереже насихат керек екендігін әлеуметтік сұраныс тілегіне, кажеттілігіне айналады.

 
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:

1.  
   Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазбаша тілін дамыту. Алматы, 1988.-312 6.
2.  
   Әлімжанов Д, Маманов Ы. Қазақ тілі оқыту әдістемесі. Алматы, 1993.-156 6.
3.  
   Рахметова С. Қазақтілін окыту әдістемесі. Алматы, 1987 .210 б.
4.  
   Тіл дамыту. Қызылорда, 1997.-86 6.
5.  
   Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 1992.-210 6.
6.  
   Уәйісова Г, Жүмабаева М. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы. 1999.-170 6.
7.  
   Уәйісова Г, Аспеов ¥. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы, 2000.156 6.
8.  
   Даниярова Г. Оқушылардың жазба тілін дамыту жолдары. //Жогары білім журналы, 2003 ж, №1
9.  
   Әбдікәрімова Г. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. Алматы: Атамұра, 1999.-213
10.  
    Арғынов X. Қазақ тілі методикасы. Алматы: Мектеп, 1974.-294

 
б.

11.  
    Жаманбаева П. Оқу мен жазу жайында. //Жогары мектеп. 19991 №12
12.  
    Жанбаева А. Оку мен жазуға төселдіру. // Жоғары мектеп. 1993 №3
13.  
    Идібекова Р. Окушылардың сөздік корын дамыта отырып жазба жумысын
14.  
    жүргізу тәсілдері // Жоғары білім 2004 №1
15.  
    А.Б.Салқынбай, М.Б.Кеккөзова. Әдіскер тағылымы. Алматы, 2002.-120.
16.  
    С.Қозыбаев. Қазақтілі методикасы. Алматы, 1990.-200.
17.  
    НұрғалиеваГ. Оқыту әдістері. Алматы, 1991.-165.
18.  
    С.Рахметова. Қазақ тілін оқыту методикасы. Алматы, 1991,- 120.
19.  
    Ә.Исабаев. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері. Алматы, 1993.-215.
20.  
    Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқьпу методикасы. Алматы, 1988.-220.
21.  
    Дарібаева Қ. Фонетика туралы түсінік. //Қазақстан мүғалімі. 1999. №12.
22.  
    Әбілқаев А. Қазақтілі методикасы. Алматы, 1995.-123
23.  
    Мырзабеков С. Қазақ тілінің фонетикасы. 1996.-256.
24.  
    Кеңесбаев I, Ғ.Мүсабаев Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика)А., 1962.-180.
25.  
    Н.үрмаханова. Ә. Қазіргі қазақ тілі. А.,1982-410.
26.  
    Байтұрсыюры А. Тіл тағылымы. А., 1992.-320.
27.  
    Қозыбаев С. Қазақтілі методикасы. Алматы, 1990.230.
28.  
    Нұрғалиева Г.Оқыту әдістері. Апматы, 199. 126.
29.  
    Қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың мәселелері. Алматы, 1982,- 320.

 
Исабаев Ә. Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері, Алматы, 1993,-187бет.

 
МАЗМҰНЫ:

 
ТІЛ ДАМЫТУ Ж¥МЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ 11 
 
м 18 
 
ҚОСЫМША 23

 
ТУЛЕУБАЕВА КӨГЕРШІН МУХТАРҚЫЗЫ 
 
Қазақ тілі сабақтарындагы тіл дамыту жұмыстарының эдістемелік- дидактикалық маңызы (Қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша тіл дамыту саласына арналган эдістемелік көмекші кұрал). №3 жалпы білім беретін мектеп-кешені, Семей, .2012 ж,, 32-бет.