Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалаудың психологиялық ерекшелігін іс – тәжірибе барысында зерттеу

Оқыту үрдісі мұғалімнің басшылығымен оқушылардың танымдық іс-әрекеттеріне (ес, зейін, ойлау, қабылдау, т.б) негізделіп жүргізілсе, нәтижелі болады.

"Оқыту - таным процесі,  өйткені онда ілгері қарай  қозғалыс болады, оқушы білмеуден  білуге қарай жүріп отырады", - дейді. Қазақстандық ірі ғалымдардың  бірі Т.С.Сабыров.

Кеңес психологтарының көбі "мотивті" іс-әрекеттің қозғаушы күші ретінде түсініп, оны адамның  іс-әрекеті ретінде қалыптастырады. (С.Л.Рубинштейн), қажеттіліктің құралы ретінде қарастырады (А.Н.Леонтьев). Ал мектеп кезеңі бойында оқыту, мативтің мазмұнын, оның көпжақтылығын құрылымын, дамуын Л.И. Божович, Н.Г. Морозова, Л.С.Славина, Л.К. Маркова, Н.Ф.Талызиналар өз еңбектерінде қолданды.

Оқыту үрдісі бір жағынан  оқушының қажеттілігін өтеуді ұйымдастырса, екіншіден, оқушының оқуға деген  ниетін тудырып отыратын танымдық іс-әрекеттің  қозғалысын өрістетеді. Бұл процесті «мотивтің мақсатқа қарай жылжуы» - деп қарастырған А.Н.Леонтьев даму механизмінің негізгі жаңа іс-әрекет формасы бола отырып, "тек түсінікті  болған мотив анықталған жағдайда ғана нағыз матив бола алады"-дейді.

"Оқытудың белсенділік  әдістемелік" термині 1860-шы  жылдардың соңында "белсенділік"  ұғымымен қатар туындады. Осыған  байланысты педагогикалық айналыста  сабақ беру тәжірибесінде мәселелік  оқыту әдістемесі және оқушылардыц  оқу-танымдық іс-әрекетін белсенді  етудің маңыздылығы жүзеге асып  келеді. [54.22]

Ұлттық психологияның  өркендеп дамуына терең атсалысып  жүрген ірі ғалымдарымыздың бірі, Қазақстанда этнопсихология мектебінің іргесін қалаған профессор Қ.Б.Жарыкбаев  өз еңбегінде қазақ мектептеріндегі  оқу-тәрбие процестерінің жандануы, ұлттық сана-сезімнің өркендеуі, қазақ  мектептеріндегі оқу-тәрбиені этнопсихологиялық  мазмұнға жақын келуі жайлы терең  де құнды ойлар айтады. Біздер өз зерттеу жұмысымызда ғалымның этнопсихосихология жайлы мағыналы пікірлерін басшылыққа алдық.

Танымдық іс-әрекет оқу  үрдісінің құрамына кіріп, арнаулы  оқу орындарында қалыптасатын күрделі  психологиялык білім.

Ал, танымдық іс-әрекет негізінде  оқушылардың білімін бағалау  өте дұрыс және әділетті бағалау  болып табылады. [54.30]

Дамытатын эксперименттік бағдарламаны қолдану арқылы оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін дамыту - педагогикалық  психология тәжірибесінде күрделі  де өзекті, мәселелердің бірі болып  табылады және дамытатын эксперимент  бағдарламасының көмегімен оқушылардың  танымдық іс-әрекеттерін бағалауда  жоғары көрсеткіштерге қол жеткізуге  болады.

Оқушылардың кез-келген сала бойынша білімді қаншалықты өзгергендігін  анықтауға мүмкіндік беретін  эксперттік бағалар дегенді де қолдануға  болады. Мұнда екі түрлі құрылымнан тұратын бағалау жүзеге асырылады: білімнің меңгерілу деңгейін анықтау  бағасы және алған білім, шеберлік, дағдылардың деңгейін көрсететін белсенділік  бағасы. [54.111]

Қазақстандық психолог-ғалым  С.М.Жақыпов өзінің, "Оқыту процесі барысында оқушылардың танымдық әрекеттерін басқару" деген еңбегінде білімді бағалаудың екі түрлі құрылымын ұсынады.

1. Білімнің меңгерілу нәтижесінің баға шкаласы.

1. пәндік білім жоқ;

2. қанағаттанарлық білім  жоқ;

3. аз қанағаттанарлық  білім;

4. қанағаттанарлық білім;

5. жеткіліксіз жақсы білім;

6. жақсы білім;

7. өте тамаша білім.

II. Белсенділік бағасының шкаласы:

1. өте әлсіз;

2. әлсіз;

3. әлсіз-орташа;

4. орташа;

5. орташа-күшті;

6. күшті;

7. өте күшті

Осы екі шкала бойынша  бағаларды қосу эксперттің қорытынды  бағасын беретін болады.

Бастауыш мектеп оқушыларымен тиімді оқыту әрекетін ұйымдастыру, дегенде біздер баланың танымдық іс-әрекетін (еске сақтауды, зейінің  ұйымдастыруы, ақыл-ой міндетін талдау және шешуді жүзеге асыруы т.б.) жұмсауын тілге тиек етеміз.

Осы танымдық іс-әрекетті бағалау  мәселесін, біздер бастауыш оқушыларының оқыту процесіндегі, әсіресе қазақ  тілі сабағында қалай жүзеге асатындығын  зерттеуді басты мақсат етіп алдық.

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік тәуелсіздігінің жариялануы, Білім, Тілдер туралы зандардың қабылдануы, білім берудің басты мұратын  айқындайтын соңғы құжаттар, сондай-ак халық ағарту саласында болып  жатқан басқа да терең өзгерістер жалпы білім беретін мектептердің алдына білім және тәрбие беру салаларын  жақсарту міндетін алға қойып отыр.

Қазіргі таңда жас ұрпақтың өз ана тіліне деген сүйіспеншілігін, қадір-құрметін арттыру, сөйлесу мәдениетін дамыту төңірегінде атқарылуға тиісті маңызды міндеттер өте көп. [61.115]

Ол міндеттер қазақ  тілінің мемлекеттік мәртебе  алуынан және Білім туралы заңда  көрсетілген іс-шараларды жүзеге асырудан туындап отыр.

Қазіргі мектептің құрылымы мен оның білім мазмұнында болып  жатқан бетбұрыстар оқыту сипатын  ерекшелеу, жаңашаландыру талаптарын қояды.

Жалпы орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесінде қазақ тілі пәні ерекше орын алады, әсіресе бастауыш мектеп кезеңінде. Себебі, осы жас  кезеңінде балалардың тілін дамыту ең өзекті де өткір мәселе. Ж.Аймауытов  оқыту мен тәрбие ісіндегі ана  тілінің орнын ерекше атап өткен. "Бала оқуды тілден бастайды. Бастауыш мектептің көбінесе айналдыратын оқуы - тілдің мүшелерін анық білдіріп, баланың  тілін байыту", - дей келіп, "Сөз - ойдың айнасы, ойсыз сөз жоқ" - деп тұжырымдайды. [52.156]

М.Мұқанов тіл мен сөйлеудің  психологиялық проблемаларын ғана зерттеп қоймай, әлемге әйгілі ғалымдар К.Левиль Стросс, Леви-Брюль, Шоқан Уәлиханов  еңбектерін талдауға да терең қатысып  өшпес мұра қалдырды.

Біздің алға қойған міндетіміздің  түйіні профессор М.М.Мұқанов зерттеген  тіл мен сөйлеудің психологиялық  проблемаларымен үндес екендігін  ашып айтқымыз келеді. Бұл мәселені алдағы өз шешімін табуға тиісті іргелі мәселе деп бағалаймыз.

Ж.Аймауытов жас буынның  дұрыс ойлап, дұрыс сөйлеуіне  ата-ана мен мектеп ұжымы, осы  саланың оқытушылары бірден-бір  жауапты деген құнды пікір  айтады. Бұл пікірлер оқу-тәрбие процесіндегі озық ой-пікірлерімен үндесіп жатқандығын  байқауға болады.

Ж.Аймауытовтың "Тәрбиеге жетекші" деген еңбегінде "Сабақтың жүрісі, "Ынталы оқу" деген екінші бөлімінде-сабақты, білімді баланың  ынтасына сүйеніп беру, сабақта оқушылардың  белсенділігін арттыруға болады деген мәселелерге арналған. [52.156]

А.Байтұрсынов туған халқының ғылым-білімге ұмтылуын, әр қазақтың әсіресе бастауыш білімді дұрыс  алуын аңсаған ғалым. Ол өз арманын  келесі пікірде білдіреді: "Адамға тіл, құлақ қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білім де сондай керек".

Сондықтан бастауыш мектепте барлық ғылымның негізгі және осы  жас кезеңіне тән сипатты ерекшелік: оқушылардың тез жаттап, оқу материалын тез арада меңгеріп алуға бейімділігі.

5 балдық бағалау жүйесін  анықтау мақсатымен Б.П. Симонов  (1978) білімді меңгерудің 5 кезеңін  анықтады: танып-білу, түсіну, тәжірибеде  қолдану, оны шығармашылық тұрғыда  қолдану. 100%-дық білімді жоғары  деңгейге, 64%- жақсы нәтижеге, ал 36%-қанағаттанарлық  нәтиже деп есептейді.

Сонда осы меңгеру, білімді  игеру оқушылардың танымдық әрекеттерінің  қаншалықты ұйымдасқандықтарына байланысты. Сондықтан да, біздер танымдық әрекеттердің негізінде білімнің бағалануының психологиялық  ерекшеліктерін қарастырып отырмыз. [52.159]

 

 

 

3 Бастауыш мектеп оқушыларын оқыту процесінде бағалаудың психологиялық ерекшелігін іс – тәжірибе барысында зерттеу

 

Эксперименталды іс –тәжірибелік бөлімді ШҚО,Үржар ауданы, Мақаншы орта мектебінде,  1 «а» (эксперимент тобы), 2 «б» (бақылау тобы) сынып оқушыларымен өтілді.

Эксперимент жұмысымның мақсаты бастауыш сынып оқушыларын оқу процесінде бағалаудың психологиялық өзгешеліктерін диагностикалау.

Экспериментке 34 оқушы қатысты, олардың 18– сі эксперименталды тобында, 16 – сі бақылау тобында болды.

Зерттеу жұмысын жүргізбес  бұрын оның өтілу барысымен таныстырып өтейін.

1. Анықтау – яғни оқушыладың оқуға деген мотивациясын, танымдық ерекшеліктерін анықтау.

Айқынду кезеңінде өтілетін әдістемелер:

1. Т.Д. Дубовицкаяның оқу мотивациясының бағыттылығын анықтау.
2. Бастауыш сынып оқушыларының мектеп мотивация деңгейлерін бағалауға арналған Н.Г.Лусканованың сауалнамасы.
3. Сөз-мағыналық ойлауды бағалау.
4. Ойлаудың рефлексивтілігін бағалау
5. "Он сөзді жаттау"
6. Зейіннің таңдамалылығын бағалау. [59.472]

№1 Әдістеме атауы: Т.Д. Дубовицкаяның оқу мотивациясының бағыттылығын анықтау.

Әдістеме мақсаты: Оқушылардың нақты пәндерді оқып-меңгеру барысындағы оқу әрекеті ішкі мотивациясының даму деңгейін және бағыттылығын айқындау.

Жабдықталуы: Сауалнама бланкісі, өндеу кілтінің бланкісі

Жүргізілу жолы: Зерттеуді жүргізбес бұрын, сыналушылардың көңіл-күйінің дайындығы тексеріледі де, әр баламен жеке-дара жүргізіледі. Әдістеме 16 сұрақтан және оған  ұсынылған жауаптар нұсқасынан тұрады.

Зерттеу келесі нұсқау көмегімен  түсіндіріледі.

1.дұрыс (++)

2.мүмкін, дұрыс (+)

3.мүмкін, дұрыс емес (-)

4.дұрыс емес, қате (- -)

р/с	Аты – жөні	Оқушылардың мотивациялық бағыттылығы
1	А.Айбар	8
2	А.Маржан	9
3	А.Азамат	7
4	А.Инабат	6
5	А.Айнұр	8
6	Б.Ильяс	5
7	Б.Ақерке	9
8	Ғ.Әбдірахман	6
9	Ж.Рустем	7
10	Ж.Жандос	6
11	К.Олжас	8
12	Қ.Саина	8
13	Қ.Дастан	9
14	Қ.Рустем	4
15	Қ.Баян	7
16	М.Анаргүл	5
17	М.Ғизат	8
18	М.Айсұлу	9
7 %

Эксперимент тобы

 

 

Гистограмма №1

 

 

 

 

Бақылау тобы

 

р/с	Аты – жөні	Оқушылардың мотивациялық бағыттылығы
1	А.Дана	8
2	А.Бақыт	9
3	А.Мөлдір	11
4	А.Шырын	10
5	А.Айдана	9
6	Ә.Жасұлан	7
7	Ә.Азат	8
8	Б.Рахим	6
9	Б.Ернұр	9
10	Б.Нұрбол	7
11	Д.Арнұр	8
12	Ж.Тоты	11
13	Ж.Жаннұр	10
14	Ж.Торғын	9
15	Ж.Еңлік	8
16	С.Айнұр	7
8%

 

Гистограмма №2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

№2 Әдістеме атауы: Бастауыш сынып оқушыларының мектеп мотивация деңгейлерін бағалауға арналған Н.Г.Лусканованың сауалнамасы.

Әдістеме мақсаты: Әдістеме көмегімен балалардың мектепке және оқытуға деген қатынасын білу.

Жабдықталуы: Сауалнама бланкісі.

Жүргізіу жолы: Зерттеу жүргізілер алдында оқушылардың жалпы көңіл-күйі анықталады.

Зерттеудің жүргізілуі келесі нұсқау көмегімен түсіндіріледі.

"Алдарыңыздағы қағаздарда  сіздің мектепке, оқытуға деген  қатынасыңызды білдіретін 10 сұрақ  бар (Қосымша Ж) және әр сұраққа  берілетін жауап нұсқалары бар.  Сол жауап нұсқаларының бірін  таңдауларыңыз керек".