Қаржы нарығын дамытудағы кездесетін қиыншылықтар және оны шешу жолдары

Аталған агенттiк банк жүйесiнiң екiншi деңгейіндегі банктердiң  қызметiн реттеу және қадағалау мақсатында:

- жеке және занды тұлғалардың  банктiң және банктiк холдинггiң  iрi қатысушысы мәртебесiне ие, банктердiң еншiлес ұйым құруына  және оған ие болуына рұқсат  беру және рұқсат беруден бас  тарту тәртiбiн айқындайды, аталған  рұқсатгарды бередi не беруден  бас тартады;

- активтер мен шартты  мiндеттемелердi сыныптау және оларға  қарсы провизиялар құру тәртiбiн  белгiлейдi. Активтер мен шартты  мiмдеттемелердi күмәндi және сенiмсiз  санаттарға жатқызу тәртiбiн мемлекет  алдында салық мiндеттемелерiнiң  орындалуына салықтық бақылауды  қамтамасыз ететiн мемлекеттiк  органмен келiсе отырып айқындайды;

- Қазақстан Республикасының  банк зандарында белгіленген  жағдайларда Қазақстан Республикасының  банк зандарында көзделген барлық  немесе жекелеген банк операцияларын  жүргiзуге лицензияны керi қайтарып алу туралы шешiм қабылдайды;

- өзi белгiлеген тәртiппен банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың филиалдарының  қызметiн, соның iшiнде аудиторлық  ұйымды шақыра отырып тексередi және Қазақстан Республикасының заңнама актiлерiнде қөзделген жағдайларда банктерден, мемлекеттiк органдардан және азаматтардан ол өзiнiң бақылау мен қадағалау функцияларын жүзеге асыру ушiн қажеттi деп санайтын ақпаратты алады, алынған ақпарат бойынша түсiндiрудi талап етедi. Қаржы рыногында бәсекелестiктi шектеуге және қаржылық ұйымның өзiнiң монополиялық жағдайын терiс пайдалануына бағытталған iс-әрекеттердi жасауына тыйым салынады.

Қаржы рыногындағы қаржылық ұйымның монополиялық жағдайын белгiлеу ережелерiн Қазақстан Республикасы Агенттiгiмен бiрлесiп монополияға қарсы орган айқындайды, сондай-ақ қаржы рыногындағы субъектiлердiң монополияға қарсы зандардың талаптарын орындауын бақылауды Қазақстан Республикасының Табиғи монополияны реттеу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi агенттiгi жүзеге асырады.

«Сауда қызметiн реггеу туралы» Қазақстан Республикасының. Заны осы мақала көлемiнде, сипатталған  мен-жайлардың өзектiлiгiн әрi мемлекеттiк  маңызын жаңаша бетбұрыс тұрғысынан дәлелдеп отыр.

Осы «Сауда қызметiн реттеу туралы» ҚР Заңы сауда қызметi саласындағы, соның iшiнде сыртқы сауда қызметi аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейдi, аталған сала мен аядағы мемлекеттiк  реттеудiн принциптерiн және ұйымдастыру  негiздерiн белгiлейдi, соядай-ақ меншiк  нысанына карамастан республика аумағындағы  сауда қызметiнiң барлық субъектiлерiне қолданылады.

«Қазақстан Республикасының  Кеден кодексi» Қазақстан Республикасының  егемендiгi мен экономикалық кауiпсiздiгiн  корғауға, сыртқы экономикалық қызметтi ырықтандыруға, Қазақстан экономикасының дүниежүзiлiк экономикалық-қаржылық қатынастар жүйесiндегi байланыстарын жандандыруға бағытталған, сондай-ақ ол Қазақстан Республикасындағы кеден iсiнiң экономикалық, ұйымдық және құқықтық негiздерiн белгiлейдi.

«Қазақстан Республикасының  Бюджет кодексi» бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейдi, сондай-ақ бюджеттiк қаражаттардың қалыптастырылуының және пайдаланылуының, бюджет жұйесiнiң жұмыс iстеуiнiң негiзге ережелерiн, принциптерi мен механизмдерiн белгiлейдi.

«Сақтандыру қызметi туралы»  Қазақстан Республикасының заңы кәсiпкерлiк қызмет түрi ретiнде сақтандыруды жүзеге асырудың негiзгi ережелерiн, сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымдарын, сақтандыру брокерлерiн құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметiн тоқтату ерекшелiктерiн, өзге де жеке және заяды тұлғалардың  сақтандыру рыногындағы қызметiнiң  талаптарын, сақтандыру рыногын мемлекеттiк  реттеу мiндеттерiн және сақтандыру қызметiн қадағалауды қамтамасыз ету принциптерiн белгiлейдi [10, 372-375 бб. ].

2.2 Қаржы нарығының  даму перспективасы 

Мемлекет басшысының тікелей  бастамасымен елімізді индустрияландырудың  бесжылдық жоспары бастау алды. Осы жоспарды жүзеге асыру мақсатында қолға алынған жұмыстар жөнінде айтып өтсеңіз. 

Қазіргі таңда индустриялық-инновациялық дамуды серпінді жүргізудің бес жылдық жобасы белгіленді. 2010–2020 жылдарға  арналған Қазақстанның индустрияландыру картасының базасына негізге алынатын республикалық маңыздағы инвестициялық жобалардың  кестесін белгілеу жұмысы аяқталуға жақын. Бүгінгі күнге дейін жеті басым бағыттар бойынша жалпы сомасы 7,5 триллион теңге болатын, әрқайсысының құны 5 миллион АҚШ долларын құрайтын 97 жобадан құрылған арнаулы портфель жасалынды. Үстіміздегі жылдың аяғына дейін осы бағыттар бойынша шеберлік-жоспарлар жасалынатын болады. Сонымен қатар, жұмыс істеп жатқан өндіріс орындарын жаңғырту және сол кәсіпорындардың толыққанды жұмыс істеуіне, тоқтап тұрған өндірістік қуаттарды экономикалық айналымға қосуға айрықша көңіл бөлініп отыр. Индустрияландыру картасы ұзақ мерзімге индустриялық-инновациялық дамудың базалық негіздерін жасауға мүмкіндік беретін өндірістік әлеуеттерді 2020 жылға дейінгі тиімді орналастыру кестесін де қамтиды. Бұлардың қатарына электр қуатының, газдың тарифтері мен инфрақұрылымдық қызмет түрлерінің қолжетімділігі де жатқызылды. Бұл өз кезегінде жалпы экономикамыздың әртараптандырылуына игі ықпалын тигізетін болады. Аталған жұмыстарға Индустрия және сауда министрлігі басшылық жасайтын үйлестіру кеңесі  үнемі мониторинг жүргізіп отыр.

Шағын және орта  бизнесті қолдауға мемлекет бөлген 260 миллиард теңге қаржының 70 пайыздан астамы сауда және қызмет көрсету саласына бағытталған болатын. Оған еліміздегі шағын және орта бизнес саласында қалыптасқан құрылымдық ерекшеліктер себеп болды. Яғни, қазір республикамызда жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнес субъектілерінің басым көпшілігі сауда және қызмет көрсету саласында шоғырланған. Міне, осыған байланысты барлық босатылған қаржының тек үштен бір бөлігі ғана экономиканың нақты секторына түсіп отыр. Кейбір қоғам қайраткерлері  қалыптасқан нақ осындай жағдайға байланысты Үкіметті сынға алып отырғандығын да жасыра алмаймыз. 

Таяудағы 10 жыл ішінде еліміз үшін нақты сектор басым сала болатындығы сөзсіз. Сондықтан қазір  Үкімет оны дамыту мақсатында қаржыландырудың  көлемі мен тетіктерін анықтауда. Бірақ дағдарыс кезінде біз үшін басты мақсат – қолдағы барымыздан айырылып қалмау. Ендеше, қазіргі жағдайда, мәселен, отандық тұрмыстық техника өндіретін идеяны қаржыландырғаннан гөрі, тұрақты 30 жұмыс орны бар дүкенді қолдау әлдеқайда тиімді болмақ.

2009 жылдан бергі қолданыстағы  Тұрақтандыру бағдарламасының негізгі  мақсаттары орындалды, атап айтқанда, бөлінген  қаржы негізгі несие алушы – шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне жетті, осыған дейін тапшы болып келген бизнес ресурстары біршама толықтырылды. Осы жылдар ішінде, жаңадан ашылған жұмыс орындарын қоса есептегенде, 15 000-нан астам жұмыс орындары сақталып қалды. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2009 жылғы 1 шілдедегі мәліметі бойынша, республика көлемінде белсенді әрекет жасап жатқан 683 252 шағын және орта бизнес субъектілері тіркелген екен. Тіпті, былтырғы жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда олардың саны 3,2 пайызға көбейген.

Мемлекеттің  мақсаты - жалпы жүйе тұрақтылығын  қолдау және сақтау. Бұл мақсаттар  үшін Қазақстанда тиісті реттеу мен қадағалау, сондай-ақ депозиттерге кепілдік беру жүйесі бар. Жүйе тұрақтылығына қауіп төнген жағдайларда мемлекет банк секторына жағдайды тұрақтандыруға қажетті тәртіпте және көлемде қаржылық қолдау көрсетеді.Мемлекет банктің борыштары бойынша ешқандай міндеттемелер алмайтыны сияқты банктердің операциялық қызметіне араласпайды. Ағымды жағдайда банктер банк депозиторларының мүдделерін барынша қорғалатындай етіп активтер мен пассивтерді тиімді басқаруды қамтамасыз етулері тиіс. Бұған қарамастан мемлекет қызметі ел экономикасының одан әрі дамуына ықпал ететін жүйе құраушы банктерге қатысты тұрақтандырушылық бастамаларымен шығады.

Қаржы секторын тұрақтандыру үшін мынадай шаралар қабылданатын болады:

Біріншіден, ол қарапайым және ерекше артықшылығы бар акцияларды сатып алу, сондай-ақ реттелген қарыздар беру арқылы төрт жүйе құраушы банктердің қосымша капиталдандыру. Бұл ретте банктерге мұндай мемлекеттік қолдау көрсетудің басты шарттарының бірі капиталды банк акционерлерінің өздерінің ұлғайтуы болып табылады. Қазіргі таңда банктер берген қарыздардың 35.6 %-ы құны айтарлықтай төмендеген жылжымайтын  мүліктермен және жермен қамтамасыз етілген. Бұл банктер активтерінің сапасын төмендетеді. Осыған байланысты банк секторына шығындардың едәуір көлемі әлеуетті түрде жинақталуда. Банк секторын сауықтыру үшін Қаржы қадағалау агеттігі банктер құрған провизияларға қойылатын талаптарды арттырады.  Банктерді қосымша капиталдандырудың жалпы сомасы кемінде 4 млрд. АҚШ долларын (480 млрд. теңге) құрайды, олардың ішінде:

1 млрд. АҚШ доллары  (120млрд. теңге) төрт жүйе банктердің (Қазақстанның Халық банкінің, Қазкоммерцбанктің,  Альянс банк пен ТӘБ - нің)  қарапайым акцияларын сатып алу  түрінде берілетін болады.

3 млрд. АҚШ доллары (385 млрд. теңге) реттелген борыш түрінде  және дауыс беру құқығын бермейтін  ерекше артықшылығы бар акцияларды  сатып алу арқылы берілетін  болады.

Берілген қаражатты банктер резервтердің барабар деңгейін қалыптастыруға және ел ішінде қарыз алушыларға  кредиттер беруге жіберуі тиіс.

Мемлекет банктер капиталындағы  бақылау пакетін сатып алмайды. Құны 2008 жылғы  24 қарашада, яғни банк ұсыныс жасаған күнге дейін Лондон және Қазақстан қор биржаларында акцияларға баға белгілеуге байланысты белгілі болатын банктердің дауыс беруші акцияларының 25%-ына дейін “Самұрық – Қазына ” қорының меншігіне түседі.

Жинақтаушы зейнетақы  қорларының инвестициялық портфельдерін  әртараптандыру үшін Үкімет пен “Самұрық - Қазына” қоры зейнетақы активтерін басым инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін тарту жөнінде шара қабылдайды, құрылған Стресті активтер қоры инвестициялық рейтінгі бар борыштық бағалы қағаздарды шығаруды қамтамасыз етеді.

Қаржылық  қадағалау агенттігі жинақтаушы  зейнетақы қорларының инвестициялық  саясатын жетілдіруді, сондай-ақ  зейнетақы активтерінің сақталуын және қорлар мен зейнетақы активтерін басқарушылардың жауапкершілігін арттыруды қамтамасыз ету мақсатында олардың қызметін қадағалауды жалғастырады.

Инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық  жобаларды іске асыру. Экономикалық дамудың жүйелік проблемаларын шешу және халықты жұмыспен қамту деңгейін қолдау үшін ауқымды құрылыс жүргізу және инфрақұрылымды жаңарту қамтамасыз етілетін болады. Экономикалық өсуді қолдау мақсатында «Қазақстандық 30 корпоративтік көшбасшысы» бағдарламасын іске асыру бойынша белсенді жұмыс жалғасатын болады.

Инфрақұрылымға, әсіресе электр энергетикасы секторына инвестициялар ұзақ мерзімді кезеңде тұрақты дамуды  қамтамасыз ету үшін зор маңызға  ие.Инвестицияларды, ең алдымен,  экономиканың шикізаттық емес секторына одан әрі тарту, инфрақұрылымдық проблемаларды шешуге байланысты болады.

Үздік әлемдік  тәжірибе инфрақұрылымды дамыту  экономикалық белсенділікті қолдау  және дағдарыс кезінде халықты  жұмыспен қамтуды қамтамасыз  ету жөніндегі барынша тиімді құралдардың бірі болып табылатындығын көрсетіп отыр.

Инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға «Самұрық- Қазына» қоры қосымша 1 млрд. АҚШ долларын бөледі және  2010 жылы 3 млрд. АҚШ доллар мөлшерінде тікелей шетелдік инвестициялар тартылатын болды. Бұдан басқа,”Самұрық – Қазына” қорының жобаларын қаржыландыруға зейнетақы қорларының қаражаты тартылатын болады.

Электр энергетикасы  саласының инвестициялық тартымдылығын  арттыру үшін Үкімет келесі  жылдан бастап әр жылдарға бөле отырып кемінде жеті жыл мерзімге арналған энергия өндіруші ұйымдардың тобы бойынша шектеулі тарифтерді бекітеді және оны бұған дейінгі жылдың итарифтерді бекітеді және оны бұған дейінгі жылдың инфляциясын ескере отырып жыл сайын түзететін болады. Электр энергиясына арналған шекті тарифтер жаңа активтерді құруға, электр энергиясындағы қазіргі энергия жинақтайтын қуаттарды кеңейтуге, жанартуға, қайта жаңалауға және техникалық қайта жарақтандыруға инвестициялар тартуды қамтамасыз ететін болады.Электрожелілік активтерді дамыту үшін тарифтерге инвестициялық үлесті енгізу көзделуде.

Әлем сарапшылары Қазақстан  билігі дағдарыстан кейінгі даму жоспарын нақты жүзеге асырып жатқан бірден-бір ел деген пікір айтуда. Бұған не дейсіз?

Бүгін іс жүзінде дүние  жүзінің барлық мемлекеттері үшін экономикалық дамуды қоса алғандағы дағдарыстан  кейінгі даму мәселелерін шешу басты міндетке айналып отыр. Сарапшылар дағдарыстың белгілі бір елде қаншалықты әсерінің болғанына байланысты дағдарыстан кейінгі даму деңгейі әрбір елде әртүрлі қалыптасады деген пікір білдіруде.

2010 жылдан  бастап, сондай – ақ 4 – ші және одан көп бала тууына байланысты біржолғы жәрдемақының мөлшері 50 айлық есептік көрсеткішке дейін және бала бір жасқа толғанға дейін күтімі бойынша ай сайын жәрдемақы 2007 жылғы деңгеймен салыстырғанда 2,5 есе ұлғаятын болды. Кәсіпорындарда өндіріс көлемі төмендегі жағдайда Үкімет ірі компаниялармен қызметкерлердің жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізетін болды.Қажет болған кезде Үкімет облыстардың, Астана және Алматы қалаларыныңы әкімдерімен бірлесіп, қоғамдық жұмыстардың белсенді түрлерін қолданып және өңірлерді жаңа жұмыс орындарын ашып, оның ішінде инфрақұрылымдық және әлеуметтік объектілердің ауқымы құрылысы арқылы, оның ішінде “ 100 мектеп, 100 аурухана” жобасы шеңберінде халықтық жұмыспен өнімді қамтылуын арттыру жөнінде қосымша іс – шаралар қабылдайды. Ішкі рынокта тауарлардың тапшлығына және бағалардың өсуіне жол бермеу мақсатында үкімет бірінші кезекте қызметте қажетті тауарлардың – ет, құрғақ сүт, өсімдік майы, қант және күріштін тұрақтандыру қорларын қалыптастыру жөніндегі жұмысты жалғастырады.

Осы орайда әлемде тек Қазақстан ғана дағдарыстан кейінгі даму мәселесімен нақты айналысып, ал басқалар қол қусырып отыр деген пікір айту ұшқарылық болады.

Біздің еліміз әлемдік  дағдарыстың салқынын бірінші сезінгендіктен басқа мемлекеттерге, оның ішінде кеңестік кеңістік мемлекеттерінің ішінде дағдарысқа қарсы шараларды бірінші болып қабылдап, іс жүзіне асыра бастағандығы жөнінде айту шындыққа сай болады.