Айғырды пішу

 

Кіріспе 

 

 

 

           Мемлекетіміздің мал шаруашылығын, оның ішінде-мал, құс және басқа жануарлардан өнім алуды дамыта отырып, елімізде қажетті азық-түлік, өндіріске керекті шикізаттар алу үшін жануарларды тиімді пайдалану бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

           Сондықтан да жедел ветеринарлық жәрдемнің тез көрсетілуінің, мамандардың қажетті жабдықтармен және ауру мал мен жануардың организміне әсер ететін дәрілермен қамтамасыз етілуінің маңызы зор. Алғашқы жедел ветеринарлық көмек басқа да ветеринария жұмыстармен қоса мал дәрігерлік емдеу ісінің негізін қалайды. Алғашқы ветеринарлық жедел жәрдем мал тұрған жерде көрсетіледі; ветеринарлық мекемеге әкелінген мал мен жануарларға күрделі оперативтік ем қажет болған кезде емдеу мекемесінде стационар жағдайында жәрдем жасалады. Мал мен жануар ауырып, жалпы жағдайы төмендегенде оларға жедел де, сапалы да, әрі тиімді кемек, көбінесе үлкен қалаларда көрсетіледі. Мұндай қалаларда арнаулы авто-көліктерде жабдықталған ветеринарлық жәрдем керсетілетін ветстанциялар бар, ол мал дәрігерлерін, орта және кіші буындағы ветфельшерлерді (веттехниктерді) ауырған малға тез жеткізеді.

Пішілген малдың организмінде заттар алмасуына терең өзгерістер шақырады және осыған орай оның дамуында морфологиялық ерекшеліктер байқалады. Пішілген мал жақсырақ бордақталанады, олардың еті нәзікті, көбірек құнды болады, еркектерде болатын арнайы ерекше жағымсыз иістен және дәмден тазаланады; жүннің сапасы жақсарады; жұмысшы малдар тынық және көбірек шыдамды келеді, пішілген сиырларда сүт шығу дәуірі ұзартылады деген пікір бар. пайдаланатын жануарларды пішуге жібереді. 

Еркектерді емдеу көрсеткіштерімен интравагинальдық жарықтарда, ұмалардың механикалық қирауында, көп уақытқа созылған қабынуда, жалпы қынап қабықтың шемен пайда болған түрлерде, ең бауының күретамырларының варикозды кеңейуінде, ісіктерде пішеді. Сиырларды бордақтануын жақсарту үшін және емдеуге келмейтін бедеулікке апаратын аналық бездердің ауруларында пішеді. Шошқаларды бордақтаудың алдында пішіп жібереді.

Пішу ветеринариялық хирургияда көп кездесетін операцияларға жатады. Асқынудың этиологиясы: негізінен операция техникасы бұзылса, антисептика, асептика ережесі сақталмағанда және операция таза емес алаңда жасалса асқынулар болады. Пішуді шаруашылықта жұқпалы ауруларға қарсы профилактикалық шаралардың басталуынан немесе аяқталуынан 2 аптадан кейін пішуді кешіктірмей жоспарлайды. Дәл осылай жоспармен жұмысшы малдарды пішеді.

 

Айғырды пішу 

 

Пішу - жыныс бездерінің қызметін жасанды түрде тоқтатуы. Оны әртүрлі әдістермен жүзеге асыруы мүмкін. Көбінде пішу арқылы жыныс бездерін кесіп алып тастайды. Еркектерде жыныс бездердің қан мен қамтамасыздығын және инервациясын бұзу, операциялық тәсілдерді қолдаумен оның құрамын толық немесе жарым - жарты қиратылады. Жыныс бездердің функциясы және басқа әсерлермен тоқтату мүмкін, мысалы радиоактивтілік сәулеленудің, химиялық және гармондық дәрілердің қолдануымен қазіргі заманда иммунологиялық пішу тәсілдеріде бар. Хирургиялық операциялық пішудің үлкен шаруашылық мағынасы бар. 

 Пішілген малдың организмінде заттар алмасуына терең өзгерістер шақырады және осыған орай оның дамуында морфологиялық ерекшеліктер байқалады. Пішілген мал жақсырақ бордақталанады, олардың еті нәзікті, көбірек құнды болады, еркектерде болатын арнайы ерекше жағымсыз иістен және дәмден тазаланады; жүннің сапасы жақсарады; жұмысшы малдар тынық және көбірек шыдамды келеді, пішілген сиырларда сүт шығу дәуірі ұзартылады деген пікір бар.     
       Жыныс бездері толық алынғанда, еркек малда оны орхидектомия (грек. Orhis - жұмыртқалық, ectomte - иссечение), ал ұрғашыларда - овариэктомия деп атайды. (Лат. Ovarium - аналық без). 

Пішуге көрсетулер және қарсы дәлелдері. Пішуді мал шаруашылығында бордақыланатын малдан қосымша май, ет және жүн алуда қолданады, өсіруге жрамдысыз еркектерді кездейсоқ ұрықтандыру қақпайлауына, сонымен қатар малды топтап ұстауын жеңілтуіне және малды жұмысқа пайдалануын жеңілдету үшін. Көбінде асылтұқымды емес және жұмысқа пайдаланатын жануарларды пішуге жібереді [1]. 

Еркектерді емдеу көрсеткіштерімен интравагинальдық жарықтарда, ұмалардың механикалық қирауында, көп уақытқа созылған қабынуда, жалпы қынап қабықтың шемен пайда болған түрлерде, ең бауының күретамырларының варикозды кеңейуінде, ісіктерде пішеді. Сиырларды бордақтануын жақсарту үшін және емдеуге келмейтін бедеулікке апаратын аналық бездердің ауруларында пішеді. Шошқаларды бордақтаудың алдында пішіп жібереді. 

Пішуді шаруашылықта жұқпалы ауруларға қарсы (топалаң, эмкар, тіліме және шошқалардың обасы және т.б.) профилактикалық шаралардың басталуынан немесе аяқталуынан 2 аптадан кейін пішуді кешіктірмей жоспарлайды. 

Дәл оосылай жоспармен жұмысшы малдарды пішеді.

Бекіту.    Операцияны жатқан немесе тұрған малға орындайды. Жатқан оқиғада жығу тәсілдерінің бірін қолданып малды сол жағына жатқызып, оң жамбас аяғын операция орыны толық жақсы ашылғанша тарта түсе бекітіп байлайды. Қалған аяқтарын бос қалдырады. Тек кәрі және күшті бұқалардың кеуде аяқарын тұсамыс буындардан жоғарырақ бірге қосып байланыстырады.Тұрғызып пішкенде (жас өгізшілерді пішуде) малды бағанаға қысқа байлап, мұрын қысқышымен басын бекітеді. Жақсы бекіту үшін жамбас аяқтарына тілерсек тұсына бұрау салуға болады.  

Айғырды пішу үшін арнайы стационарлық жабтықтарды дайындауға болады. Ол бір азықтанатын науамен біріккен, сырғауылдардан жасаған 10 ағаш станоктардан құрылады. Станоктардың жанында 10 бас мал сиятын қаша жайғастырады, одан мал тек станоктар арқылы шығады. Жануарлар артқа шегінбеу үшін, оларды әрбір станокта болатын металл тұтқамен арттан бекітеді. Малдың басында тұратын көмекші пішу, орындалулары өлшеммен, станоктан станокқа кешіп өте олардың бекемдеуін жүзеге асырады. Операцияны жасаушы хирург малдың артында тұрады.   

Жансыздандыру.     Бір жастан жоғары бұқаларға пішуді жансыздандырумен орындау қажет. Анестезияны тұқымдық тікелей ен бауына ұманың мойындарына немесе интратестикулярды еннің қабатына жансыздандыратын ерітінділерді иньекциялайды. Ұманы қосымша кесу сызығын новокайнмен жансыздандырады.  

 Негізінде бұқаларды   2 әдіспен пішеді:      қансыз (перкутарлық) және қанды.   

Қансыз (перкутарлық)     әдіс ен бауын механикалық әсерімен жүзеге асады.

Ен бауын перкутарлық мыжуының мақсаты енді қанмен және жүйкеленуін қамтамасыз етуін тоқтату. Перкуталық пішуді жасау үшін Бурдиццо, И.А. Телятников, М.А. Ханин - Тыныбековтың және т.б. қысқыштарын қолданады. 

 Сол қолмен ұманың  мойнынан алып оны сипалап  ішіндегі бір ен бауын табады. Оны латероалды тартып оның нұсқасына Бурдиццо қысқышының браншын орналастырып тері арқылы ен бауын қысып, 0,5 - 1 минут қысқышты жібермей ұстайды, содан соң қысқышты 1,5 - 2 см төмен жылжытып орналастырып ен бауын екінші қайтара жаншиды. Осы істерді екінші енге қайталап жасайды. 

 Телятниковтың (№ 2 үлгі) немесе Ханин - Тыныбековтың қысқыштармен  енге жақынырақ (тамырлыны конус шектеріне) орналастырып әдеттегі тек қана бір рет қысады. Ен бауын ұманың шетіне жылжытып үстінен қысқыштардың еріндерінің

 

 

арасына жайғастырады, одан кейін қысқыштың тұтқаларын екі қолмен жылдам қысып 5 секундтен артық ұстайды. Сықыр сезілсе ол ен бауының жарылуын көрсетеді. Сықыр байқалмаған жағдайда қысқышты алып 1,5 - 2 см жоғарырақ қайтадан орналастырады. Дәл осылайша екінші ен бауына әсер жасайды. Қысқышты салған орнында ен бауларының аралықтарында шұңқыр байқалады, содан соң 10 - 15 минут мөлшерде сол орында емен немесе грециялық жаңғақ көлеміндей гематома пайда болады. Бір айдан кейін пішу нәтижесін тексереді, егер ендер азаймаса, операцияны қайталайды. Кейбір тәжірибелер Телятниковтың қысқышын, ен бауына екі рет салу қажет деп санайды сонда еннің қанмен қамтамасыз етуіне кепілдігі толық жетеді және оның регенарация болуының алды. Перкутарлық әдіспен пішілген өгізшелер, енді толық алып тастап пішкендермен салыстырғанда бордақтаған кезде оларға азықтың аз шығынымен (5 - 10%), тірі салмағы өсуі 8 - 17% артық болған, және олардың ұшасы 6 - 10% ауыр тартқан. 

Жасанды криторхизмды 1,5 - 2 айлық бұқаларға ұма төменгі бөліміне енді жоғары қынаптық каналға тықсырып, эластратор (ампутатор), арқылы резеңке сақина салуымен өңдейді. 15 күннен кейін күшпен ұманың төменгі бөлім бөлініп түскеннен кейін ендері дамымайды. Пішілген малға шағын мөлшер тестостеронды қолданғанда олардың дене дамуы қарқынды болып, салмағы көбейіп артуына жағдай жасалады бұл тәсіл АҚШ-та пайда болды.     

Қанды әдіс . Техникалық атқарумен және сонымен қатар алатын нәтижесінің ерекшелігімен оның бірнеше түрлері болады.    

 Лигатура қолданумен  пішу. Ұманы сандарды арасынан ішіндегі мазмұнымен қоса ұстап, артқа қарай керіп тартып алып оның каудальдық немесе латеральдық жағынан ен сыртқа шығатындай көлемде тік тіледі. Тілгенде ұманың барлық қабаттарын және жалпы қынап қабықты толық ашады. Жараның төменгі бөлімде қынаптың буданы және проксимально онан әрі жыртып ен бауының жіңішкертілген учаске деңгейін жеетіліп оны ашып алады. Ен бауына № 8 - 10 жібек немесе синтетикалық лайықты жуандықты жіптен лигатура салып, оны пішулік тәрізді түйінмен байлайды. 

Ен бауын лигатурадан 2 - 2,5 см төмен қайшымен кесіп алады. Ен бауының тұтқылына 5% йод ерітіндісін жағып, жара жақтарын дезинфекциялайтын маймен жабады немесе асептикалық күрделі ұнтақ (йодоформ, ақ стрептоцид және бор қышқылы) салады. 

 Қосалқаның құйрығының  резекциясы малдың гормондық    

функциясын сақтап, тек қана жыныс клеткаларын өндіруі мен шығару қабілеттілігінен айырады. Мына тәсіл негізінде жыныс стерилдеуіне келеді.

Операцияны тұрған малған орындайды, кейін ұманың төменгі бөлімінің терісін әсіресе түп аумағын мұқият зарарсыздандырып, операция жасаушы сол қолмен оны енмен бірге төмен тартады. Ұма терісінің бүрмелері толық түзелуге тиісті. Ұма тігіске перпендикулярды тікелей оның сол және оң жағынан ұманың түптер қабаттарын жалпы қынаптық қабықпен қоса жарып тіледі. Кесу ұзындығы әрбір жақта 1,5 - 2 см болады. Жара қуысы арқылы қосалақаның құйрықтарын жеңіл салмақ салумен сыртқа шығарып оларды қайшымен кесіп тастайды. Жаралардың шеңберін йод ерітіндісімен домдайды. Жара жақсы жазылады. Пішілген малды сиырлардан бөлек ұстайды.

Малдарды пішу, кебінесе жас төлдерді (бұзау.қозы, лақ т.б.) экономикалық тиіміділігі үшін өнімнің сапасын жақсарту, бір бағытты тұқым алу мақсатында (тексіз аталы малдар пішіледі) жүргізіледі. Үй жануарларын (мысық) жағымсыз иіс шықпас үшін пішеді. Өкінішке орай пішуден кейін көптеген асқынулар кездеседі

Пішу ветеринариялық хирургияда көп кездесетін операцияларға жатады. Асқынудың этиологиясы: негізінен операция техникасы бұзылса, антисептика, асептика ережесі сақталмағанда және операция таза емес алаңда жасалса асқынулар болады.

Пішуден кейінгі асқынулар төмендегідей жіктеледі: ерте қан ағу, кеш қан ағу, операциядан кейін жануарлар антисанитарлық жағдайда күтіліп, организмнің жалпы қорғаныс күші азайғанда және табиғи саңалаулары кеңдігінен (шап, ен, кіндік т.б.) болатын асқынулар тіркелген. Жануарларды пішу алдында зерттеу керек. Оларды пішетін шаруашылықтарда індетті инфекциялық аурулардың тұтануы және жаңа ошағы анықталғанда пішуге болмайды. Табиғи саңылаулары кең жануарлар (қоян т.б.) сақтықпен пішкен жөн. Іріңді операциядан соң пішуге қатал тиым салынады. 

 

Пішуден кейінгі қан ағу 

 

Қан ағу біріншілік-пішіп жатқанда, екіншілік пішкенен соң кішкене уақыттан соң, кешірек пішкенен соң бірнеше күн өткеннен кейін қанағу болады.     

 Қан ағудың себептері: Пішудің техникасы бұзылғанда, инструмент  дұрыс қайралмаса немесе дайындалмағанда; ен бауының қан тамырларында патологиялық өзгерістер болғанда; қан тез ұйымағанда, аш диета 12 сағатта көп болғанда;малды жығып байлағанда жедел қимылдар жасалып зақымдануда және генетикалық саңылаулар кең болса (шап, кіндік, т.б) құрсақ қуысындағы мүшелер сыртқа шығып жараланудан соң қан ағу басталады. 

 

 

 

 

Клиникалық белгілері: Жай дұрыс пішуде қан кескен жерден сел ағып тез тоқтайды. Ал патологиялық қан ағуда ол тамшылап көп мөлшерде ұзақ ағады. Осы қан ағу патологиясының ішіндегі, мал өміріне қауіптісі, ен бауынан қан ағу, бұның себебі оны қатты жұлқып (ішкі, сыртқы тұқымдық жыныстыру артериясы, шәует тұқым түтікшесін) үзуден. Бұдан қан зуылдап ағады. Аққан қан жалпы сірлі қабық қуысына жиналады.

Пішкен малдан қан кеп кеткенде конъюнктиваның, басқа кілегей қабықтардың түсі өзгеріп, пульс, демалыс бұзылып, қанда гемоглобин мен эритроцит азайып, мал қалшылдап жүріс тұрысы бұзылады. Бір сөзбен айтқанда, жануардың жалпы жағдайы төмендейді.

Ен бауынан қанның зуылдап көп мөлшерде ағуы - сыртқы және жыныстың артерияның және шәует түтікшесі артерияларының қабырғасының бұзылуынан болады [3].

Балау: Сырткы қан ағуды визуальды байқаймыз, ал ішкі қан ағуда кілегей қабықтгодың түсінің өзгеруінен білеміз.

Емі: 1. Егерде ен қабынан қан ақса, оны гемостатикалық пинцеттермен қысып қан аққан жерге лигатура салып не болмаса тампон жасап тоқтатуға болады; . 2 Егерде ен бауынан қан ақса төмендегідей істейміз: а) малды қайтадан жығу; б) ен қабығының ішін ұйыған заттардан тазалау; в) жалпы қынап қабықшасын Пьяна қысқышымен қысып жазады; г) ен бауының ұшын, қолмен болмаса Корнцанг қысқышымен тауып өзімізге тартып лигатура саламыз.

Қанағу біріншілік-пішіп жатқанда, екіншілік пішкенен соң кішкене уақыттан соң, кешірек пішкенен соң бірнеше күн өткеннен кейін қанағу болады.

Қанағудың себептері: Пішудің техникасы бұзылғанда, инструмент дұрыс қайралмаса немесе дайындалмағанда; ен бауының қан тамырларында патологиялық өзгерістер болғанда; қан тез ұйымағанда, аш диета 12 сағаттан көп болғанда; малды жығып байлағанда жедел қимылдар жасалып зақымдануда және генетикалық саңылаулар кең болса (шап, кіндік, т.б) құрсақ қуысындағы мүшелер сыртқа шығып жараланудан (жыртылудан) соң қанағу басталады.

Клиникалық белгілері: Жай дұрыс пішуде қан кескен жерден сәл ағып тез тоқтайды, ал патологиялық қанағуда ол тамшылап көп мөлшерде ұзақ ағады. Осы қан ағу патологиясының ішіндегі, мал өміріне қауіптісі, ен бауынан қан ағу, бұның себебі оны қатты жұлқып (ішкі, сыртқы тұқымдық жыныстық артериясы, шәует түтікшесі артериясынан).