Психологияны зерттеу әдістері

Психологияның  зерттеу әдістері

Егер де ғылым  әр уақытта да жаңа деректермен толықтырыпотырылмаса,дами алмайды.

Егер де деректерді жинақтау үшін ғылыми негізделген әдістерді  тек қана дұрыс пайдалана білген уақытта ғана ғылымның дұрыс  және жемісті дамуы мүмкін.Әдістерді  негіздеу дегеніміз сол ғылымның әдіснамасы мен әдістерінің арасындағы байланысты қалыптастыру.Бұл жағдайды психологияға қолдданғанда психиканы философиялық тұрғыдан түсіну.Зерттеу әдістеріне оны құруға ұйымдастыруға және нәтижелерін талдауға негізгі талаптарды анықтайды.

Зерттеу әдісі  әр уақытта да белгілі бір әдіснаманы бейнелейді.Психологиялық зерттеулердің  обьективтілігіне қойылатын жалпы  талаптарға мыналар жатады:

1. Обьективтік  психологиялық зерттеулер қағидасы зерттеу пәні ерекшеліктеріне тәуелді көптеген әдіснамалық құралдармен іске асады. Оны былай түсіну керек: психика,сана,ішкі және сыртқы көріністердің бірлігінде зерттеледі. Осыған байланысты бұл қағиданың  талаптары бойынша,кез келген психикалық құбылыстар сыртқы сыртқы себептер мен ішкі жағдайлардың бірлігінде қарастырылады. Психологияның негізгі қағидаларының бірі- детерминизм қағидасын іске асыру психологиялық зерттеулерді обьективтік принципке сәйкес құру болып табылады.Обьективтік қағида адамды іс әрекет  үрдісінде зертеуді талап етеді,сондықтан да адамның психикалық ерекшеліктерін оның қылықтары бойынша бағалауға болады.

Обьективтік  қағида зерттеулерде қолданылатын әдістер  және зерттеушінің көзқарасы алынған  нәтижелерге әсер етпеуін талап  етеді.

2. Психикалық құбылыстарды даму үстінде зерттеу.Психологиялық зерттеулерді құрудың негізгі қағидасы психикалық құбылыстарды даму үстінде зерттеу болып табылады.Обьективтік дүние әруақытта қозғалыста және өзгерісте болады,сондықтан да оны бейнелеу өзгеріссіз,қозғалыссыз болуы мүмкін емес.

Егер де психикалық құбылыстар үздіксіз өзгеріп,дамып  отырса,ондай жағдайда жан-жақты  байқауға бағытталған кез келген зерттеулерді құру міндетті түрде қарастыруы қажет. Психикалық құбылыстарды даму барысында  зерттеуде адамдардың тек психикалық сапаларын анықтау жеткіліксіз,сонымен  қатар психикасының қалыптасқан  және қалыптасып келе жатқан  жаңа ерекшеліктерін талап етеді.

3. Жеке тұлғаны талдау жинақтау түрінде зерттеу әрбір адамның психологиялық келбетінде барлық  адамдарға тән жалпылық,даралық қасиеттермен сипатталады.

 

 

 

 

 

 

Әрбір адамның  бойында жеке тұлға ретінде жалпылық,ерекшелік  және даралық қасиеттердің болуы  зерттеу жұмысын ұйымдастыруға  талдау жинақтау қағидасын басшылыққа алуды қажет етеді.Күнделікті өмірдің әртүрлілігіне қарамастан,әрбір адам өзіне тән даралық психикалық қасиетін  сол күйінде сақтайды. Осы жағдай жеке тұлғаны талдау жинақтау тұрғысынан зерттеу жеке тұлғаны әртүрлі өмір жағдайлары мен іс әрекетте психиканың элементтерін тануға көмектеседі,ал жинақтау барлық жекелеген құбылыстардың  өзара байланысын анықтауға мүмкіндік береді.

Жеке тұлғаның психологиялық үрдістерін,дара психологиялық  ерекшеліктерін зерттей  отырып,психология әртүрлі зерттеу  әдістерін қолданады.

Психиканы обьективтік  тұрғыдан зерттеу жоғарғы  жүйке  қызметінің  физиологиялық  заңдарын білуді ұсынады. Психологияның әдістері психикалық құбылыстарды зерттеуге  обьективтік тұғыдан қарауды  қамтамасыз ету ғана емес,сонымен қатар төмендегі  сұрақтарға  жауап беруі қажет:жеке тұлғаның психикалық үдерістері мен қасиеттері не үшін және қалай пайда болады,дамиды және өзгерістерге ұшырайды?

Психология әдістері тәжірибемен тығыз байланысты болуы  қажет,демек,практикалық міндеттерді  шешу үшін пайдалы.Мәселен,баланың  психикалық дамуын зерттеу үшін оның психикалық дамуының  негізгі заңдылықтарын,ерекшеліктерін анықтап алу керк,жан жақты  зерттеудің негізінде мектеп пен  отбасындағы баланың оқыту және тәрбие беру үрдісін одан әрі жетілдірудің тиімді тәсілдерін белгілеу.Психология ғылымында кеңінен таралған негізгі  әдістерге бақылау және эксперимент  жатады.Сонымен қатар психологияда жеке әдістер де қолданылады: әңгіме әдісі,анкета әдісі,іс әрекет нәтижесі мен үрдісін талдау,тест әдісі.

Бақылау адамның психикалық өмірін зерттеу әдісі ретінде психологияда жиі қолданылады. Бақылаудың көмегімен жеке психикалық  үрдістерді,жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін зерттейді,олар сырттай әртүрлі адамзаттың іс әрекеттері,психикалық қалпы түрінде аңғарылады.

Бақылау әдісі  адамның психикасының,сыртқы көрінісін  зерттеу табиғи өмір жағдайында іске асады.Зерттеуші  адамдардың іс әрекеті  мен қылықтарын бақылау арқылы олардың  психикалық өмірінің ерекшеліктері  туралы бағалай алады,демек,сыртқы обьективтік  факторлврдан адамның  ішкі субьективтік дүниесін түсінуге бағытталады.

Психологиялық бақылау  мақсатты болуы қажет.Бақылаушы  кімді не үшін бақылайтынын нақтылы  білуі  және түсінуі қажет.Олайй  болмаса,бақылау кездейсоқ деректерді жинақтауға а наладыүПсихологиялық бақылау белгілі жоспармен немесе бағдарламамен жүргізілуі тиіс. Бақылау бағдарламасы бақылаушыны күні бұрын дайындалған зерттеу мәселелері және деректермен қаматамасыз етеді.

Белгіленген жоспарсыз  немесе  юағдарламасыз бақылаудың негізгі  бағыты жойылады,соның салдарынан адамның психикалық іс әрекетінде негізгі  және маңызды жағы назардан тыс қалуы  мүмкін. Бақылауды бір жүйелі жүргізіп отыру керек. Бір жүйелі бақылау  бақылаудың тұрақты жағдайын сақтауға мүмкіндік береді,және бақыланатын  деректердің арасында тығыз байланыс жасауға жағдай тудырады.

Психологиялық бақылау,ереже  бойынша,ұзақ уақытты  қажет етеді.  Бақылау неғұрлым ұзақ мензімге жүргізілсе,солғұрлым  бақылаушы мол деректер жинақтауға мүмкіндік алады,солғұрлым тереңірек  және сенімдірек психологиялық қорытынды  жасайды.Көп жағдайда ұзақ мерзімді бақылау шәкірттердің жас ерекшеліктерін  зерттеуде қолданылады,мәселен,тілі мен ойлауын дамыту ерекшеліктері,эмоциялық  ерекшеліктері  мен ерік-жігер іс әрекеттері,қызығуы мен бейімділігі,мінез бітісі мен қабілеттілігі.

Сонымен,бақылау  әдісі дегеніміз әртүрлі табиғи жағдайда жеке тұлғаның іс әрекеті  мен қылықтарын қабылдауын негізінде  мақсатты зерттеу.

Бақылау табиғи жағдайда жүргізіленді.Ескеретін мәселе,бақылау  жүргізілген кезде сол қажағалау  нысаны болып отырған адам бақылау  жүргізіліп жатқанын білмеуі керек,егер сезген жағдайда шынайылық жоғалады.

Психологиялвқ зерттеулердің  табиғилығын сақтау-бақылауға қойылатын  бірінші талап,бақылау үнемі мақсатты болуы қажет,яғни зерттеудің мақсаты  мен міндеттері айқын қойылуы  керек.

Бақылау әдісіне  қойылатын үшінші талап- оның нәтижесін  тіркеу.Негізінен әртүрлі техникалық құралдар,жазбалардың түрлері.Психологияның негізгі әдістерінің бірі-эксперимент.

Эксперимент әдісі. Егер бақылауда зерттеуші өзін қызықтыратын психикалық үрдістердің байқалуын  бейжай күтетін болса,ал экспериментте зерттеуші өзіне қажетті жағдайды жасайды.Сөйте отырп,эксперименттер оларды тұрақты қамти алады. Басқа зерттеушілердің бірдей жағдайда зерттеуді қайталай отырп эксперименттер зерттелушінің әрқайсысының үрдістерінің дара ерекшеліктерін анықтай алады.

Эксперименттер  барысында арнаулы құралдар мен  аппартатардың көмегімен психикалық үрдістер өзгерістерінің уақытын дәл  көрсетуге болады,мәселен,жауап  беру,оқу,еңбек дағдыларының қалыптасу  жылдамдығы.

Психологияда  екі түрлі эксперимнет қолданылады: зертханалық және табиғи

Зертханалық эксперисент  арнайы ұйымдастырылып,құралдар мен  аспаптарды қолдану арқылы жүргізіледі.Зертханалық  эксперимент адамның психикалық ерекшеліктерін физиологиялық тетігін  зерттеуде ерекше.Бұл әдіс жекелеген  таным үрдістері мен психикалық қалыпты тиімді зерттеу үшін қолданылады,ең алдымен түйсіктер қабылдау,ес зерттеледі. Мәмелен,қабылдаудың  жылдамдығы,зейіннің  көлемі,жылдамдығы,зейіннің көлемі,ес ассоциациясының ерекшелігі қарапайым  немесе электрондық тахистаскоп  сиякты  құралдар көмегі пайдаланылады.

Ғылымның тарихы ғылыми білімнің саралануы мен дамуынба тәжірибелік әдіс жетекші рөл  алатындығын  дәлелдеді. Психология ертеден келе жаткан ғылымдардың  бірі, XIX  ғасырдың   II жартысында өзалдына жеке ғылым болып,философиядан бөлініп шықты.Осы кезеңде психологияда бір жүйелі эксперименталдық зерттеулер жүргізіле бастады.

 

 

 

 

Эксперимент дегеніміз  не ? Эксперимент- бұл себеп-салдарлық  байланысты зерттеу мақсатындағы зерттеушілік қызмет болып табылады.Ол төмендегіше  іске асады:

1.Зерттеуші зерттейтін  құбылысты өзі табады және  оған белсенді әсер етеді

2. Экспериментті  жүргізушіні өтіп жатқан құбылыстың  шартын өзгертуі мүмкін.

3.Экспериментте  оның нәтижесін бірнеше рет  қайталап жаңғыртуға мүмкіншілігі  болады.

4. Нәтижесінде  экспериментті сандық заңдылықтарын  математикалық амалдарын айқындалады.

Эксперимент психологияның  әдісі ретінде  психофизиканың және психофизиологияның саласында пайда болды және психологияда кеңінен таралды.

Зертханалық экспериментте  қарсы үш түрлі пікір қалыптасты:біріншіден,эксперименттің жасандылығы атап көрсетілді,екіншіден,сараптамалық сипаты,үшіншіден,эксперименттің абстрактылығы,экспериментаторға  қиындық туғызуы.

Табиғи эксперимнттің  зертханалық эксперименттен өзгешелігі адамның күнделікті  іс әрекетінің мазмұны сақталады,зерттелетін құбылысты  міндетті түрде іске асыруға жағдайлар  жасалады.Сонымен қатар табиғи экспериментте  бақылау әдісінің және эксперименттің жағымды сапалары араласып келеді: біріншінің табиғилығы және екіншісінің  белсенділігі.Бақылау мен эксперименттің аралық түрі болып есептелетін эксперимент  табиғи эксперимент деп аталады.Табиғи эксперименттің негізін салған орыс ғалымы А.Ф Лазурский болды.Оның негізгі мақсаты-зерттеудің экспериментальдық  сипатын табиғилық жағдайлармен ұштастыру.

Психологиялық-педагогикалық  зерттеу міндеттерін шешетін эксперментті психологиялық-педагогикалық эксперимент деп атайды.

Әттүрлі жас кезеңдерде шәкірттердің таным мүмкіншіліктерін зерттеуде және жеке тұлғаны қалыптастырудың  нақты жолдарын анықтауда оның рөлі ерекше.Адам психологиясына әсер ету,өзгерте  құралы ретінде  эксперимент пайдаланылады.

Оның осындай  түрі қалыптастырушы эксперимент деп  аталады.Өзіндік ерекшелігі мынандай: ол бір мезгілде зерттеу тәсілі,сонымен  қатар зерттеу құбылыстарын қалыптастыру әдісі қызметін атқарады. Қалыптастырушы эксперимет үшін зерттелетін психикалық үрдістерге зерттеуші белсенді араласады.Қалыптастырушы эксперименттің негізін салушылырдың бірі В.В Давыдов эквперименттің бұл түрін генетикалық-моделдеуші эксперимент деп атады. Ол балалардың психикалық дамуын зерттеуді,тәрбие және оқытудың бірлікте болуын қамтамасыз етеді.Демек,қалыптастырушы эксперимент  шәкірттерді тәрбиелеу мен оқытудың экспериментальдық дамытушы әдісі  болып табылады.