Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 18.01.2013-cü il tarixli 54 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir

 

İ.M.ABBASOV, R.F.SADIQOV

 

 

 

 

 

 

 

 

 

M E N E C M E N T

 

(Dərs vəsaiti)

 

 

 

 

 

Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin 18.01.2013-cü il tarixli 54 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.

 

 

 

 

 

 

Bakı-2013

Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik  yubileyinə bir töhfədir.

 

 

 Elmi redaktor: İqtisad elmləri namizədi, dos. Z.M.Məmmədova

Redaktor:        İqtisad elmləri namizədi, M. K. Məcidov

 

Rəyçilər:          1. i.e.n., dos. V.Ə.Kazımov

                         2. f.e.n., dos. K.Ş.Eyyubov

                         3. i.e.n., dos. Ə.İ.Əliyev

                        4. i.e.n., dos. O.A.Yusupova

 

 

 

“Menecment” (dərs vəsaiti) – Bakı Biznes Universitetinin nəşri, 2013. səh. 205.

 

Məzmunu açıqlamaq məqsədilə on bir fəslə və onun hər biri müəyyən paraqraflara bölünmüşdür.

Dərs vəsaitində menecmentin mahiyyəti açıqlanmış, idarəetmənin tarixi və məktəblər haqqında məlumatlar verilmiş, menecerlərin funksiyalarından bəhs edilmişdir. Kitabda idarəetməyə elmi cəhətdən yanaşılmış, müəssisələrin təşkilati quruluşu,  idarəetmə üsulu və üslubu,  menecmentin prinsipləri, təsərrüfat subyektlərinin təşkilati – hüquqi formaları və onların idarə olunması haqqında məlumatlar verilir. Menecmentə elmi yanaşma idarəetmə fəaliyyətinə, idarəetmə prosesinə, onun funksiya, metod və prinsiplərinə elmi-nəzəri baxışların məcmusu kimi başa düşülür.

 

 

 

                                                     

 

 

                                                                                      

                                                   © İ.M.Abbasov, R.F.Sadıqov

                                                                                 © Bakı Biznes Universiteti 2013

 

GİRİŞ 

 

Bazar münasibətləri şəraitində mikroiqtisadi sferada qarşıda duran ən mühüm vəzifələrdən biri də müəssisələr (təşkilatlar, birliklər) səviyyəsində menecmentin nəzəri və metodoloji problemlərini araşdırmaq və həll etməkdir. Hazırkı dövrdə kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına dövlət dəstəyi sayəsində respublikamızda yeni-yeni təsərrüfat sahələri yaranmaqdadır. Lakin sahibkarlıq sahəsində nəzəri biliklərə malik olmayan sahibkarlar və biznesmenlər təsərrüfatlarını idarə etmək  bacarıqlarına malik olmurlar. Ali təhsil müəssisələrində menecment, biznesin idarə edilməsi, marketinq, sənayenin təşkili və idarə olunması ixtisasları üzrə kadr hazırlığı bu sahədə kadr problemlərinin aradan qaldırılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu nöqteyi nəzərdən, menecment dərs vəsaiti yeni yaranan və fəaliyyətdə olan mövcud sahibkarlıq sahələrinin təşkili və idarə edilməsinə dair nəzəri biliklər toplusunu özündə əks etdirir.

“Menecment” fənni üzrə dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin mövcud dövlət standartlarına, bakalavr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan tələblərə uyğun tərtib edilmişdir. Menecment fənlərarası elmi biliklər sahəsi kimi başa düşülür. Çünki elə bir sahə yoxdur ki, orada idarəetməyə ehtiyac olmasın. Məsələn maliyyə iqtisadiyyatın bir sahəsidir və onun menecmenti də vardır. Həmçinin istehsal, marketinq, innovasiya, kommersiya, informasiya və s.

Menecment xalq təsərrüfatının, onun ayrı-ayrı sahələrinin idarə edilməsinin əsasını təşkil edir. Menecment çox məsuliyyətli bir fəaliyyətdir. Bu məqsədlə, idarəetmənin təsirli və məqsədyönlü  olması üçün idarə edən şəxslərin  bilik və bacarıqlara malik olması vacibdir.

Dərs vəsaitində menecmentin mahiyyəti açıqlanmış, idarəetmənin tarixi və məktəbləri haqqında məlumatlar verilmiş, menecerlərin funksiyalarından bəhs edilmişdir. Kitabda idarəetməyə elmi cəhətdən yanaşılmış, müəssisələrin təşkilati-quruluşu,  idarəetmə üsulu və üslubu,  menecmentin prinsipləri, təsərrüfat subyektlərinin təşkilati–hüquqi formaları və onların idarə olunması haqqında məlumatlar verilir. Menecmentə elmi yanaşma idarəetmə fəaliyyətinə, idarəetmə prosesinə, onun funksiya, metod və prinsiplərinə elmi-nəzəri baxışların məcmusu kimi başa düşülür.

Dərs vəsaitində menecmentin alt sistemləri elmi cəhətdən şərh olunmuş, idarəetmə prosesinin həyata keçirilməsi texnologiyası izah edilmiş, bu zaman tələb olunan idarəetmə vasitələri və alətlərinin təsviri verilmişdir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

FƏSİL I. MENECMENTİN MAHİYYƏTİ VƏ METODOLOJİ ƏSASLARI

 

1.1. Menecmentin mahiyyəti

 

“Menecment” sözü ingilis dilindən götürülüb, mənası idarəetmə, təşkiletmə deməkdir.  Bazar münasibətlərinə keçid şəraitinin qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri də müəssisələr (təşkilatlar, birliklər) səviyyəsində menecmentin nəzəri və metodoloji problemlərini araşdırmaq və həll etməkdir.

Menecment sözünü ilk dəfə amerikan biznesmeni Q.Taun 1886-cı ildə mühəndis-mexaniklərin iclaslarından birində işlətmiş, bundan sonra bu söz bir məfhum kimi leksikonda istifadə olunmuşdur.

Menecmentin predmetini idarəetmə münasibətləri təşkil edir. Menecmentin obyekti bazar münasibətləri şəraitində istehsal, ticarət, xidmət, nəqliyyat, tikinti və s. fəaliyyət sahələri ilə məşğul olan müəssisə və təşkilatlardır. Menecmentin subyektləri dedikdə isə, idarə edən və idarə olunan sistemlər başa düşülür.

Menecment fənlərarası elmi biliklər sahəsi kimi də başa düşülür. Çünki elə bir sahə yoxdur ki, orada idarəetməyə ehtiyac olmasın. Məsələn maliyyə iqtisadiyyatın bir sahəsidir və onun menecmenti də vardır. Həmçinin istehsal, marketinq, innovasiya, kommersiya, informasiya və s.

Menecment bazar münasibətləri şəraitində idarəetmə nəzəriyyəsi hesab edilir. Menecment və idarəetmə anlayışları bir-birinə tam eyni olmayan sinonim kimi çıxış edir. İdarəetmə insanların fəaliyyətini istiqamətləndirməklə və onların davranışlarının əsaslarını yaratmaqla məqsədə nail olmaq bacarığıdır. İdarəetmə anlayışı insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə aid edilə bilər. Baxmayaraq ki, menecment idarəetmə mənasında işlədilir, bütün idarə edən şəxslər menecerlər hesab edilmirlər. Məsələn hər hansı bir nazir idarə edən şəxsdir, lakin menecer hesab edilmir. Ailə başçısı ailəni idarə edir, amma menecer sayılmır. İdarəetmənin formalarına nəzər salsaq, biz bunu açıq aydın görərik. İdarəetmənin formaları aşağıdakılardır:

1.Canlı aləmin idarə edilməsi.

2.Cansız aləmin idarə edilməsi.

Canlı aləmin idarə edilməsi sosial idarəetmədən və bioloji aləmin idarə edilməsindən ibarətdir.

Sosial idarəetmə öz növbəsində aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:

1. Cəmiyyətin idarə edilməsi.

2. Müəssisə və təşkilatlarda çalışan kollektivin idarəedilməsi.

3. Sosial qrupların idarə edilməsi.

4. Özünü idarəetmə.

Menecment anlayışı yalnız bazar mühiti şəraitində fəaliyyət göstərən müəssisələrdə sosial-iqtisadi proseslərin, maliyyə–təsərrüfat sahələrinin idarə olunmasını əks etdirir. Menecment məfhumunun məzmununu araşdırarkən aydın olur ki, o sərbəst peşəkar fəaliyyət növü olub, təkcə sənaye firmalarının elmi–tədqiqat, layihə–konstruktor işləri ilə deyil, həmçinin istehsal, texnoloji, təşkilati, maliyyə, satış sahələrini, həm də bank, sığorta təşkilatları, turizm agentliyi, mehmanxana, nəqliyyat kompaniyaları, ümumiyyətlə, bazara sərbəst daxil olan iqtisadi subyekt kimi bütün təsərrüfat vahidlərini əhatə edir.

Menecment daha az maddi, əmək və maliyyə ehtiyatlarından istifadə edərək səmərəliliyi yüksəltmək və mənfəəti artırmaq məqsədi ilə həyata keçirilən idarəetmə fəaliyyəti ilə əlaqədar peşədir. Bu peşə idarəetmə fəaliyyəti ilə bağlı bütün funksiyaların, metodların, prinsiplərin, strategiyaların və formaların məcmusudur. Başqa sözlə, menecment bazar və bazar münasibətləri şəraitində idarəetmə deməkdir ki, o;

- qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün işçiləri, onların imkanlarını səfərbər etmiş olsun;

- tam təsərrüfat sərbəstliyi şəraitində keyfiyyətli məhsul istehsalını təmin etsin;

- firmanı tələb və təklifə uyğunlaşan bazara və məhsul buraxılışına elə yönəltməlidir ki, nəticədə  yüksək mənfəət əldə etmiş olsun;

Menecment insanları və onların potensialını məqsədyönlü formada səfərbər etməklə qarşıya qoyulan məqsədə nail olunmasından ibarətdir. Deməli, menecment sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərində işçilərin əməyini istiqamətləndirməklə və onların davranışlarının əsaslarını yaratmaqla məqsədə nail olmaq bacarığıdır.

İdarəetmə özü bir sistemdir. Bu sistem üç səviyyədən ibarətdir:

1. Ali səviyyə.
2. Orta səviyyə.
3. Aşağı səviyyə.

Hər üç səviyyədə idarəetmə fəaliyyəti menecmentdir. Lakin təcrübədə, əsasən idarəetmənin orta səviyyəsində çalışan şəxslər menecerlər hesab edilirlər. Yəni müəssisənin direktorlarını, prezidentlərini, sədrlərini deyil, şöbə müdirlərini, funksional icraçıları, hər hansı bir təşkilati struktur vahidlərində çalışan mütəxəssisləri və ya məsul şəxsləri menecerlər hesab edirlər.

İdarəetmə çox məsuliyyətli bir fəaliyyətdir. İdarəetmənin təsirli və məqsədəuyğun olması üçün idarə edən şəxslərin bilik və bacarıqlara malik olması vacibdir.

İdarəetmənin məqsədi idarəetmə obyektinin gələcəkdə arzu olunan vəziyyətə gətirilməsidir. İdarəetmə məqsədyönlü fəaliyyət olduğundan fəaliyyət ali (baş) məqsədin qoyuluşu ilə başlayır. Ali məqsədə nail olmaq üçün isə alt məqsədlər müəyyən olunur. Məsələn istehsal fəaliyyəti ilə məşğul olmaqla gəlir əldə etmək üçün (bu ali məqsəd hesab edilir) alt məqsədlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

• maliyyə vəsaitlərinə malik olmaq;
• əsas və yardımçı sahələrdən ibarət bina və ya obyektləri inşa etmək və ya icarəyə götürmək;
• avadanlıqları və texnologiyanı cəlb etmək;
• personalı cəlb etmək;
• fəaliyyətə başlamaq.

Menecment idarəçilik fəaliyyəti sistemi kimi idarəetmə prosesini, fəaliyyətin təşkilini, icraçılar arasında funksiyaların və məsuliyyətin bölüşdürülməsini, resursların (material, texnika–texnologiya, kapital, informasiya, əmək resursları) səmərəli seçimini və istifadəsini, çoxvariantlı qərarların qəbul edilməsini, iş stilinin müəyyən edilməsini və bütün bunlar üçün xüsusi idarəetmə strukturunun mövcudluğunu nəzərdə tutur.

Menecment–idarəetmənin sosial-iqtisadi mexanizminin üsul, prinsip və funksiyalarını tətbiq etməklə, material, əmək və maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməklə qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün həyata keçirilən peşəkar idarəetmə fəaliyyəti növüdür. Deməli, menecment–bazar iqtisadiyyatı və rəqabət şəraitində idarəetmədir.

 

1.2. Menecerlər və onların vəzifələri

 

Menecment idarəetmədirsə, menecer idarə edən şəxsdir. İdarə edicilər idarəetmə səviyyələrindən fərqli olaraq idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsindəki rolunun xüsusi çəkisinə görə fərqlənirlər.

 

               Planlaşdırma   Təşkiletmə     İcra    Marketinq  Nəzarət

Ali səviyyə
Orta səviyyə
Aşağı səviyyə

 

 

Cədvəldən göründüyü kimi ali səviyyəli rəhbərlərin planlaşdırmada və nəzarətdə rolu daha yüksəkdir. Lakin icraçılıqda isə yük daha çox orta və aşağı səviyyənin üzərinə düşür.

Menecerlər üçün aşağıdakı keyfiyyətlər xarakterikdir:

1. Fiziki keyfiyyətlər.
2. Mənəvi keyfiyyətlər.

Fiziki keyfiyyətlər menecerin fiziki imkanları və onların tətbiqi ilə əlaqədardır. Fiziki imkanlar dedikdə, menecerin güclü, çevik və sağlam olması, onların fiziki davranışları başa düşülür.

Mənəvi keyfiyyət aşağıdakılardan ibarətdir:  

• xarakterik keyfiyyət;
• intellektual keyfiyyət;
• bacarıq keyfiyyətləri.

Xarakterik keyfiyyət menecerin xarakteri və tərbiyəsi ilə əlaqədardır.

İntellektual keyfiyyətlərə isə menecerin təhsili, ixtisası, dünya görüşü, mədəniyyət səviyyəsi, ağlı, təfəkkürü, təxəyyülü aiddir.

Bacarıq keyfiyyətləri isə aşağıdakılardan ibarətdir:

• istehsalı planlaşdırmaq və proqnozlar vermək;
• qərar qəbul etmək;
• istehsalı təşkil etmək;
• marketinq tədqiqatlarını aparmaq;
• ünsiyyət qurmağı bacarmaq, danışıqlar aparmaq;
• münaqişələri aradan qaldırmaq;
• riskləri, böhranlı vəziyyətləri idarə etmək;
• məhsulun satışını həyata keçirmək.

İdarəetmə keyfiyyətləri əsasən bacarıq keyfiyyətlərinə aiddir.

Praktikada menecerlər müəssisədə çalışan aşağıdakı vəzifəli şəxslər hesab edilirlər:

1. Firmanın və onun ayrı-ayrı struktur vahidlərinin və ya şöbələrin, bölmələrin rəhbərləri.

2. Ayrı-ayrı sahələrin funksional icraçıları. (Maliyyə meneceri, satış meneceri, reklam meneceri, təchizat meneceri və s.).

3. Nəzarətçilər və s.

Menecerlər hansı sahədə çalışmalarından asılı olmayaraq beş baza vəzifələri həyata keçirirlər:

1. Onlar məqsədləri müəyyənləşdirirlər. Məqsədlər nəticəyə yönəlir və menecerlər tərəfindən onlara nail olmaq yolları müəyyən edilir. Bunun üçün qərarlar qəbul edilib  icraçılara çatdırılır.

2. Menecerlər informasiyalar əldə edir və idarəetmədə onlardan istifadə edirlər.

3. Menecerlər qərarlar qəbul edirlər.

4. Menecerlər təşkilatçıdırlar. Təşkiletməni idarəetmə fəaliyyətindən ayrılıqda təsəvvür etmək olmaz. Təşkiletmə özü də idarəçilik funksiyasıdır. Çünki təşkilatçılıq fəaliyyəti dedikdə, bütün əmək və maddi-texniki resursların səfərbər edilməsi, onların istifadə olunması vəziyyətinə gətirilməsi  başa düşülür. Bu isə yüksək idarəetmə məharəti və nəzəri-təcrübi biliklər tələb edir.

5. Menecer motivasiya və kommunikasiyanı təmin edir. O, bunları kadr məsələləri, əmək haqqı, mükafatlandırma sahəsində qərarlar vasitəsi ilə həyata keçirir və bu zaman tabeliyində olanlar, icraçılar və həmkarları ilə daim əlaqə saxlayır.

 

1.3. İdarəetmənin tarixi

 

Hər bir elm kimi menecment də tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Bu tarixi inkişaf yolunda menecment anlayışını ifadə edən məfhumlara diqqət yetirək: