Асаблівасці перакладу з рускай мовы на беларускую

Асаблівасці перакладу з рускай мовы

на беларускую

 

Дзяржаўнасць беларускай і рускай моў у РБ выклікае патрэбу  дасканалага валодання абедзвюма мовамі. Пераклад з блізкароднасных моў можа памылкова здавацца нескладанай працай. Але кожная мова валодае шэрагам лексічных і граматычных асаблівасцей, без добрага валодання якіх якасны пераклад наўрад ці магчымы. Пры перакладзе з рускай мовы на беларускую неабходна памятаць пра наступныя разыходжанні паміж імі:

 

1. Разыходжанні ў родзе і ліку назоўнікаў.

 

рус. мова	бел. мова	рус. мова	бел. мова
ж.р.	м.р.	гусёнок	гусяня(ё)
мозоль	мазоль	аистёнок	бусляня(ё)
медаль	медаль	цыплёнок	кураня(ё)
собака	сабака	чертёнок	чарцяня
тень	цень	младенец	немаўля
боль	боль	адз. л. (адз. л. і мн. л.)	мн.л.
шинель	шынель	крупа и крупы	крупы
пачка	пачак	дверь и двери	дзверы
продажа	продаж	грудь и груди	грудзі
запись	запіс	конопля	каноплі
м.р.	ж.р.	дрожь	дрыжыкі
гусь	гусь	общение	зносіны
кафель	кафля	поведение	паводзіны
комод	камода	отношение и отношения	адносіны
салат	салата	малина	маліны
пар	пара	клюква	журавіны
простор	прастора	клубника	клубніцы, трускалкі
мат (спарт.)	мата	земляника	суніцы
зал	зала	голубика	буякі, дурніцы
н.р.	м.р.	мн.л.	адз. л.
яблоко	яблык	макароны	макарона
м.р.	н.р.	чернила	чарніла
шов	шво	заросли	зараснік

 

2. Разыходжанні ў скланенні назоўнікаў.

1) Неабходна добра ведаць асаблівасці скланення назоўнікаў у беларускай мове. Так, у адрозненне ад рускай мовы назоўнікі другога роду у форме Р. скл. адз. л. у беларускай мове могуць мець як канчаткі -а- (-я), так і -у (-ю).

Выбар гэтых канчаткаў залежыць ад лексічнага значэння слова. З канчаткам -у (-ю) ужываюцца назоўнікі, што абазначаюць:

• абстрактныя паняцці, пачуцці, стан і г.д.: клопату, крыку, плачу, жалю;
• зборныя прадметы: калектыву, гаю, лесу, алешніку;
• рэчыўныя прадметы: мёду, маку, гароху, бензіну, але: хлеба, аўса;
• з’явы прыроды: грому, ветру;
• грамадскія фармацыі, тэорыі, вучэнні (як правіла, такія словы заканчваюцца на             -ізм/-ызм): рэалізму, постмадэрнізму, дарвінізму;
• назвы захворванняў: радыкуліту, грыпу;
• месца, прастору, напрамак: краю, небасхілу, захаду, але: поўдня.

Канчатак -а- (-я) маюць назоўнікі, што абазначаюць:

• асоб, жывых істот: сябра, турыста, бусла;
• канкрэтныя прадметы: алоўка, сшытка, гаража;
• арганізацыі, прадпрыемствы, установы: завода, саюза, інстытута, універсітэта;
• населеныя пункты, геаграфічныя назвы: горада, Мінска, Полацка;
• адзінкі вымярэння: кілаграма, метра, ампера;
• навуковы тэрміны: кораня, сінуса;
• назвы відаў спорту, гульняў, танцаў: футбола, тэніса, бокса, вальса.

 

Увага! у залежнасці ад значэння мнагазначнага слова ў Р. скл. могуць ужывацца канчаткі а- (-я) і -у (-ю):

дом (будынак): стаяць ля дома і дом (жыллё, ачаг): званілі з дому.

дуб, ясень і да т.п. (расліна): сядзець ля дуба і дуб, ясень і да т.п. (матэрыял): стол з дубу.

народ (нацыя): гісторыя беларускага народа і (група людзей): на плошчы многа народу.

тэрмін (час): на працягу доўгага тэрміну і тэрмін (слова): у тэксце не было ніводнага тэрміна.

 

У Д. і М. скл. адз. л. назоўнікі ІІ тыпу скланення з асновай на мяккі зычны маюць канчатак -і: на зямлі, у песні (у рускай мове на земле, в песне), назоўнікі з асновай на зацвярдзелы зычны і к, што чаргуецца з ц, – канчатак -ы: кватэры, задачы, навуцы (у рускай мове квартире, задаче, науке). У гэтых жа склонах назоўнікі пасля г, х атрымліваюць канчатак -е (з чаргаваннем г // з, х // с): нага – назе, муха – мусе (у рускай мове ноге, мухе). Назоўнікі з асновай на к, якое чаргуецца з ц і націскным канчаткам маюць канчатак -э: руцэ, шчацэ, дачцэ (у рускай мове руке, щеке, дочке).

 

3. Несупадзенне ў аб’ёме лексічнага значэння. Шэраг мнагазначных слоў і слоў-амонімаў рускай мовы не з’яўляюцца такімі ж у беларускай мове і перакладаюцца рознымі словамі ў залежнасці ад свайго значэння.

 

 

руская мова	беларуская мова
среда	серада ‘дзень тыдня’ асяроддзе ‘сукупнасць прыродных або сацыяльных умоў’ (сацыяльнае асяроддзе)
журнал	часопіс ‘перыядычнае выданне’ журнал ‘кніга або сшытак для ўліку чаго-н.’
лицо	твар ‘пярэдняя частка галавы чалавека’ асоба ‘асобны чалавек, індывідуум’

 

4. Разыходжанні ва ўтварэнні дзеепрыслоўяў

 

У беларускай мове дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў незакончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -учы-, -ючы-(ад дзеясловаў І спражэння) падарожнічаць – падарожнічаючы і з дапамогай суфіксаў -ачы-, -ячы-(ад дзеясловаў ІІ спражэння) лічыць-лічачы. Параўн. у рускай мове: путешествуя, считая.

Дзеепрыслоўі закончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -ўшы- (выступае пасля галоснага): сказаць – сказаўшы, апрануцца – апрануўшыся, -шы- (пасля зычнага): змерзнуць – змёрзшы. Параўн. у рускай мове: сказав (пасля галоснага), одевшись (пасля галоснага ў дзеясловах на -ся / -сь), замерши (пасля зычнага).

5. Разыходжанні ў выкарыстанні дзеепрыметнікаў

 

Дзеепрыметнік як асобая форма дзеяслова  ў сучаснай беларускай мове значна абмежаваны ва ўжыванні ва ўсіх стылях мовы ў параўнанні з рускай мовай. Гэта абмежаванне выклікана перш за ўсё асаблівасцямі ўтварэння  некаторых дзеепрыметнікаў.

У беларускай літаратурнай мове найбольш ужывальныя дзеепрыметнікі прошлага часу незалежнага стану з суфіксам -л-: счарнелы, пасівелы, асірацелы, пажаўцелы і дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага стану з суфіксамі -н-, -ен- (-ён-), -ан- (-ян-), -т-: пабудаваны, засеяны, зроблены, разбіты і г. д.

Дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу, утвораныя пры дапамозе суфіксаў -уч- (-юч-), -ач- (-яч-), і прошлага часу з суфіксамі -ш-, -ўш- апошнім часам лічацца ненарматыўнымі, паколькі ў пачатковай форме яны аманімічныя адпаведным дзеепрыслоўям. Параўнайце: адыходзячы (поезд) і адыходзячы (разгаварыліся), павесялеўшы (хлопец) і павесялеўшы (загаварыў). Некаторыя вучоныя адзначаюць, што дзеепрыметнікі незалежнага стану цяперашняга часу з суфіксамі -уч- (-юч-), -ач- (-яч-) з’яўляюцца рэдкімі ў беларускай мове і ўжываюцца пераважна ў публіцыстычным і навуковым стылях у тэрмінах і словазлучэннях, што выклікана імкненнем да скарачэння аб’ёму сказаў: бастуючыя рабочыя, аргументуючая рэклама, лідзіруючае становішча, інтрыгуючы загаловак, стрымліваючыя фактары, пульсуючы графік і г. д.

Таксама рэдкаўжывальнымі з’яўляюцца дзеепрыметнікі цяперашняга часу залежнага  стану з суфіксамі -ем- (-ом-), -ім- (-ым-): разглядаемыя працэсы, публікуемыя дакументы, канверсуемая валюта, рэгулюемыя рынкі. Яны ўжываюцца пераважна ў навуковым і публіцыстычным стылях.

Не характэрны для беларускай мовы зваротныя дзеепрыметнікі тыпу апрануўшыйся, утвараючыяся, дзелячаяся; ужыванне іх – парушэнне марфалагічнай нормы беларускай літаратурнай мовы.

Выкарыстанне неўласцівых беларускай мове формаў дзеепрыметнікаў не адпавядае  норме, больш за тое, яно шкоднае, бо, як лічаць даследчыкі мовы, “найбольш  разбураюць лад мовы неўласцівыя  ёй афіксы”.

Беларуская мова мае сістэму  сродкаў замены неўласцівых ёй дзеепрыметнікаў пры перакладзе з рускай мовы. Так, неўжывальныя ў нашай мове дзеепрыметнікі можна замяніць:

1) даданым сказам: принадлежащий ему – які яму належыць;

2) дзеепрыслоўем або дзеепрыслоўным зваротам: Выполнивший работу студент сдал её преподавателю. – Выканаўшы работу, студэнт здаў яе выкладчыку;

3) прыметнікам: определяющие факторы – вызначальныя фактары, восходящая (поднимающаяся) траектория удара – узыходная траекторыя ўдару.

4) назоўнікам: рассказывающий – апавядальнік, выключающая кнопка – кнопка выключэння;

5) дзеясловам: Ученик, неосторожно щёлкнувший «мышкой», открыл новый файл. – Вучань неасцярожна шчоўкнуў “мышкай” і адкрыў новы файл;

6) прыдаткам: вещества, стимулирующие рост – рэчывы-стымулятары;

7) ужывальнымі формамі дзеепрыметнікаў: работающий механізм – нявыключаны механізм, заржавевший гвоздь – заржавелы цвік;

Тыя дзеепрыметнікі, якія не нясуць значнай  сэнсавай нагрузкі, у перакладах могуць апускацца: Собравшиеся члены профсоюза обсуждали план работы. – Члены прафсаюза абмяркоўвалі план работы.

 

6. Разыходжанні ў сінтаксісе

 

У беларускай мове дзеясловы жартаваць, смяяцца, рагатаць, насміхацца, кпіць, глуміцца, здзекавацца, дзівіцца, цешыцца ўтвараюць словазлучэнні з назоўнікам або займеннікам у форме Р. скл. з прыназоўнікам з (са): смяяцца з яго, кпіць з суседа, жартаваць з сястры.

Адпаведныя рускія дзеясловы кіруюць  творным склонам назоўніка з  прыназоўнікам над: смеяться над ним, насмехаться над соседом, шутить над сестрой.

Дзеясловы руху ісці, бегчы, ехаць, плысці, ляцець, несціся і інш., а таксама дзеясловы волевыяўлення паслаць, выправіць, адправіць, калі яны маюць мэтавае значэнне, кіруюць назоўнікам В. скл. з прыназоўнікам па: пайсці па ваду, бегчы па дапамогу, ехаць па білеты.

Калі названыя дзеясловы спалучаюцца з назоўнікамі – назвамі ягад і грыбоў, то гэтыя назоўнікі ўжываюцца таксама з В. скл., але з прыназоўнікам у: ісці ў маліны, давайце пойдзем у грыбы.

У рускай мове ў абодвух выпадках ужываецца прыназоўнік за: пойти за водой, поехать за грибами.

У беларускай мове канструкцыі з  прыназоўнікам за паказваюць не на мэту дзеяння, а на кірунак: пайсці за вадой – пайсці па цячэнні вады, бегчы за сястрой – бегчы ёй услед.

Пры дзеясловах ветлівасці дзякаваць, падзякаваць, аддзякаваць, выбачаць, прабачыць, дараваць дапаўненне ставіцца ў форме Д. скл. без прыназоўніка: дзякую кіраўніку, даруйце мне, выбачайце нам.

У рускай мове адпаведныя дзеясловы  кіруюць В. скл.: благодарю руководителя, извините меня, простите нас.

З дзеясловамі ажаніць, ажаніцца дапаўненне выкарыстоўваецца ў форме Т. скл. з прыназоўнікам з: ажаніўся з Таццянай.

У рускай мове такія дзеясловы кіруюць  назоўнікамі М. скл. з прыназоўнікам на: женился на Татьяне.

З дзеясловамі хварэць, захварэць, прахварэць і прыметнікам хворы дапаўненне ўжываецца ў форме В. скл. з прыназоўнікам на: хварэць на грып, хворы на ангіну. Параўн. у рускай мове: болеть гриппом, больной ангиной.

Лічэбнікі два (дзве), абодва (абедзве), тры чатыры спалучаюцца з назоўнікамі ў форме Н. скл. мн.л.: два студэнты, тры турысты. Параўн. у рускай мове: два студента, три туриста.

У параўнальных канструкцыях пры прыметніку або прыслоўю ў форме вышэйшай ступені параўнання залежнае слова ўжываецца ў форме В. скл. з прыназоўнікам за: разумнейшы за яго, смялейшы за іншых, больш за 20 галоў. У рускай мове ў такіх словазлучэннях залежнае слова мае форму Р. скл. без прыназоўніка: умнее его, смелее других, более двадцати лет.

 

Руская мова	Беларуская мова
выбрать по своему вкусу	выбраць на свой густ
по случаю праздника	з нагоды свята
по всем направлениям	на ўсіх напрамках
по моему мнению	на маю думку
создан по образцу	створаны на ўзор
жить у самого моря	жыць каля самага мора
к праздничному столу	на святочны стол
два раза в неделю	два разы на тыдзень
по выбору	на выбар
отправить по адресу	адправіць на адрас
в 17 часов	а 17-й гадзіне
согласно инструкции	згодна з інструкцыяй
в трехстах метрах от моря	за трыста метраў ад мора