Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің теориялық және методологиялық аспектілері

 

РЭПО операциялардың көлемі 2011 жылы 23964 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 2368,4 млн. теңгеге дейін түскен еді. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 12143 млн. теңгеге немесе 512,7% өсіп, 14511,3 млн. теңгеге тең болды.

Есепке алынған вексельдер көлемі 2011 жылы 26142,6 млн. теңгені құрады, 2012 жылы вексельдер көлемі 4736,9 млн. теңгеге дейін артқан болатын, ал 2013 жылы олардың өсуі 4497,6 млн. теңге немесе 94,9% деңгейінде болып, 9234,5 млн. теңгені құрады.

Факторинг бойынша міндеттемелер көлемі 2011 жылы 11982,0 млн. теңгеге тең 2012 жылы 5921,2 млн. теңгеге дейін азайып,  2013 жылы олардың көлемі 4632,5 млн. теңгеге немесе 78,2% артып,  10553,7 млн. теңгені құрады.

Ағымдағы қызметке несиелер көлемі 2011 жылы 562064,9 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 627647,2  млн. теңгеге дейін артқан. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 35914 млн. теңгеге немесе 5,7% өсіп, 663561,6 млн. теңгеге тең болды. Инвестициялық қызметке несиелер көлемі 2011 жылы 13942,7 млн. теңгені құрады, 2012 жылы вексельдер көлемі 2368,5 млн. теңгеге дейін түсіп, 2013 жылы олардың өсуі 17420 млн. теңге немесе 735,5% деңгейінде болып, 19788,1 млн. теңгені құрады. Қаржылық лизингтің көлемі 2011 жылы 11110,6 млн. теңгеге тең 2012 жылы 2368,5 млн. теңгеге дейін азайып, 2013 жылы олардың көлемі 2908,3 млн. теңгеге немесе 122,8% артып, 5276,8 млн. теңгені құрады. Басқа несиелер көлемі 2011 жылы 13071,3 млн. теңге құраса, 2012 жылы олардың көлемі 1184,2 млн. теңгеге дейін азайып. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 10689  млн. теңгеге немесе 902,6 % өсіп, 11872,9 млн. теңгеге тең болды. Кәсіпорындар мен ұйымдарға 2011 жыл мен 2013 жыл аралығында берілген несиелер  15 кестесінде келесі түрде берілген.

 

Кесте 19 -  Несиелердің экономика секторлары бойынша өзгеруі

 

Көрсеткіштер	2011ж	2012 ж	2013 ж	Өзгеруі, 2013/ 2012жж
Көтерме сауда	127444,9	133819,1	114771,1	-19048	-14,2
Құрылыс, ипотека	89320,4	94739,2	85748,5	-8991	-9,5
Ауыл шаруашылығы және азық өнімдерін өндіру	92588,2	103028,9	104217,4	1188,5	1,2
Бөлшек сауда	80606,2	98291,9	101579,0	3287,1	3,3
Сыртқы сауда	78427,7	97107,7	102898,2	5790,5	6,0
Жеңіл өнеркәсіп	56642,2	81712,6	84429,3	2716,7	3,3
Металлургия	68624,2	61580,5	83110,1	21530	35,0
Кен саласы	64267,1	67501,7	80471,7	12970	19,2
Мұнай-газ секторы	71892,0	72238,6	85748,5	13510	18,7
Байланыс	56642,2	74607,1	77833,3	3226,2	4,3
Транспорт	64267,1	66317,4	56725,9	-9591	-14,5
Қонақ үй бизнесі	65356,4	55659,3	77833,3	22174	39,8
Демалыс және көңіл көтеру саласы	43570,9	46185,4	64641,2	18456	40,0
Химиялық өнеркәсіп	32678,2	41448,4	58045,2	16597	40,0
Инвестициялық қызмет	62088,6	45001,1	80471,7	35471	78,8
Басқалары	34856,7	45001,1	60683,6	15683	34,8
Барлығы:	1089273	1184240	1319208	134968	11,4
Ескерту - «АТФ Банк» АҚ қаржылық есептілік негізінде жасалған

 

Көтерме сауда бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 20699,7 млн. теңгені құрады, 2012 жылы оның көлемі 21754,7 млн. теңгеге дейін артқан болатын, ал 2013 жылы олар 1826,1 млн. теңгеге немесе 8,4% азайып, 19928,6 млн. теңгені құрады. Құрылыс бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 14507,5 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 19008,9 млн. теңгеге жетті, 2013 жылы олардың көлемі 3535 млн. теңгеге немесе 8,6% түсіп,   15473,9 млн. теңгені құрады. Ауыл шаруашылығы және азық өнімдерін өндіру бойынша несиелер 2010 жылы 15392,1 млн. теңгені құрады, 2012 жылы олардың көлемі 19008,9 млн. теңгеге дейін жеткен. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 252,6 млн. теңгеге немесе 1,3% азайып,  18756,3 млн. теңгеге тең болды. Сыртқы сауда бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 12738,3 млн. теңгені құрады, 2012 жылы оның көлемі 17319,3 млн. теңгеге дейін артқан болатын, ал 2013 жылы олар 968,1 млн. теңгеге немесе 5,6% өсудің нәтижесінде  18287,4 млн. теңгені құраған болатын. Бөлшек сауда бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 12738,3 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 16896,8 млн. теңгеге жетті, 2013 жылы олардың көлемі 921,7 млн. теңгеге немесе 5,5% артып, 17818,5 млн. теңгені құрады.

Жеңіл өнеркәсіп бойынша несиелер 2010 жылы 9199,9 млн. теңгені құрады, 2012 жылы олардың көлемі 14573,6 млн. теңгеге дейін жеткен. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 431,5 млн. теңгеге немесе 3% өсіп,  15005,1 млн. теңгеге тең болды. Металлургия  бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 11146 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 10983млн. теңгеге жетті, 2013 жылы олардың көлемі 3787,6 млн. теңгеге немесе 34,5% өсіп, 14770,6млн. теңгені құрады. Кен саласы бойынша несиелер 2010 жылы 11499,8 млн. теңгені құрады, 2012 жылы олардың көлемі 12039 млн. теңгеге дейін жеткен. 2013 жылы олардың көлемі 2262,7 млн. теңгеге немесе 18,8% азайып,  14301,7 млн. теңгеге тең болды.

Мұнай-газ секторы бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 10615,2 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 12883,9 млн. теңгеге жетті, ал 2013 жылы олардың көлемі 2355,7  млн. теңгеге немесе 18,3% артып, 2355,7 млн. теңгені құрады.

 Байланыс секторы бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 9199,9 млн. теңгені құрады, 2012 жылы оның көлемі 13306,3 млн. теңгеге дейін артқан болатын, ал 2013 жылы олардың жалпы көлемі 526,5 млн. теңгеге немесе 4% өсудің нәтижесінде 13832,8 млн. теңгеге тең болды.

Транспорт бойынша несиелер көлемі 2010 жылы 10438,3 млн. теңгені құрады, 2012 жылы олардың көлемі 11827,8 млн. теңгеге дейін жеткен. 2013 жылы олардың көлемі 2012 жылға қарағанда 1746,3 млн. теңгеге немесе 14,3% төмендеп,   10081,5 млн. теңгеге тең болды. Қонақ үй бизнесі бойынша несиелер жалпы көлемі 2011 жылы 10615,2 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 9926,9 млн. теңгеге жетті, 2013 жылы олардың көлемі 3905,9 млн. теңгеге немесе 39,3% өсіп, 13832,8  млн. теңгені құрады.

Демалыс және көңіл көтеру саласы  бойынша несиелер 2010 жылы  7076,8 млн. теңгені құрады, 2012 жылы олардың көлемі 8237,2 млн. теңгеге дейін жеткен. 2013 жылы олардың көлемі 3251 млн. теңгеге немесе 39,5% артып,  11488,3  млн. теңгеге тең болды. Химиялық өнеркәсіп  бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 5307,6 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 7392,4 млн. теңгеге жетті, ал 2013 жылы бұл несиелер 2923,6  млн. теңгеге немесе 39,5% артып, 10316 млн. теңгені құрады [29].

Инвестициялық қызмет  бойынша несиелер көлемі 2011 жылы 10084,5 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 8026 млн. теңгеге жетті, 2013 жылы несиелердің жалпы көлемі 6275,7 млн. теңгеге немесе 78,2% өсіп, 14301,7 млн. теңгені құрады. Басқа несиелері 2011 жылы 5661,5 млн. теңгеге тең болса, 2012 жылы 8026 млн. теңгені құрады, 2013 жылы бұл көрсеткіш 2758,9 млн. теңгеге немесе 34,4% артып, 10784,9 млн. теңгеге жеткен болатын.

Салалар қимасында несиелендіру мерзімдері бойынша банк несиелерін қарастырайық:

- сауда-өнеркәсіптік кәсіпорындарға  несиелер негізгі және айналым  капиталын толтыру бойынша шығындарды қаржыландыру үшін арналады. Сауда-өнеркәсіптік кәсіпорындарға несиелердің бір бөлігі маусымдық сипат алады, яғни айналым капиталындағы қажеттіліктің маусымдық өзгерістерін қаржыландыру үшін қолданылады.

Сонымен бірге сауда-өнеркәсіптік кәсіпорындарға берілген банк несиелері кейін акциялар немесе облигациялар нарығында орналастыру арқылы ұзақ мерзімді қарыздарға конверсиялаумен күрделі шығындарды жабудың көздері ретінде де пайдаланылуы мүмкін.

Қысқа мерзімді несиелерді жеңіл және азық өнеркәсібінің, сауда-жабдықтау, дайындау салаларының кәсіпорындары кең пайдаланады;

- құрылыс циклінің үрдісінде  аралық қаржыландыру нысаны болып  табыладытн құрылыс ұйымдарына  несиелер шетелдік тәжірибеде  ұзақ мерзімді сипат алады;

- ауыл шаруашылық несиелері өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығындағы маусымдық шығындарды қаржыландыруға ауыл шаруашылық кәсіпорындарына келтіріледі және өнімді сату есебінен өтеледі, яғни бір жылдан кем болмауы тиіс.

Ауыл шаруашылық техникасын, құралдары мен мүлігін сатып алуға банк несиелері негізінен орта және ұзақ мерзімді сипат алады.

2011-2013 жылдар кезеңінде өтеу мерзімдері бойынша берілген несиелер 20 кестесінде келтірілген.

 

Кесте 20 - Өтеу мерзімдері бойынша берілген несиелердің өзгеруі

млн.тг

Көрсеткіштер	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл	Өзгеруі, 2013/2012жж
				абс.млн.тг	%
Қысқа мерзімді	555529,2	603962,4	699180,2	95217,8	15,8
Орта мерзімді	130712,8	165793,6	224265,4	58471,8	35,3
Ұзақ мерзімді	370352,8	414484	395762,4	-18721,6	-4,5
Барлығы	1089273	1184240	1319208	134968	11,4
Ескерту - «АТФ Банк» АҚ қаржылық есептілік негізінде жасалған

 

Қысқа мерзімді несиелер көлемі 2011 жылы 65460,6 млн. теңгеге тең, 2012 жылы 84484,4 млн. теңгеге жетті, ал 2013 жылы олардың көлемі 11641,9 млн. теңгеге немесе 13,8% артып, 96126,3 млн. теңгені құрады.

Орта мерзімді несиелер көлемі 2011 жылы 74306,6 млн. теңгені құрады, 2012 жылы оның көлемі 80260,2 млн. теңгеге дейін артқан болатын, ал 2013 жылы олардың жалпы көлемі 20554,8 млн. теңгеге немесе 25,6% өсудің нәтижесінде 100815  млн. теңгеге тең болды.

Ұзақ мерзімді несиелер көлемі 2010 жылы 37153,3 млн. теңгені құрады, 2012 жылы олардың көлемі 46466,4 млн. теңгеге дейін жеткен. 2013 жылы ұзақ мерзімді несиелер көлемі 2012 жылға қарағанда 8953,7 млн. теңгеге немесе 19,3% төмендеп,   37512,7 млн. теңгеге тең болды.

Несиені ұзартудың ұзақ мерзімдері банк өтімділігіне теріс әсер етеді, ал қарызды өтеудің мерзімдерін бұзу жиі уақытта қарыз алушының қаржылық жағдайындағы жетіспеушіліктердің симптомы болып табылады.

Банктердің несиелік қызметі негізгі экономикалық қызмет болып табылады және олар өзінің несиелік қызметтерін қаншалықты жақсы жүзеге асыруынан қызмет көрсетілетін клиенттердің экономикалық жағдайы соншалықты тәуелді. Сондықтан несиелендіру мерзімдерін таңдау барысында банктер қарыз алушының объективті қажеттіліктерін ескерулері қажет.

Валюта бойынша берілген несиелердің өзгеруі 21 кестеде көрсетілген.

 

Кесте 21 - Валюта бойынша берілген несиелердің өзгеруі

млн.тг

Көрсеткіштер	2011 жыл	2012 жыл	2013 жыл	Өзгеруі, 2013/2012жж
				абс.млн.тг	%
КZT	760312,6	813572,9	939276,1	125703,2	15,5
ЕАВ	328960,4	370667,1	379931,9	9264,8	2,5
Барлығы	1089273	1184240	1319208	134968	11,4
Ескерту - «АТФ Банк» АҚ қаржылық есептілік негізінде жасалған

 

Ұлттық валютадағы несиелердің көлемі 2011 жылы 127914 млн. теңгені құрады, ал 2011 жылы олардың көлемі  155451 млн. теңгеге дейін артты, 2013 жылы 14997 млн. теңгеге немесе 9,6% артып, 170448 млн. теңгеге тең болды.

Басқа валюталардағы несиелер 2011 жылы 49007 млн. теңгені құрады, ал 2011 жылы олардың көлемі  55759,7 млн. теңгеге дейін артты, 2013 жылы 8246,3 млн. теңгеге немесе 14,8% артып, 64006 млн. теңгеге тең болды. «

Қорыта келгенде, «АТФ Банк» АҚ несиелік операцияларды талдау негізінде олардың тұрақты түрде өсуін байқауға болады. «АТФ Банк» АҚ  өзінің несиелік операцияларын көбінесе ұлттық валютада және қысқа мерзімде жүргізеді.

Банктің несиелік операциялардың ең үлкен бөлігі саудаға келеді. Несиелік операциялардың талдауын аяқтай отырып, несие қоржынның сапасын мен қамтамасыз етілуін қарастыруымыз керек.

Енді пассивтік операцияларын қарастырайық, банктің ресурстық базасы депозиттік операциялардың негізінен құрылады, сондықтан оларға талдау жасаған дұрыс болар.

        Кесте 22-  «АТФ Банк» АҚ депозиттерді салымшылар түрлері бойынша талдау

 

Көрсеткіштер	2011 ж.	2012 ж.	2013 ж.	Өзгеруі, 2013/2012жж
				млн тг	%
Жеке  тұлғалар	1077390	1155647	1225110	69463	6,01
Заңды тұлғалар	338365,4	401828,8	474071,8	72243	17,98
Депозиттердің барлығы	1415755	1557476	1699182	141706	9,1
Ескертпе - «АТФ Банк» АҚ-ң  жылдық есеп негізінде құрастырылған

 

22 кесте көрсеткендей, депозиттердің жалпы көлемі артып отыр. Депозиттердің барлығы 2011 жылы 1415755 млн. теңгені құрады, ал 2012 жылы 1557476 млн. теңгеге дейін артып, 2013 жылы 141706 млн. теңгеге немесе 9,1% өсіп, 1699182 млн. теңгеге жетті. Жеке тұлғалардың депозиттері 2011 жылы 1077390 млн. теңгені құрады, ал 2012 жылы 1155647 млн. теңгеге жетті. 2013 жылы 69463 млн. теңгеге немесе 6,01% өсіп, 1225110 млн. теңгеге жетті (сурет 8).

Сурет 8. «АТФ Банк» АҚ  жеке және заңды тұлғалардың өзгеру динамикасы

 

Заңды тұлғалар депозиттері 2011 жылы 338365,4 млн. теңгені құрады, ал 2012 жылы 401828,8 млн. теңгеге жетті, 2013 жылы олардың көлемі 72243 млн. теңгеге немесе 17,98% өсіп, 474071,8 млн. теңгеге жетті. «АТФ Банк» АҚ депозиттерді cалымшылар түрлерін бойынша құрылымына талдау жасайық (кесте 23) [29].