Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауда

2.  Сауда  қызметі субъектілерін тексерулер  жоспарлы және жоспардан тыс   болып бөлінеді.

3.  Жоспарлы  тексерулер жылына бір реттен  жиі жүргізілмейді.

 

          2.3 Қазақстан республикасының БСҰ-ға кіру ерекшеліктері

 

Қазақстанның  егемен ел ретінде БҰҰ-на және басқа  да көптеген халықаралық ұйымдарға  мүше болуы, ел экономикасын халықаралық  сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға  объективті жағдайлар жасады.

Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған  сыртқы сауда режиміне аға жасау  еркіндігі және дүниежүзілік нарықтағы  бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажеттігі туындап отыр. Еліміздің  сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы  орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың  негізгілерінің ішінде аяқталған кешен  құрып, экспорттағы шикізат бағытын  жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар  саласын республика экономикасын құрылымдық  қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре  беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық  кешендер құрып, өндіру салаларды экстенсивті  дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологяларды пайдалануды мақсат тұту керек.

Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін, интенсивті ауыл шаруашылығын, жеңіл  және тамақ өнеркәсібін жан-жақты  дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл  қолға алу міндеті тұр.Аталған  салалар мен өндірістерді шұғыл  дамыту мемлекеттің экспорттық потенциалын ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне  қолайлы жағдай жасайды.

Қазақстанның  халықаралық саудадағы рөлін  күшейту үшін оған тән ерекшеліктерді байқап, бағдарлау қажет. Қазақстанның осы замандағы басты ерекшелігі оның дамыған, сондай-ақ дамушы елдер  қатарында бірдей болуы. Яғни, еліміздің  дамыған елдер қатарына қосатын  факторларға халықтың жаппай сауаттылығы, ғылыми-зерттеу мекемелерінің кең  жүйесі, ғарыштық зерттеулерге қатысу мүмкіндіктері жатады.

Қазақстандағы сыртқы экономикалық байланыстарды  дамыту республиканың шетелдермен  валюта, қаржы және несие қатынастарының негізінде жұмсалған. Сыртқы экономикалық кешенді басқару негізінен құқықтық және экономикалық тұтқаларды (кеден, баж салықтары, валюта курсы, банк проценті) ауыстырылады. Сыртқы экономикалық стратегияның бағыты ұлттық валютаның біртіндеп  еркін өтімділігі мен валюта нарқын дамыту, әзірлеу және енгізу. Сыртқы экономикалық қызметтің мақсаты  Қазақстанды дүниежүзілік шаруашылық байланыстар жүйесіне енгізу. Сыртқы экономикалық қызмет ережелерінің сақталуын  үкімет жөнінде құрылған валюталық  бақылау инспекциясы қадағалайды. Олар тауарлардың арзан бағамен  сыртқа шығаруына қарсы баж салығы белгіленеді.

 Сыртқы  экономикалық қызметті жүзеге  асыру үшін дамыған сыртқы  экономикалық инфрақұрылым қажет.  Қазақстан валюта қорына, Халықаралық  жаңғырту мен даму банкісіне,  Халықаралық қаржы корпорациясына, Халықаралық даму агенттігіне,  инвестициялар кепілдігінің сан  қырлы агенттігіне инвестициялық  дамуларды реттеу жөніндегі халықаралық  орталыққа, ассоциациясына мүше  болды. 

«Қазақстан 2030-стратегиясында» Н.Ә.Назарбаев  халықаралық қатынастардың мынандай маңызды бағыттары мен факторларын  айтады:

-қуатты сыртқы  күштер келешегімізді айқындауда  сөзсіз елеулі рөл атқаратын  күннен-күнге өсе түскен ауқымдану  мен ұлғайып келе жатқан өзара  тәуелсіз дәуірде сүріп отырмыз;

-шетел инвестициялары  мен ішкі жинақталымдардың деңгейі  жоғары ашық нарықтық экономикаға  негізделген экономикалық өсу;

-ұлттық қауіпсіздікке  Ресей, ҚХР, Орта Азия, Таяу  және Орта Шығыс елдерінің,  АҚШ, БҰҰ, Халықаралық валюта  Қоры, Дүниежүзілік Азия, Еуропа, Ислам  даму банктерінің, халықаралық  институттардың қолдауларын барынша  пайдалану.

Мемлекет  басшысы Н.Ә.Назарбаев еліміздің  ішкі және сыртқы саясаттың негізгі  бағыттары жөнінде «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына  жолдауында отыз серпінді бағыт арнады. Соның бірінші бағыты –Экономиканың  бәсекеге қабілеттігінің тұрлаулы сипатын  қамтамасыз етуге бағытталған толымды  стратегия жасау және оны іске асыру болып табылады. «Әлемдік шаруашылықтың  жаһандық жүйесі -өзінің ережелері  бойынша жұмыс істеп тұрған жете жасалған жетік механизм. Біз де осы ережеге сай жұмыс істеуіміз  керек. Әлемдік нарықта бізді  ешкім күтіп тұрған жоқ, бірақ  біз онда кірпіш боп қалануымыз және мықтап орнығуымыз қажет. Ол үшін бізге  керегі:

Біріншіден, Қазақстан экономикасының сыртқы нарыққа  шығатын негізгі салаларына олардың  экспорттық пайдалылығының деңгейі  мен соны айқындайтын факторлар  тұрғысынан жүйелі талдау, мониторинг және бағалау жүргізу. Мұның өзі, ең алдымен, жоғары өнімділік, жұмсалатын шығындардың төмендігі, басқа елдердің қолы жетпейтін ресурстар мен материалдардың болуы, біліктілігі жоғары жұмыс күші, өзіндік дара технологиялар және т.т.Әзірге мұндай жұмыс толық көлемінде орындалмай отыр.

Екіншіден, басқа елдердің бәсекелес өндірістері  мен саларына, сондай-ақ нақ сол  халықаралық нарықтарға қатысатын  ұлтаралық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізу; қазақстандық экспорттаушылардың кейіндеп қалуына әкеп соғатын немесе қайта, оларға салыстырмалы артықшылықтар  беретін факторларға баға беру.

Үшіншіден, нақты экспорттық салалардың оң және теріс тұстарына баға беру, керек  кезінде қолдағы артықшылықтарды  қолдау, ал керек жерінде орын алған  проблемаларды жоюды қажетсінетін бағыттарды анықтау. Бұл ретте біздің келешегі бар өндірістерді, соның  ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде  жасалған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардыңэкспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыруымыз  қажет.

төртіншіден, осындай жүйелі талдаудың негізінде  біз өнеркәсіптің құрылымын өзгертуге  қабылетті, әрі едәуір қосымша құны, еселенген тиімділігі, экспорттық және ресурстар үнемдеуші әлеуеті  бар «ұшқыр» ауқымды жобалар  әзірлеуәміз керек.

Бесіншіден, Қазақстан бизнесінің шетел нарығына шығуы үшін нысаналы жүйелі қолдау ұйымдастырудың маңызы зор.

1997 жылдың  басында Мәскеуде, Интеграциялық  комитетте Беларусьтің, Қазақстанның, Қырғызстанның және Ресей Федерациясының  сарапшы топтарының БСҰ-ға кіру  мәселесі жөнінде жұмыс бабындағы  кеңесі болып өтті. Кеңеске қатысушылар  1996 жылдың соңында Сингапурда  өткен бүкілдүниежүзілік сауда  ұйымына (БСҰ) мүше мемлекеттер  министрлерінің конференциясының  жұмыс қорытындысын талқылады.  Бұл форумның мақсаты –БСҰ  мүшелерінің келісімдер мен шешімдер  жөніндегі міндеттемелерін орындауын  қарау, беделді халықаралық сауда  ұйымы қызметінің жұмыс бағдарламасына  шолу жасау, дүниежүзілік саудада  қалыптасып отырған бағыттарды  және ең алдымен дамушы елдерге  қойылатын талаптарды талдады.

1996 жылы  Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан  және Ресей өкіметтері делегацияларының  БСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі  жұмысының қорытындылары, олардың  осы бағытта қазір жүргізіп  отырған қызметінің жоспарлары  қаралды. 

«Төрттік» елдерінің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Кеден одағына  қатысушылардың БСҰ –ға қосылуы  айтарлықтай күрделі процесс  болып табылатыны, сондықтан ұзақ уақытқа созылатыны айтылды.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық  саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға  сәйкестендіре анықтауы қажет.

Елбасымыздың  «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауының жетінші бағыты –Қазақстан үшін тиімді жағдайлада БСҰ-ға кіру. 

Қазақстанның  жаһандық экономикадағы бәсекелекстік  тұғырларын көп ретте оның Бүкілдүниежүзілік  сауда ұйымына кіруіне байланысты айқындалатын болады. Бұл міндетті біз бірнеше жыл бойы дәйекті  түрде шешудеміз. әрі тиянақтауға  да таяумыз.

Біріншіден, еліміздің ұлттық мүдделерін ескере келгенде, биылғы жылдың соңына дейін  Қазақстанның заңнамасын БСҰ-ның міндетті келісімдерінің нормаларына сәйкес келтіру қажет.

Екіншіден, Қазақстанның БСҰ-ға кіруінің барысында  Үкімет аграрлық секторды қолдаудың  қажетті деңгейін сақтап қалуы және өнеркәсіп орындарын БСҰ жағдайында тиімді жұмыс істеге дайындау жөніндегі  тиісті бейімдеу шараларын іске асыруы керек.

Үшіншіден, кедендік әкімгерлікті жетілдіру мен  кеден қызметі мамандарының осы  заманғы талаптарға кәсіби сәйкестігін  қамтамасыз ету жөнінде нақтылы  пәрменді және жүйелі шаралар әзірлеу  қажет. Біз экономиканың ашықтығы, өңір елдерінің арасындағы кедендік кедергілерді азайту және өңірдегі сыртқы тарифтердің  біріңғай деңгейін белгілеу саясатын жүргізуге тиіспіз. Осы және басқа  да мақсаттарға арнап, мемлекетсоңғы  жылдары өзіміздің кеден жүйесіне едәуір қаржы бөліп келеді.

Төртіңшіден, барлық заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуі үдерісін жеделдету керек.

Бесіншіден, Үкімет «Атамекен» одағымен бірлесіп, таяудағы уақытта экономиканың барлық секторындағы өзіміздің өндірісшілер мен кәсіпкерлеріміз үшін тиісті ұсыныстар әзірлеуге тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        ІІІ Қазақстанның халықаралық саудадағы орны мен рөлі

 

3.1 Қазақстан Республикасының сыртқы  саудасының дамуының басты бағыттары

 

Қазақстанның  егемен ел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымына және басқа да көптеген халықаралық  ұйымдарға мүше болуы ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына  интеграциялауға объективті жағдайлар  жасады.

Қазақстан экономикасының бүгінгі жағдайын талдап қарасақ, онда біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік.

1. Теңгенің  тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995 жылы  теңге доллармен салыстырғанда  28,8 пайыз төмендеген болса, 1996 жылы 4,5 пайыз ғана төмендеді. Бұл  тенденция 1997 жылы және одан  әрі де сақталады деп күтілуде;

2. Инфляция  деңгейінің төмендеуіне байланысты  Ұлттық банктің қайта қаржыландыру  ставкасы егер 1995 жылдың орта  шенінде жылдық 75 пайыз болса,  сол жылдың аяғында 52,5, ал 1996 жылы 30 пайыз болды.

3. Өндірістің  құлдырауы тежеліп, макроэкономикалык  ахуал барынша тұрақтанып, келешегіне  болжам жасайтындай күйге жете  бастады. Ішкі жалпы өнім (І.Ж.Ө) 1996 жылдың бірінші жартысында 1995 жылдың сол кезімен салыстырғанда  101,1 пайыз, соның ішінде өнеркәсіп  орны – 100,2 пайыз болды. Соңғы  жеті жылдың ішінде тұңғыш  рет Қазақстанда өндірістің құлдырауы  тоқталып, біршама экономикалык  өсуге қол жеткізілді.

4. Экспорт  өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда,  егер 1995 жылы оның өсімі 154,5 пайыз  болса, кейінгі жылдарында едәуір  өседі деп күтілуде.

Қазіргі кезде Қазақстанда қолданылып отырған  сыртқы сауда режимі, баға жасау  еркіндігі және дүниежүзілік рыноктаға  бәсеке бағытында елеулі өзгерістер қажетгігі туындап отыр. Солардың ішінде:

- облыстардың  лицензиялар беру құқығын жойып, сыртқы (сауда режимі) экономикалық байланыстар министрлігінен мемлекеттік сыртқы сауда компанияларын бөліп, олардан монополиялық сауда жасау қүқығын алу қажет;

- барлық  лицензиялар мен квоталарды (үлестерді) аукциондарда сатуды заңдастыру керек. Мұның өзі пайданың бір бөлігін мемлекет қазынасына алуға, меншіктің әртүрлі нысанындағы кез келген кәсіпорынның лицензиялар мен квоталарға ашық және бәсекелесті түрде қол жеткізуіне мүмкіндік береді;

- экспорттық салалар мен өндірістің дамуын жетілдіре беру мен ынталандыру мақсатында экспорттық салық салу жүйесінде тұрақты түрде талдаулар жасап, қажет болған жағдайда оларға өзгерістер енгізу бүгінгі күннің талабы.

Қазақстанның  сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы  орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттыру бағыттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерілін ішінде аяқталған кешен құрып, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіру салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.

Экспорт мүмкіндіктерін ұлғайта беру үшін, интенсивті ауыл шаруашылығын, жеңіл және тамақ өнеркәсібін жан-жақты дамыту жөніндегі іс-шараларды батыл қолға алу міндетгері тұр.

Аталған салалар мен өндірістерді шұғыл дамыту мемлекеттің экспорттық потенциялын ұлғайтып қана қоймай, жұмыспен толық қамту мәселесіне де қолайлы жағдай жасайды. Егер республикадағы жұмысшы күшінің салыстырмалы арзандығымен қолда бар шикізатты, мысалы өндірістік қалдықтарды жеңіл және тез іске асыруға болатындығын ескерсек олардың экономикалық тиімділік деңгейі жоғары екендігі түсінікті.

Қазақстанның халықаралық саудадағы рөлін күшейту үшін оған тән ерекшеліктерді бағалап, бағдарлау қажет. Қазақстанның ерекшеліктері оның дамыған, сондай-ақ дамушы елдер қатарында бірдей болуы.

Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымының жоғарғы басқарушы органы – Министрлер конфершциясы. Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымы ГАТТ-тың қатысуымен жасалған келісімдердің толық орындалуын қадағалайтын болады. БСҰ-ға мүшелік әрбір қатысушы мемлекетке бұрын келісілген құжаттардың барлығының мүлтіксіз орындалуын жүктейді. БСҰ - бейбіт, қатар өмір сүру принциптерін мейлінше тиянақтайтын беделді халықаралық ұйым. «Төрттік» елдердің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөз жүргізетіні атап өтілді. Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселісінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы қажет.