Барсакелмес қорығы
Арал теңізінің солтүстік-батыс бөлігіндегі
өзі аттас шөлейтті аралда орналасқан.
Қорық 1939 жылы ұйымдастырылған. Жалпы
көлемі 160, 8 мың гектар. Ондағы мақсат - жалпы табиғат кешенімен
қатар саны азайып бара жатқан ақбөкен
мен қарақұйрыкты қорғау болды. Бүрын
Аралда жоғары сатыдағы өсімдіктердің
257 түрі өссе, соңғы кезде олардың саны
тіпті азайып, кейбіреулері жойылып кету
қаупінде. Қорыққа шөлді аймаққа тіршілік
етуге бейімделген жануарлар тән. Негізгі
қорғалатын аңдар: ақбөкен, қарақұйрық
және құлан. 1953-1964 жылдар аралығында 9 құлан
Түрікменстанның Бадхыз қорығынан осында
әкелініп жіберілген. Соңғы жылдары биологиялык
жүргізілген сынақтардың салдары да Аралдың
экологиялық жағдайын күрделендіріп,
қорыктың біраз жануарларын көшіруге
тура келді (мысалы, құланды)
Қорғалжың қорығы
1968 жылы
құрылған. Қорык Ақмола облысының 259 мың гектар жерін
алып жатыр. Оған тың даланың (38 мың гектар)
қол тимеген, түрен түспеген жерлері, сондай-ақ Қорғалжың және Теңіз (199 мың гектар) көлдері
кіреді. Бұл жерлер дүниежүзілік маңызы
бар су қоймасы мен жайылымдар тізіміне
енгізілген. Қорықтың жануарлар дүниесі
дала зонасына тән. Сүткоректілердің 41
түрі, құстардың 299 түрі, балықтың 14 түрі,
өсімдіктің 343 түрі кездеседі. Олар: суыр, дала алақоржыны, су егеуқұйрығы, қосаяқтар және
басқалар. Қорғалжың көлінің қамыс нуларында
қабандар мекендейді. Құстың 120 түрі үя
салады. Көл жиегінің кара суларында үйрек,
қаз және басқа суда жүзетін құстар сансыз
көп. Теңіз көлінде мыңдаған қоқиқаз ұя
салады. Бұл дүние жүзінде сирек кездесетін,
ең солтүстікке ұя салатын құс. Қорғалжың
көлдерінде үшкір тұмсықты сұқсыр мекендейді,
ол балапандарын суда қалқып жүзіп жүрген
ұяда басады. Содан кейін балапандарды
ұзақ уақыт аркасына салып жүзеді, тіпті
олармен бірге суға да сүңгиді. Теңіз-Қорғалжың
көлдеріне көктем кезінде көптеген су
құстары жиналады. Осының аркасында бұл
қорық дүние жүзіне әйгілі болып отыр.
Ол ЮНЕСКО-ның тізіміне ерекше корғалатын
батпақты-шөлді ландшафт ретінде
енген. Қорықта суда жүзетін құстардың
тіршілігін зерттеу жөнінде үлкен ғылыми-зерттеу
жұмыстары жүргізіліп, мұражайлар, хайуанаттар
бағына арналған материалдар жинастырылады.
Марқакөл қорығы
1976 жылы құрылған. Қорық
солтүстігінде Қазақстан Алтайының Күршім жотасы мен оңтүстігінде теңіз деңгейінен
1447 м биіктіктегі Азутау жотасы аралығындағы аса әсем
Маркакөл шегінде орналасқан. Қорықтың
жалпы ауданы 75 мың гектар, оның 44 мыңын көл айдынықұрайды. Өкінішке орай,
шығысында 1,5 мың гектар жер көлдің аса
маңызды бөлігі бола тұрса да, қорыққа
енбеген. Қорық ауданындағы климат қатаң
континентті. Мұндағы Қазақстан аумағы
үшін ең төмен қаңтардың орташа температурасы
-26°-27°С, ал кейде аяз -55°С -қа дейін жетеді.
Шілденің орташа температурасы 14°-17°С,
ең жоғарғысы 30°С-қа жетеді. Жауын-шашынның
жылдық мөлшері 400 мм-ге жуық түседі.Көлге
27 кішігірім өзендер, жылғалар құяды, ал
одан бір ғана өзен Ертістің оң саласы
- Қалжыр ағып шығады. Дәрілік
өсімдіктерденаралий мен «алтынтамыр» кездеседі. Қорықта
сүтқоректілердің 39 түрі мекендейді, оның
ішінде аю, сілеусін, бұғы, арқар, қасқыр және құстың 200-ге жуык түрі, оның ішінде
қарақұтан, аққу, суқұзғындар, 5 түрлі балық
кездеседі. Көлде балықтың бірнеше түрі:
мөңке, майқан, талма, теңге бар. Бұлардың
ішінде ең бағалысы мөңке, оның еті өте дәмді. Өсімдіктің
721 түрі кездеседі.
Үстірт қорығы
Pеспубликадағы
ең жас қорықтың бірі. Ол Маңғыстау облысында 1984 жылы құрылды. Ауданы 223,3 мың гектар республикадағы ең үлкен бұл қорық Үстірт
жерінде орналасқан. Қорықта сүтқоректінің
227, құстын 11 түрі, өсімдіктің 261 түрі кездеседі.
Климаты солтүстік шөл зонасына тән: жазы
ыстық, ұзақ, қысы қатаң, жауын- шашын мөлшері
тым аз (жылына 120 мм). Қорыкты ұйым дастырудағы
мақсат Қазақстандағы Қызыл кітапқа тіркелетін
шөл зонасындағы 12 түрлі аң мен құстарды
корғау мен сақтау. Жануарлар арасынан
қорғауға жататыны: жабайы койдың ерекше
түрі - устірт муфлоны және қарақұйрық, ұзын
тікенді кірпі, шұбар
күзен, төрт жолақты
қарашұбар жылан. Құстардан үялайтыны: қарабауыр шіл,кекілік, ителгі, шөл кекілігі. Қорықтың аумағында бір
кезде осы арада кеңінен тараған жыртқыш
ірі мысық қабылан мен құланның санын
қалпына келтіру белгіленді. Өсімдіктен
қорғауға тұратын аса маңыздысы жұмсақ
жемістік (қалдық және монотип бұталар),
иіссіз катрана, үстірт таспасы. Ғалымдар
шөлдің қатаң климат жағдайына бейім жануарлар
мен өсімдіктің өмір сүруін зерттеу үшін
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізбекші.
Батыс Алтай қорығы
1992 жылы құрылған, ауданы 56 мың гектар. Қорық Шығыс Қазақстан
облысы Глубокое ауданында орналасқан.
Алтай тау жүйесінің қазақстандық бөлігінің
солтүстік-батыс жағын,Холзун, Көксу және Иванов жоталарын қамтиды. Батыс Алтайға
тән өсімдік жамылғысының бірнеше типі
(қылқан жапырақты ормандар, субальпі
және альпі шалғындары) сақталған. Қорықта
жоғары сатыдағы өсімдіктердің 564, жануар дүниесінің
161 түрі, құстардың 120, сүтқоректілердің
20, балықтың 5 түрі кездеседі. Өсімдіктерден марал оты, алтын
тамыр, жануарлардан бұлғын, аю, құндыз, сусар, борша және т.б. сирек аңдар
кездеседі.
Алакөл қорығы
1998 жылы құрылған. Ауданы 197,1 мың гектар. Қорық Алматы облысындағы Алакөл ауданында орналасқан. Атыраулық
сулы-батпақты ландшафтылары қорғалады.
Құстардың 257 түрі (олардың 12-сі «Қызыл
кітапқа» енген), өсімдіктердің 270 түрі,
сүтқоректілердің 21 түрі, қосмекенділердің
2 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 3 түрі
бар. Қорықтың негізгі мақсаты Алакөл
жүйесіне енетін көлдерді мекендейтін
су құстарын (аққу, реликт шағала, қаз, тырна және т.б.) қорғау.
Қаратау қорығы
2004 ж. құрылды. Көлемі 34,3 мың гектар. Қорық
шөлді ландшафты зонаның қоңыржай белдеуіндегі
таулы жерде орналасқан. Қорықты құру
себебі - аймақтың эндемикалық өсімдіктерін
сақтау үшін және Қаратау жотасы
республикада саны бойынша көне жерортатеңіздік
өсім дік элементтерінің таралу жағынан
бірінші орын алуында. Қорықта 1500 өсімдік
түрін, жануарлар дүниесінен омырткалылардың
227 түрі, соның ішінде сүтқоректілердің 42 түрі, құстардың 114
түрі, балықтың 3 түрі, қосмекенділердің
3 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 16 түрі кездеседі. Қызыл кітапқа қарақұйрық, арқар, қоңыр тянь-
шань аюы, қар барысы, тас сусары кірген. 114 құстың 80-і ұшатын оның 11 түрі
Қазақстанның Қызыл кітабына енген.
Биосфералық қорықтар
Биосфералық қорықтар – дүние жүзіндегі кейбір
ауқымды аймақтардың табиғатын қорғау
және оның байлықтарын сақтап қалу мақсатында
табиғат қорғау шараларын жүзеге асырудың
халықаралық деңгейдегі бағдарламасы.
Оны биосфералық резерват деп те атайды.
Биосфералық қорықтардың үлгі нұсқасы ЮНЕСКО-ның шешімімен «Адам және биосфера» атты
ғылыми бағдарламаның шеңберінде 1973 ж.
қабылданған.
Биосфералық қорықтардың мақсаты
– бастапқы табиғи қалпы өзгермеген не
аз өзгеріске ұшыраған аймақтардағы экожүйелерді,
ондағы тірі организмдердің генетикалық қорының
әр түрлілігін сақтап қалу; табиғатта
үздіксіз болып жататын өзгерістерді
үнемі әрі жан-жақты бақылау және оған
талдау жасау. Биосфералық қорықтарда
ғылыми-зерттеу жұмыстары экожүйелер
бойынша аймақтық және бүкіләлемдік деңгейде
арнайы әдістемелер бойынша жүргізіледі.
Биосфералық қорықтардың алып жатқан
аумағы бірнеше жекеленген аймақтарға
бөлініп, онда әрбір аймақтың өзіне тән ғылыми-зерттеу
жұмыстары белгіленеді. Биосфералық қорықтардың
орталық аймағында (ядросында) табиғат
қатаң қорғалады да, шаруашылық жұмыстары
мүлде жүргізілмейді. Оған іргелес буферлік аймақта
шаруашылық жұмыстарына шектеу қойылады,
ал ең сыртқы аймақта шаруашылық жұмыстары
табиғат қорғау шараларымен бірге жүргізіледі.
Қазіргі кезде дүние жүзінің
105 мемлекетінде 529 биосфералық қорықтар
ұйымдастырылған (2007). Оның ең үлкені –
көлемі 70 млн. га алқапты алып жатқан Даниядағы Солтүстік-Шығыс
Гренландия биосфералық қорығы. Қазақстанда
Қорғалжын қорығын Биосфералық қорықтарқа
айналдыру жоспары қарастырылуда (1999)
Қорытынды
Қорық– аумағындағы
барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа
пайдаланылудан алынған және үкіметтің
қорғауында болатын жер не су кеңістігі;
типтік, сирек кездесетін және бірегей
табиғи кешендерді бүкіл компоненттерінің
жиынтығымен қоса, сол қалпында сақтауға
арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген
ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Қорықтың
негізгі міндеті – қорғауға алынған табиғат
кешенін (эталондық табиғи экожүйелерді),
сондай-ақ, осы аумаққа тән организмдердің
гендік қорын сақтау және қалпына келтіру,
табиғи құбылыстардың даму заңдылықтарын
ғылыми тұрғыдан кеңінен зерттеу. Қорық
аумағын шаруашылық мақсат үшін пайдалануға
болмайды. Қорық қорғалатын аумақ қана
емес, сонымен қатар табиғатты қорғау
жөніндегі мемлекеттік ғылыми мекеме
болып табылады. Мұнда жабайы хайуанаттарға
санақ жүргізу әдістері, оларға әсер ететін
факторлар анықталып, саны сиреп бара
жатқан жануарлар мен қоры азайып кеткен
өсімдік түрлерін қалпына келтіру мәселесі
терең зерттеледі. Қорықтағы табиғи ресурстарды
сақтаудың жолдары белгіленеді. Қазақстанда Ақсу-Жабағылы қорығы, Алматы қорығы, Барсакелмес қорығы, Қорғалжын қорығы,Марқакөл
қорығы, Наурызым
қорығы, Үстірт
қорығы,Алакөл, Батыс
Алтай қорықтары бар
Пайдаланған
әдебиеттер
1. Қазақ тілі термиңдерінің
салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География
және геодезия.
2. “Қазақ Энциклопедиясы”
3. Қазақстанньң физикалық географиясы,
4. www.google.kz
5. www.yandex.kz
6. www.wikipedia.kz